جایگاه انسان کامل

پیر: ولى حق، مرشد کامل. آن که قوت او در ولایت به مرتبه‏اى رسیده باشد که بتواند نفسهاى ضعیف را نیرو دهد.

          غیرِ پیر استاد و سَرلشکر مباد             پیرِ گردون نى ولى پیر رشاد

4121 / د /6

 دریاى جود: استعارت از علم حق. عالم مثال.

گذاشتن: صرف کردن، گذراندن.

بَر: ثمر، میوه، بار.

جان پذرفته‌اند: یعنی زندگی را به همان معنای الهی و غیبی دریافته و ادراک کرده‌اند. آنها زمانی به مروارید حقیقت دست یافته بودند که دریایی نبود تا صدفی و مرواریدی در کار باشد.

( 168) چیزى که تو در آینه مى‏بینى پیر در خشت خام از پیش دیده است‏ . ( 169) پیر آنها هستند که این جهان نبود و جان آنها در دریاى جود شناور بود . ( 170) آنها پیش از وجود این تن که اکنون دارند عمرها گذرانده و زندگى‏ها کرده‏اند آنها پیش از آن که بکارند میوه چیده و حاصل برداشته‏اند . ( 171) پیش از صورت جان پذیرفته و بیش از دریا گوهر سفته‏اند .

مولانا در توصیف انسان کامل واولیای حق می گوید: سخن در این است که آگاهی و حقیقت‌بینی انسان کامل، به ابزار و اسباب مادی بستگی ندارد؛ پیش از آن‌که حوادث و پدیده‌ها در عالم شهود صورت واقعیت بندند، آنها را مشاهده می‌کند.

آنچه در آینه جوان بیند    پیر در خشت خام آن بیند

انسان کامل کسانی هستند که پیش از پدیدار شدن جهان مادی، جان و روان آنها در دریای جود و کرم الهی غرق بود. در این جا مولانا اشاره دارد به حقیقت انسان کامل که در عرفان ابن عربی، از آن به حادث ازلی نام برده است؛ یعنی انسان کامل، از نظر جسم حادث است و از نظر روح ازلی است: " فهو الانسان الحادث الازلی"[1]

مولانا می‌گوید: انسان کامل پیش از ورود به هستی مادی، مراحل و منازلی را طی کرده است و قبل از آن‌که زراعت کنند، محصول خود را برداشت کرده‌اند؛ اشاره است به این تفکر عارفانه که روح انسان کامل، پیش از آمدن به عالم کثرت و تزاحم، در بهشت الهی و عالم وحدت سیر می‌کرد و فیوضات ربّانی را بی‌واسطه به دست می‌آورد. نالهْ حزین «نی» در مطلع دفتر اول، حاکی از این غربت و فراق از آن فیوضات الهی است. نیکلسن می‌نویسد: «انسان کامل، علل غایی امور را از نظر منطقی، مقدم بر وجود خارجی آنها می‌بیند.»[2]به عقیده مسلمانان و حکماى الهى روح آدمى پیش از تعلق به بدن موجود بوده است و «أرواح رَوحانِیَّةُ الحُدوث و رَوحانِیَّةُ البقاء» اند.

          طوطیى کآید ز وحى آوازِ او             پیش از آغاز وجود آغازِ او

          اندرون توست آن طوطى نهان             عکسِ او را دیده تو بر این و آن‏

1718- 1717 / د /1

آثار قلم و آثار قدم

دفتر صوفی: دل پاک اوست که می‏تواند نقش حقیقت را بپذیرد، نه مثل سیاهی کلمات بر روی کاغذ.

سَواد: سیاهى، خط، نبشته.

اسپید: نورانى، روشن به نور الهى.

زاد: توشه، و در این بیت به معنى آن چه موجب تعلیم و راهنمایى باشد.

آثار قلم:کنایه از کتاب و دفتر، همان عالم ظاهر است.

آثار قدم: نشانه‏هاىِ پا، و مقصود پا جاى پاى راهنما نهادن ، یعنی نتایج سیر باطنیِ مردان حق و آن‌چه آنها در طیّ طریق به‌ دست آورده‌اند.

ناف آهو:نافه، انبان مشک، انبانچه که در زیر شکم آهوست و در آن ماده‏اى فراهم مى‏آید که تبدیل به مشک مى‏گردد،کنایه از معرفت حقیقت است که سالک را به حق می‏رساند.

کام: وصال حق است.

گام و طواف: می‏تواند به معنای آداب و تکالیف ظاهری شریعت باشد یا گذشتن از مقامات و منازل سلوک.

رَه بُریدن: راه رفتن، به راه رفتن ادامه دادن.

در کام رسیدن: دستیابى به مطلوب.

منزل: مسافتى که کاروان یا رونده به یک روز طى کند.

بوىِ ناف: بوى نافه، بوى مشک. و استعارت از پى مرشد را گرفتن است، و دستور او را کار بستن.

مهتاب: کنایت از نور الهى.

فُتِّحَت: گشوده شده، و این کلمه گرفته از قرآن کریم است.

فُتِحَتْ أَبْوابُها : اشاره به شریفه«حَتَّى إِذا جاءها فُتِحَتْ أَبْوابُها» یعنى مؤمنین وقتى ببهشت مى‏رسند قبلا درهاى او گشوده شده.[1]

( 160) ولى دفتر صوفى خط سیاه رنگ و حرف وکلمه نیست دفتر صوفى دلى است روشن و سفیدتر از برف‏. ( 161) توشه و سرمله دانشمند کتاب است ولى توشه و سرمله صوفى نور خداوندى است‏. ( 162) صوفى ما در حال مراقبه چون یک نفر شکارچى رد پاى آهو دیده و بر اثر آن روان گردید. ( 163) بر اثر گام آهو رفتن چند گاهى خواهد بود پس از آن بوى ناف آهو رهبر او خواهد بود.( 164) وقتى شکر این گام برداشتن و بوى ناف آهو استشمام کردن را بجا آورد بى‏شبهه از این گام برداشتن بکام خواهد رسید. ( 165) یک منزل ببوى نافه رفتن بهتر از صد منزل گام برداشتن و طواف کردن است‏.( 166) آن دلى که مطلع انوار الهى است و ماه روى دوست از آن طلوع مى‏کند براى عارف مصداق آیه شریفه« فُتِحَتْ أَبْوابُها »بوده درها براى او پیش از رسیدن بدرگاه گشوده شده است‏ . ( 167) وقتى تو باشى دیوار است ولى براى او در است براى تو سنگ است ولى براى عزیزان حق گوهر است‏ .

مولانا بر این نکته تأکید دارد که برای رسیدن به حقیقت، علوم ظاهری و کتاب و دفتر وسیله مناسبی نیست. باید راهی به حقیقت و معرفت آن پیدا کرد که از طریق دلِ پاکِ مردانِ حق است. او می‏گوید: سیرالی‌الله باید با معرفت همراه باشد و یک منزل راه پیمودن همراه با معرفت حق، بهتر از صد منزلی است که فقط طی طریق باشد و معرفتی با آن همراه نگردد. کسی که عارف به حقایق است دلی دارد که مهتاب معرفت در آن طلوع می‏کند. چنین دلی در نظر او دروازهْ بهشت است که بر او گشوده‏اند: «وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ»: و کسانى که تقواى الهى پیشه کردند گروه گروه به سوى بهشت برده مى‏شوند؛ هنگامى که به آن مى‏رسند درهاى بهشت گشوده مى‏شود و نگهبانان به آنان مى‏گویند:«سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمتها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید!»پروردگار در این آیه از پرهیزکاران سخن می‏گوید و این‌که درهای بهشت برآنها گشوده است. آن دلی که مظهر معرفت و اسرار تابان الهی است، نسبت به عارف، دری به سوی بهشت ذات حق است. او می‏گوید: دل همان دل است، اما اگر کسی لیاقت معرفت حق را نداشته باشد همین دروازهْ بهشت در برابر او دیوار می‏شود.مولانا در دفاتر ششگانه مثنوى فرق و مزیت علم حضورى را بر حصولى چنین بیان کرده است.

          گر چه دانى دقّت علم اى امین             ز آنت نگشاید دو دیده غیب بین‏

          کار تقوى دارد و دین و صلاح             که از او باشد به دو عالم فلاح‏

264، 261 / د /6

و در باره عقل جزئى گوید:

          پیش بینى این خرد تا گور بود             و آنِ صاحب دل به نفخ صور بود

          این خرد از گور و خاکى نگذرد             وین قدم عرصه عجایب نسپرد

          زین قدم وین عقل رو بیزار شو             چشمِ غیبى جوى و بر خوردار شو

3313- 3311/ د / 4

 و نیز در فرق این دو علم گوید:

          علمهاى اهلِ دل حمّالشان             علمهاى اهلِ تن احمالشان‏

          علم چون بر دل زند یارى شود             علم چون بر تن زند بارى شود

3447- 3446 / د /1

هم چنین مولانا در ترجیح علم طریقت و ریاضت و رسیدن به مقام کشف و شهود بر تحصیل علم صورى می گوید: سالک چندى در جست و جوى راهبر است و چون او را یافت و از تعلیم وى مستفیض شد و قدر این موهبت را دانست خدا را سپاس مى‏گوید و سپاس او موجب مزید نعمت مى‏گردد که « لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ: اگر سپاس گفتید شما را زیادت مى‏کنم.»[2] و بدان جا مى‏رسد که حقیقت را بى‏واسطه مى‏یابد و دیگر نیازى به وسیلت براى رسیدن ندارد.

          حاصل اندر وصل چون افتاد مرد             گشت دَلاّله به پیش مرد سرد

          چون به مطلوبت رسیدى اى ملیح             شد طلبکارى علم اکنون قبیح‏

1401- 1400/ د / 3

و این خاصیت علم طریقت است. آن کس که نادانسته و به تقلید به سعى و طواف مى‏پردازد در رتبتِ آن کس نیست که با خانه خدا نرد وصال مى‏بازد.

اندرز کردن ِصوفی خادم را در تیمار داشت ِبَهیمه ولا حَول ِخادم

بهیمه: چهار پا و نیز خر. «هرگز مال نیندوختى و جز بر بهیمه مصرى ننشستى». [1]

لا حول: مخفف «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاَّ بِاللّهِ: نیست نیرو و قوتى مگر از خدا». رسم است که وقتی از سخن بی مورد دیگری دلگیر شوند ونخواهند خشم خود را ظاهر کنند، با گفتن « لاحول» از پروردگار کمک کی گیرند.

آنچه مولانا در تحت این عنوان می آورد،ظاهرا پیش از او در کتاب دیگری نیامده وشاید از لطیفه های رایج در زمان مولانا بوده است. به هرحال مولانا این لطیفه کوتاه را با مباحثی از تعلیمات خود درآمیخته وآن را تفصیل داده است.

تیمار داشت: کنایت از مراقبت و رسیدگى کردن.

اُفُق: در لغت کرانه، یا آن چه ظاهر باشد از کرانه‏هاى آسمان. و در تداول فارسى کنار و گرد بر گرد جهان.

قُنُق: (ترکى) قونوق: مهمان.

          تا بود خورشید تابان بر افق             هست در هر خانه نور او قنق‏

459 /د4

صَدر: بالا.

صُفَّه: غرفه ، درون اطاق که کمى از زمین بالاتر است.

مراقب: سالکی که درون خود را به حق مشغول می دارد وذکر می گوید. و مراقبه در اصطلاح صوفیان نگاهدارى دل است از وسوسه‏هاى شیطان. قشیرى گوید: «جعفر بن نصیر گفت مراقبت مراعات سر است براى ملاحظه حق تعالى در هر چیز که به دل گذرد.[2]

( 157) یک نفر صوفى مشغول سیاحت و جهان گردى بود از قضا شبى در خانقاهى مهمان شد. ( 158) خر خود را به آخور بسته و خود با ساکنین خانقاه در بالاى سکوى خانقاه در صدر مجلس بنشست‏. ( 159) و با یاران خود مشغول مراقبه گردید بلى حضور رفیق و یار دفترى است که در جلو شخص گشوده مى‏شود.

حضور یار و دوستان موافق در حالت مراقبه، بیش از دفتر  وکتاب آموزنده ویاد آور وظیفه مراقبت کننده است.

اسرار: جمع سر: راز، نهانى.

اسرار خوان نبودن: در خور نبودنِ خواندنِ نام بزرگ الهى را.

بیگار: کار بى‏هوده، کارى را بى‏فایده بر کسى تحمیل کردن. کار بی مزد وبی فایده.

چون: چرا، چگونه.

مردار: یعنی مرده، کسی که از حیات معنوی برخوردار نیست، کسى که روح آدمى او مرده و تنها به روح حیوانى زنده است.

مرده بیگانه: استعارت از استخوانها.

مرده بیگانه را جوید رفو: یعنی می‏خواهد مردهْ دیگری را زنده کند و یا عیب او را برطرف سازد و از مردهْ خود و خویشتن خویش و یا معایب خود غافل است.

ادبار اگر: اگر ضبط متن درست باشد «ادبار» را باید به معنى مدبر گرفت و «اگر» را حرف شرط. و در چاپ نیکلسون «ادبارگر» است.

مُتَّقى: پرهیزکار.

( 150) عیسى عرض کرد بار الها در تمایل این ابله باین کار چه سرى هست‏. ( 151) این بیمارى است که غم خود را ندارد و مردارى است که در فکر جان خود نیست چون این طور است‏. ( 152) مرده خود را رها کرده مرده بیگانه را مى‏خواهد زنده کند. ( 153) حق فرمود آن که کار پست مى‏کند همواره جویاى پستى است خارى که در جلو او مى‏روید حاصل کشت او است‏. ( 154) آن که در جهان خار مى‏کارد هرگز متوقع مباش که در گلستان باشد. ( 155) چنین کسى اگر گل بدست گیرد خار مى‏شود و اگر بطرف یارى رود در جلو خود مار خواهد دید. ( 156) همچون آدم بد طینتى بر خلاف اشخاص پرهیزکار که کیمیاى سعادتمند اینها کیمیاى زهر مارند.

مولانا می گوید: سال‌ها مرارت و زحمت نیاز است تا چنان نفس پاکی ایجاد شود، تا شخص بتواند محرم گنجینه اسرار الهی گردد. حق‌تعالی به عیسی فرمود: آدم بدبخت و پشت‌کننده به حق، هیچ‌وقت کاری نمی‏‏کند که او را به سرمنزل سعادت برساند، بلکه همواره در صدد است که هرچه بیشتر به سوی بدبختی و اعراض خود ازحقیقت پیش برود. چنان‌که خار تیز و برّانی که اینک از تبه‌کاری‌های او روییده، نتیجه تخمی ‏است که خودش کاشته است. بنابراین از وجود چنین شقی، چیزی جز بدی و تلخی و مرگ نمی‏‏تراود. او که روح انسانى در کالبدش مرده، به جاى آن که درون خود را اصلاح کند و انسانیت را در خودش زنده نماید به فکر زنده ساختن استخوان است.

التماس کردن ِهمراه عیسی علیه السلام، زنده کردن استخوانها از عیسی علیه السلام

اسم اعظم و رابطهْ معنوی

حُفره: گودال.

همراه: کنایت از دارنده، داننده.

سَنِى: بزرگ، گران قدر.

احسان کردن: کنایت از زندگى باز دادن به مردگان.

خامش کردن: خاموش شدن، سخن نگفتن.

أنفاس: جمع نفس: دم.

دَرّاک: دریابنده. داننده.

نَفَس پاک‌تر از باران: کنایه از رشد معنوی و رابطهْ روحانی با پروردگار است. آموختن اسم اعظم، نفسی پاک‌تر و لطیف‌تر از باران می‌خواهد.

مَخزن افلاک: ظاهراً استعارت است از «لوح محفوظ». نیکلسون آن را اسم اعظم معنى کرده و ظاهراً از المنهج القوى گرفته است.

دستِ راست: اشارت است به آیات قرآنى که در آن از موسى پرسیده شد «وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسى‏: موسى در دست راستت چیست؟»[1] پاسخ گفت: عصایم.

دستان موسى: مُعجزات موسى (ع)[2]

( 142) شخصى که همراه حضرت عیسى بود در ته گورى استخوانهایى دیده‏. ( 143) گفت یا روح اللَّه آن نام بزرگ و اسم اعظمى را که با او مرده را زنده مى‏کنى‏. ( 144) بمن یاد بده تا در حق این استخوانها احسان کرده به آن جان داده و زنده کنم‏. ( 145) حضرت عیسى فرمود ساکت باش که این کار کار تو نبوده گفتار و انفاس تو شایسته این کار نیست‏. ( 146) این کار نفسى مى‏خواهد که از باران پاکتر و از فرشته چالاک‏تر باشد. ( 147) عمرها لازم است که آدم پاک شده امین مخزن افلاک گردد. ( 148) گرفتیم که تو خیلى خوب عصا را بدست گرفتى دست موسى را از کجا خواهى آورد که عصا را اژدها کند. ( 149) گفت اگر این اسم از اسرار بوده من نمى‏توانم آن را بخوانم تو خود آن را براى استخوان بخوان‏.

در میان اسمای پروردگار، «الله» را اسم اعظم دانسته‌اند، اما آن‌چه پیامبران‌ و اقطاب و اوتاد را به کارهای خارق‌العاده توانا می‏سازد، یک کلمه نیست. قدرتی روحانی و رابطه معنوی است که توانایی انسان را به توانایی حق وصل می‏کند که در این مرتبه اراده و فعل انسان، اراده و فعل حق است. بنابراین تأثیر اسم اعظم یا هر اسمی از اسمای الهی بستگی تام و تمامی‏ به وصول به حقیقت آن اسم دارد، آن هم نه وصول ذهنی و علمی، بلکه وصول حقیقی. این امر فقط با تهذیب نفس و ریاضت و مداومت بر ذکر حق، حاصل می‏شود. بقول حافظ:

گر انگشت سلیمانى نباشد             چه خاصیت دهد نقش نگینى‏

این حکایت از یک جهت با حکایت پیشین همانند است و آن اینکه گاه کسى از روى نادانى وجهالت چیزى را درخواست می کند که به زیان اوست. به علاوه نکته دیگرى را نیز در بر دارد و آن اینکه گاه ناقصان را هواى برابرى با کاملان در سر مى‏افتد و چنین مى‏پندارند که مى‏توانند در آشنایى به حقیقت و معرفتِ به اسرار با آنان برابر باشند. همراه عیسى گمان مى‏کرد تنها دانستن اسم اعظم الهى براى زنده کردن مردگان بس است، و به گمان خود جان بخشیدن بدان استخوانها را احسانى در حق آنها مى‏دید اما نمى‏دانست رسیدن به چنان مقام در حد هر کس نیست بلکه نَفَس پاک تر از باران را می طلبد.