شکایت گفتنِ پیر مردى به طبیب از رنجوریها و جواب گفتن ِطبیب او را

آثار پیری در روح و روان

 زحیر: بیمارى معده است، لیکن در تعبیر مولانا به معنیهاى دیگرى به کار رفته است. در اینجا «رنج و زحمت» معنى مى‏دهد:

          بر تو آسان کرد و خوش آن را بگیر             خویشتن را در میفکن در زحیر

481/ د / 1

داغ بر چشم بودن از ظلمت: کنایه از کم شدن بینایى.

دمگیرى: تنگ نفس.

انقطاع دم: بریدن نفس، نفس تنگى.

بر دوختن بر چیزى: بدان متوسّل شدن، آن را بهانه قرار دادن.

مُدَمَّغ: (اسم مفعول از تدمیغ، ساخته فارسى زبانان از دماغ) گران سر، متکبّر، پر نخوت.

هى کردن: کنایه از خشمگین شدن و فریاد بر آوردن،پرخاش نمودن.

( 3099) پیرى نزد طبیب رفته گفت من از دماغ خود در رنج هستم و همواره نالانم‏. ( 3100) گفت این ضعف دماغ از پیرى است گفت چشم من هم تاریک شده‏. ( 3101) طبیب گفت اى پیر از اثر پیرى است گفت پشتم خیلى درد مى‏کند. ( 3102) گفت اى شیخ آن هم از پیرى است گفت هر چه مى‏خورم تحلیل نمى‏رود. ( 3103) گفت ضعف معده تو هم از پیرى است گفت وقت خون گرفتن خون در عروقم گیر مى‏کند. ( 3104) گفت بلى مرض انقطاع خون است وقتى آدم پیر شد هزار علت بروز مى‏کند. (- گفت پاى من سست شده و از راه رفتن باز مانده‏ام گفت این پیرى است که تو را گوشه نشین ساخته‏. ( 3105) گفت احمق تو از طبابت همین یک کلمه پیرى را یاد گرفتى؟. ( 3106) دماغ تو این قدر عیب کرده که نمى‏دانى که خداوند براى هر درد درمانى قرار داده؟. ( 3107) تو خر احمق از بى‏مایگى و نفهمى زنده هستى‏. ( 3108) طبیب گفت بلى این غضب تو هم از اثر پیرى است‏. ( 3109) چون تمام اعضا و اعصاب تو ضعیف شده صبر و حوصله‏ات هم کم شده است‏. ( 3110) آدم پیر تاب شنیدن دو کلمه حرف ندارد و فوراً پرخاش مى‏کند و توانایى یک جرعه آب خوردن ندارد و فى الفور قى مى‏کند.

به دنبال این سخن که "روزگارک برد و روزش دیر شد"، یعنی گمراهان عمر کوتاه این جهانی را صرف دنیا می‏کنند و در نتیجه، حاصلی جز ضعف قوای جسمانی و روحانی نصیب آنان نمی‏شود، مولانا لطیفه‌ای را در این رابطه بیان می‏کند و می‌خواهد به این نتیجه برسد که پیری و سالمندی، اگر با سیر الی‌الله و توجه به عالم معنا باشد، دشوار و رنج‌آور نخواهد بود. سالمند به پزشک می‏گوید: از ضعف قوای ذهنی یا ضعف حافظه ناراحتم.

ـ ‌پزشک: علت آن از پیری است.

ـ‌ سالمند: چشمانم تار شده است.

ـ‌ پزشک: آن‌هم از پیری است.

ـ‌ سالمند: کمرم نیز درد می‏کند.

ـ‌ پزشک: آن هم نشانهْ پیری است.

ـ‌ سالمند: هرچه می‌خورم هضم نمی‏شود.

ـ‌ پزشک: ضعف دستگاه گوارش هم از پیری است.

ـ سالمند: موقعی که می‌خواهم نفس بکشم، نفسم بند می‏آید.

ـ‌ پزشک: آن هم از پیری است. در این هنگام سالمند از کوره در می‌رود و با عصبانیت به پزشک می‏گوید: ای احمق تو با این همه اسم و رسم، فقط همین یک جمله را یاد گرفته‌ای که برای هر مرض و دردی، بگویی علت آن از پیری است؟ پزشک می‏گوید: ای سالمند! این ناراحتی و عصبانیت توهم از پیری است.

دنیاپرستان خوابناک(ادامه)

نِعمَ الماهِدُونَ: برگرفته است از آیه «وَ اَلْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ اَلْماهِدُونَ: و زمین را گسترانیدیم و چه نیکو گسترندگانیم.»[1] و از «نِعمَ الماهِدون» عنایت پروردگار مقصود است.

هَذا رَبِّ: هذا ربِّى: این پروردگار من است. سخن حضرت ابراهیم (ع) است.[2]

این دو مجلس: اشاره به این جهان و آن جهان است.

در این ابیات، پاسخ مولانا به سخنان آزمندان دنیاپرست است. جان کلام مولانا این است که تو از دنیای مادی نمی‏گذری، چطور از خدای به این بزرگی می‏گذری و او را فراموش می‏کنی؟ با این‌که پروردگار، نعم الماهدون است, یعنی بهترین گسترش دهند‌گان است. از "خدا چاره ستش"، یعنی می‏تواند خدا را فراموش کند و طاغوت، یعنی طغیان‌کننده و نافرمان و مانع راه حق. "صبر"، یعنی خودداری از پیروی هوای نفس و نخواستن دنیا و شکوه نکردن از نداشتن آن. مولانا به آیات 75 تا79 سورهْ انعام اشاره می‏کند که ابراهیم خلیل، در جست‌وجوی پروردگار، اختران و ماه و خورشید را خدا پنداشت، اما با دیدن افول آنها این اندیشه را رها کرد. ارتباط این بیت با ابیات بالا در این است که مولانا می‌خواهد بگوید: تو با دیدن ناپایداری دنیا چرا به دنیا دل‌بسته‌ای و رها نمی‏کنی.

 کالأنعامِ: برگرفته است از آیه «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ: آنان همانند چار پایند، بلکه گمراه‏ترند.» [3] «إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً.»[4]

گنده بغل: آن که نم زیر بغل او بد بو باشد. در این بیت کنایه از تیره درون، خبیث دل، رانده شده.

روزگارک: «کاف» افاده تصغیر کند، اشاره به عمر کوتاه این جهانی است که گمراهان، آن را صرف دنیا می‏کنند و به جایی نمی‏رسند. یا افاده تحقیر کند، چه عمر آن که چون چار پا به خور و خواب پردازد ناچیز و بى‏بهره است.

روز دیر شدن: ظاهراً به معنى «محروم ماندن» است و تعبیرى است از حدیث «الصُّبحَةُ تَمنعُ الرِّزقَ: خواب بامدادى مانع روزى مى‏شود».

فکرگاه: ظاهراً پسوند «گاه» به خاطر رعایت وزن آمده است.

بی‌چیز الف، اصطلاح مکتب‌خانه است که الف نقطه‌ای ندارد و در کلام مولانا بیشتر کنایه از بی‌حاصلی زندگی است.

در این اندیشه‌ام: یعنی به یاد خدا هستم.

دستان: مکر، فریب.

( 3092) جز بامید خداوند از این آبشخور چه کس جز گاو و خر جرعه‏اى مى‏نوشد . ( 3093) آن که مصداق آیه« أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» است اگر چه مکار است‏ . ( 3094) ولى مکر او سرازیر و بى‏اثر شده و خودش نیز سرازیر گشته رو بپستى رفت روزگارى گذراند و وقت گذشت‏. ( 3095) قوه فکرتش ضعیف و عقلش خرف گردیده عمرش تمام شده و چیزى در دست ندارد. ( 3096) و آن چه هم که مى‏گوید در فکر آخرتم از داستانهاى نفس اماره است‏. ( 3097) این هم که مى‏گوید خداوند غفور و رحیم‏ است جز حیله نفس چیز دیگرى نیست‏ . ( 3098) تو که غمگین هستى و مى‏گویى دستم تهى است اگر واقعاً مى‏دانى که خدا غفور و رحیم است پس این ترس تو براى چیست؟.

بیان ِحال ِخود پرستان و ناشکران در نعمتِ وجود انبیا و اولیا علیهم السّلام

دنیاپرستان خوابناک

 هر که ز یشان: یعنی هریک از ایشان یا همهْ ایشان «ایشان» مقصود پیمبران یا اولیاست.

سبک دارى: یعنی سهل انگاری و آسان‌گیری، ارزش ننهادن، بى‏اهمیت فرض کردن.

او: مرجع هر دو ضمیر را مى‏توان «خدا» گرفت و مى‏توان ضمیر دوم را به «بنده» ارجاع داد، هر چند در لفظ نیامده است.

فراغت از غم فردای او: یعنی نگران قیامت نبودن و به آن فکر نکردن.

لقاى صالحان: یعنی دیدار مردان حق و بهره‌مندی از هدایت آنها، دیدار خاصان خدا و از آنان پند نیوشیدن.

شهان: کنای از پیمبران و اولیاومردان حقند.

روبه شانگى: یعنی خدمت دروغین؛ تظاهر به خدمت و کوچکی، کنایه از ظاهر سازى و تزویر .

سیر چشم: یعنی بی‌نیاز از منافع و ظواهر زندگی مادی. کنایه از بى‏اعتنا به نعمت این جهان، مقابل گرسنه چشم.

دغا: به معنای حیله و نیرنگ است.

خُفیَه: پنهانى، نهانى، درون.

زَرق: تزویر.

در آمیختن: آمیزش داشتن. کنایه از دوستى و آشنایى نمودن.

مولَع: یعنی حریص، آزمند.

نفقه: هزینه، خرج روزانه.

خوابناک: خواب آلود، که در خواب است.

از بن دندان: در این بیت به معنى از رضاى خاطر، به رضا و رغبت.

ضلال: گمراهى.

چاره بودن: گزیر بودن، صرف نظر کردن، در گذشتن.

( 3070) هر کس از گناه و عیب آنها یاد آورى نموده از دل چون سنگ و از جان سیاه آنان گفت‏. ( 3071) از اینکه فرمان‏هاى خدایى را سبک گرفته و از غم فردا فراغت دارند. ( 3072) از هوس و عشق دنیا و زبونى نفس زنانه آنان‏. ( 3073) و آن فرارى که از گفته ناصحان داشته و از ملاقات صالحان همى‏رمند. ( 3074) با دل و اهل دل بیگانه و با شاهان رفتارشان چون روبهان با تزویر است‏. ( 3075) همانها که سیر چشمان را گدا پنداشته و از حسد در پنهانى آنان را دشمن مى‏دارند. ( 3076) آرى اینها صفات تو است که مى‏گویم اگر آن سیر چشم چیزى از تو قبول کند گویى گدا است و اگر نپذیرد مى‏گویى تزویر و مکر و ریا است‏. ( 3077) اگر با تو آمیزش کند گویى طمع دارد و اگر دورى گزیند گویى متکبر است‏. ( 3078) منافق وار متعذر هستى که من در تهیه نفقه زن و فرزند درمانده‏ام‏. ( 3079) نه مجال سر خاریدن دارم و نه وقت پرداختن بدین و آئین‏. ( 3080) مى‏گویى اى فلان همتى کن که من هم عاقبت بخیر شده و در جرگه اولیا باشم‏. ( 3081) این سخن هم از روى درد و سوز دل گفته نشده چون شخص خواب آلوده یاوه‏اى گفت و بخواب رفت‏. ( 3082) مى‏گوید لابدم قوت عیال خود را تهیه کنم و بهمین جهت با جدیت کسب حلال مى‏کنم‏. 

مولانا مانند بسیاری از مردان، پیروی از هوای نفس را به کار زنان تشبیه می‏کند و موارد بسیاری در مثنوی هست که نفس و زن را مشابه یک‌دیگر می‌بیند. روی سخن مولانا با کسانی است که خرج زن و بچه را بهانه کرده‌اند تا دین را زیر پا بگذارند. مولانا می‏گوید: سخن دنیاپرست از سر دل‌سوزی نیست. دنیا پرست می‏گوید: من ناچارم که صمیمانه دنبال کسب و کار حلال باشم. مولانا فقط به مردان حق می‏گوید: که ما را با توجه معنوی و باطنی خود، به یاد داشته باشید.

قصد کردن غُزان به کشتن یک مردى تا آن دگر بترسد

 غُزان: از طایفه‏ هاى ترکان شرقى که در آغاز سده ششم هجرى از ما وراء النهر به خراسان آمدند و خراج گزارى ایران را پذیرفتند اما در اثر بد رفتارى عاملان سنجر با آنان، به خراسان تاختند و در سال 548 ه. ق پس از اسیر کردن سلطان سنجر، بر مرو غارت بردند. سپس رو به نیشابور آوردند. و آن شهر را نیز غارت کردند و مردم آن را کشتند و خرابى بسیار به بار آوردند. گروهى از علماى اسلام از جمله مُحمّدِ یَحیى را به قتل رساندند. برخى قصیده‏هاى خاقانى و انورى اندکى از فجایع آنان را حکایت مى‏کند.

داستانى که مولانا آورده است نزدیک است به جمله‏اى که سعدى از گفته قاضى همدان آورده (دیگرى را بیندازد تا من عبرت گیرم).

زدن: حمله بردن.

حکمت: در این جا یعنی علت ودلیل.

هیبت زدن بر کسى: ترسیدن او.

پیدا کند: یعنی نشان بدهد.

آخر زمان: یعنی عصر محمدی، دوران اسلام.

قرن ها: یعنی اقوام وملل

آخِرُونَ السَّابِقُون: اشاره به حدیث نبوی(ص) «نَحنُ الآخِرُونَ السَّابِقُونَ یَومَ القِیامَةِ بَیدَ أنَّهُم اُوتُوا الکِتابَ مِن قَبلِنا وَ اُوتِیناهُ مِن بَعدِهِم: ما پسینیانیم که روز رستاخیز پیش مى‏افتیم، جز که آنان را پیش از ما کتاب دادند و ما را پس از آنان.» به موجب این حدیث، ملت اسلام با این که در تاریخ ادیان آخِر است، اما درقیامت پیش از پیروان مذاهب دیگر قرار می گیرد.[1]

عارض: به قرینه «رحمت» ممکن است به معنى «ابر» باشد، چنان که در قرآن کریم است «فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا: چون دیدند ابرى را که روى به وادیهاشان نهاده گفتند این ابرى باران زا براى ماست.»[2]

          پس سپاس او را که ما را در جهان             کرد پیدا از پس پیشینیان‏

          تا شنیدیم آن سیاستهاى حق                      بر قرونِ ماضیه اندر سبق‏

3118- 3117 / د /1

( 3057) غزها که طایفه‏اى از ترکان خونریز بودند براى غارت بیک ده وارد شدند. ( 3058) در آن جا دو نفر از اعیان ده را دستگیر کرده و بر آن شدند که یکى از آنها را بکشند. ( 3059) دست او را بستند که بکشند مرد گفت آقایان‏. ( 3060) براى چه مرا مى‏کشید و چرا تشنه خون من شده‏اید. ( 3061) در کشتن من چه حکمتى هست در صورتى که من درویش عریانى هستم‏. ( 3062) گفتند تو را مى‏کشیم تا رفیق تو بترسد و زر و مال خود را بما نشان دهد. ( 3063) مرد گفت رفیق من از من فقیرتر است گفتند نه او دروغ مى‏گوید مالدار است و زر دارد. ( 3064) مرد گفت اگر با احتمال و وهم شما کار مى‏کنید من و او در این مرحله مساوى‏ هستیم‏. ( 3065) بنا بر این او را بکشید تا من بترسم و زر را بشما نشان دهم‏. ( 3066) پس کرم خداوندى شامل حال ما شده که ما در آخر زمان آمده و در انتها واقع شده‏ایم‏. ( 3067) آخرین قرنها از قرنها همه پیش است زیرا پیغمبر (ص ع) فرمود «نحن الآخرون السابقون» ما در آخر واقع شده و از همه پیش افتاده‏ایم‏. ( 3068) زیرا هلاک قوم نوح و قوم ثمود براى ما باعث رحمت گردید. ( 3069) آنان را خداى تعالى کشت تا ما بترسیم و عبرت بگیریم و اگر بعکس بود واى بحال ما.

عیب‌جویان گمراه‌ترند(ادامه)

 لا تَخافُوا: مترسید برگرفته است از آیه «إِنَّ اَلَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اَللَّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ اَلْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا: آنان که گفتند پروردگار ما اللَّه است سپس پایدار ماندند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آیند که مترسید و اندوهگین مباشید.»[1]

او را نام چیست: لغویان عرب، ابلیس را مشتق از «ابلاس» گرفته‏اند و «ابلاس» به معنى نومیدى از رحمت خداست. «وَ یَوْمَ تَقُومُ اَلسَّاعَةُ یُبْلِسُ اَلْمُجْرِمُونَ.»[2] و نیز لعنتى که از پروردگار بر اوست.

عَلیای او: یعنی علوّ و بلند پایگی او.

معروفى: معروف بودن، مشهور بودن.

رو از خوف شستن: کنایه از ایمن بودن از عذاب.

 ( 3049) اگر عیبى را دیدى که ندارى باز ایمن مباش زیرا ممکن است پنهان بوده و بعداً آشکار گردد . ( 3050) تو که از خدا کلمه« أَلاَّ تَخافُوا» نشنیده‏اى پس براى چه خود را ایمن و خوشحال مى‏بینى‏ . ( 3051) ابلیس سالها با نیک نامى بسر برد پس از آن رسوا گردیده عیبش فاش شد اکنون ببین چه نام دارد. ( 3052) مرتبه بلندش در جهان معروف بود ولى اکنون بعکس اول معروف گردیده‏. ( 3053) تا ایمن نشده‏اى از معروفیت بپرهیز اول از خوف و ترس پاک شو پس از آن از امنیت سخن بگو. ( 3054) تا ریشت در نیامده بر جوانان ساده رو طعنه مزن‏. ( 3055) این را نگاه کن که جانش مبتلا گردیده و بچاه افتاد براى اینکه کار او بتو پند دهد. ( 3056) شکر کن که تو بچاه نیفتادى تا پند او گردد او زهر را نوشید تا قند نصیب تو گردد.

ای چه بسا عیبی که به ظاهر در تو نیست، ولی در باطن تو باشد و روزی کشف شود. اما نباید ترسید، خداوند در آیهْ شریفه سورهْ فصلت می‌فرماید: «... أَلاَّ تَخافُوا...» نترسید. همین دل‌داری حق نشان می‏دهد که مؤمن هم از گناه و کیفر در امان نیست. ابلیس مطابق روایات، ششصد هزار سال عبادت کرد و عاقبت راندهْ درگاه شد. "بین که او را نام چیست"، اشاره به این است که ابلیس در لغت به معنای نومید است. انسان عارف، در هیچ وضعیتی خود را ایمن نمی‏کند. مولانا می‏گوید: عیب دیگران را نگو تا عیب خودت آشکار نشود. هرکس که عیبی دارد، در حقیقت فدای هدایت دیگران شده است و او را نباید سرزنش کرد.

مضمون کلام مولانا گرفته از فرموده‏ى على (ع) است: «تا چه رسد به عیب جویى که برادرش را نکوهش کند و به آن چه بدان گرفتار است سرزنشش کند... اى بنده خدا، در گفتن عیب کسى که گناهى کرده است شتاب مکن، چه امید مى‏رود که آن گناه را بر او ببخشند و بر گناه خُردِ خویش ایمن مباش چه بود که تو را بر آن عذاب کنند. پس اگر از شما کسى عیب دیگرى را دانست بر زبان نراند، به خاطر عیبى که در خود مى‏داند. و شکرِ بر کنار ماندن از گناه، او را باز دارد از آن که دیگرى را که به گناه گرفتار است بیازارد.»[3] و نیز فرماید: «و پند گیرید از آن کسى که آن (تقوى) را تباه کرد و مبادا از شما پند گیرد آن کس که گردن در حلقه تقوى در آورد.»[4]