حکایتِ هندو که با یار خود جنگ مى‏کرد بر

کارى و خبر نداشت که او هم بد آن مبتلاست

عیب‌جویان گمراه‌ترند

 آبشخور داستان را مرحوم فروزانفر از مقالات شمس از زبان شمس تبریزی چنین آورده‏اند که:«...چنان که هندویی در نماز سخن گفت، آن هندوِ دیگر که هم در نماز بود می گوید: هی خاموش، در نماز سخن نباید گفتن...» نیز مشابه این داستان را در آثار پیش از مثنوی می توان یافت، ازجمله در عیون الاخبار ، اخبار الزّمان مسعودی، مجمع الامثال میدانی وعجایب نامه از آثار قرن ششم .[1]و کتابهاى دیگر است ولى مطمئناً مولانا در نظم این داستان به مقالات شمس توجه داشته است.

راکع و ساجد شدند: عبارت مقالات شمس چنین است: «هندویى در نماز سخن گفت. آن هندوى دیگر هم در نماز بود. مى‏گوید هى خاموش باش در نماز سخن نباید گفتن.»

مسکینى و درد: کنایت از خاضع شدن و زارى کردن.

جَستن: بر زبان آمدن.

از نیاز: در این‌جا یعنی از ضرورت؛ از روی ناچاری که باید مؤمن را متوجه اشتباه خود کند.

عیب بر خود خریدن: عیب را در خود دیدن.

عیبستان: کنایه از جان حیوانى و آن چه متعلق بدان است غیبستان: کنایت از روح و آن چه متعلّق بدان است که از عالم معنى است.

عیب کردن خویش را...: به عیب خود آگاه شدن موجب مى‏شود که در پى زدودن آن بر آید.

شکسته شدن: به رقّت آمدن، به تضرع افتادن.

ریش: به معنای زخم و جراحت و کنایه از نقاط ضعف و کمبود‏های معنوی است.

اِرحَموا: بر او رحمت آرید. برگرفته است از حدیث «الرِّجالُ عَلَى أربَعَةِ انواع»، که در پایان آن آمده است «وَ رَجُلٌ لا یَدرِى وَ یَدرِى أنَّهُ لا یَدرِى فَهُوَ عاجِزٌ فَارحَمُوه: آن که نمى‏داند و مى‏داند نمى‏داند ناتوان است بر او رحمت آرید.»[2]

 ( 3038) چهار نفر هندو به مسجدى وارد شده مشغول نماز شدند . ( 3039) هر کدام از آنها بیک نیت مخصوص تکبیر گفت و در نماز براز و نیاز پرداخت‏ . ( 3040) در این بین مؤذن وارد مسجد شد یکى از آنها گفت مؤذن وقت نماز نشده و تو اذان داده‏اى؟ . ( 3041) هندوى دیگرى گفت سخن گفتى و نمازت باطل شد . ( 3042) سومى بدومى گفت عمو باو چرا طعنه مى‏زنى خودت را بگو که حرف زدى‏ . ( 3043) چهارمى گفت الحمد للّه که من چون این سه نفر حرف نزدم تا نمازم باطل شود . ( 3044) نماز هر چهار نفر باین طریق باطل شد بلى عیب گویان خود بیشتر گمراه مى‏شوند . ( 3045) خوشا بحال آن کس که از مبدا عیب خود را دیده و هر کس از عیبى نام ببرد او در خود جستجو مى‏کند . ( 3046) براى اینکه چنین کسى یک نیمه‏اش از مبدأ عیب و نیم دیگرش از سرچشمه غیب است‏ . ( 3047) اگر در سر تو ده زخم هست باید خود مرهم بگذارى‏ . ( 3048) عیب کردن هر زخم دواى او است چه وقتى عیب کردى و دل شکسته شدى مورد رحم خواهى بود .

خوشا به حال آن روحی که عیب خود را می‌بیند و هر کس سخن از عیبی می‏گوید، او عیب را در خود جست‌وجو می‏کند نه در دیگران. مولانا در این‌جا به طور کلی از انسان‌ها سخن می‏گوید که یک نیمهْ وجودشان خاکی و مادی و از عیبستان است و نیمهْ دیگر، روحانی و الهی و از غیبستان مولانا می‏گوید: درمان عیب‏های شخصیت این است که عیب آن را بیابی و بگویی؛ و این خود شکستن، باعث لطف و رحم حق یا بندگان حق می‏شود.