نَک: اینک، اکنون

لقمه‏ى حرص و امل: یعنی حرص وآرزوهای دنیایی آنها را درخود فرو برده است.

لقا: دراین جا یعنی ملاقات

وقت دیوان و لقا: یعنی ساعت بارعام وحضور مراجعان وهمکاران.

دور اندر است: یعنی دور می نماید که او دراین فرصت کوتاه...

 اى: حرف نداست که در مورد تعجب بکار رفته است.

از که بگریزیم از خود اى محال: یعنی آنچه ما ازآن می گریزیم در درون ماست، نفس ماست که مارا از راه حق دور می کند.

وبال: یعنی بدبختی است.

از که برباییم از حق اى وبال: یعنی ما انتظاری ازپروردگار داریم که حق ما نیست ومی خواهیم به نا حق آن را برباییم، این بد بختی است.

( 966) مردم هم مثل آن شخص از فقر و تنگدستى گریزانند از این جهت بحرص و آرزو پناه مى‏برند.( 967) ترس از بى‏نوایى چون ترس آن مرد و حرص و کوشش مثل هندوستان است که او پناهگاه خود تصور نمود. ( 968) حضرت سلیمان بباد امر کرد که با شتاب تمام از بالاى آب اقیانوسها او را بخاک هندوستان ببرد.( 969) فرداى آن روز در موقعى که سلیمان بر کرسى حکمرانى نشست بعزرائیل گفت.( 970) به آن مرد بى‏چاره چرا با غضب نگاه کردى. عجب است اگر این کار را براى آواره کردن او انجام داده باشى.( 971) عرض کرد اى پادشاه او کج فهمید و خیال کرد که من باو بنظر خشم مى‏نگرم.( 972) خداى تعالى بمن امر فرمود که جان او را همان روز در هندوستان بگیرم.() من او را اینجا دیده متحیر شدم و با نظر تعجب باو نگریستم.( 973) و از تعجب بخود گفتم که اگر او صد پر داشته باشد نمى‏تواند امروز بهندوستان پرواز کند.() ولى وقتى حسب الامر خداوند بهندوستان رفتم آن مرد را آن جا دیده جانش را گرفتم.( 974) اکنون اى شیر تو کار جهان را از اینجا قیاس و خوب نگاه کرده ببین که همینطور است.( 975) از چه کسى بگریزم از خودمان؟ اینکه محال است از چه کس رو بگردانیم؟ از خدا رو گردان شویم؟ این هم که باعث بد بختى ما خواهد بود.

مولانا دراین ابیات درویشى و فقر را بمرگ تشبیه مى‏کند از آن جهت که هر دو مقدر است و آن چه بر قلم تقدیر رفته باشد بودنى است و از آن نتوان گریخت و بر این قیاس فقر و بى‏چیزى، بکسب و عمل، بتوانگرى مبدل نمى‏شود همچنان که خوف از مرگ آن را بتاخیر نمى‏افکند بلکه حرص و آزمندى در این صورت خود موجب شدت فقر مى‏گردد و نتیجه‏ى معکوس مى‏بخشد مثل آن که ترس و هراس این مرد که بسلیمان پناه برد، وسیله‏ى مرگ او در هندوستان گردید.

استاد فروزانفر در تفسیر بیت آخرمی گوید: چون فعل و عملى که از انسان صادر مى‏شود ظهور اراده و قصد است که آن نیز از مظاهر نفس و وجود اوست و چنان که درین حکایت دیدیم مرد داد خواه بدست خویش وسیله‏ى مرگ خود را در هندوستان فراهم آورد پس از اینجا استنباط توان کرد که آدمى مسخر قضا و قدر است و خلاف میل و مراد وى هم بحکم قضا بدست خودش انجام مى‏گیرد و روشن است که هیچ کس از خود نمى‏تواند بگریزد و جدا گردد زیرا جدایى و گریز آن جا متحقق مى‏شود که دو چیز از هم جدایى و مباینت داشته باشند، درین مورد ناتوانى انسان از ناپذیرفتن حکم قضا که خود عامل ظهور آنست به «گریز» تعبیر شده است.

مصراع دوم مترتب بر مضمون مصراع اول است از آن جهت که «ربودن» در موردى صدق مى‏کند که انسان استحقاق چیزى را ندارد و آن را بچالاکى و با غافل ساختن صاحب آن، تملک مى‏کند و چون هر چه آدمى بر آن دست مى‏یابد بعلم و اراده‏ى حق است بدین جهت «ربودن» اینجا درست نمى‏آید زیرا بر خداى تعالى غفلت روا نیست و علم او بر اراده‏ى انسان سبقت دارد.

نگریستن عزرائیل در مردی، وگریختن آن مرد در سرای سلیمان علیه السّلام، وتقریر ترجیح توکّل بر جهد وقلّت ِفایدهْ جهد

این حکایت درکتاب حلیة الاولیاء، احیاء العلوم والهی نامه شیخ عطار آمده است.وبا توجه به اینکه مولانا با آثار عطار سر وکار بیشتری داشته ،احتمال قریب به یقین این است که مأ خذ او الهی نامهْ عطار باشد.[1]

زاد: مخفف آزاد است.

            نبشتش بر آن زاد سرو سهى             که پذرفت گشتاسب دین بهى‏[2]

سرا عدل: دادگاه، مخفف سراى عدل یا مقلوب عدل سرا، به معنی دادگاه است.

بو که بنده کان طرف شد جان برد: یعنی شاید که بنده وقتی به آن طرف( هندوستان) برسد از دست عزرائیل جان به در برد.

   ( 961) مردى هنگام چاشت از راه رسیده و با کمال عجله و شتاب ببارگاه حضرت سلیمان رفت.( 962) رنگ چهره‏اش زرد و لبهایش کبود شده و مضطرب بود حضرت سلیمان فرمود چه مى‏خواهى؟ و چرا در این حالى؟( 963) عرض کرد عزرائیل را دیدم که با نظر خشم بمن مى‏نگرد و بر اثر آن باین حال افتاده و باین جا آمدم. ( 964) فرمود اکنون چه مى‏خواهى؟ عرض کرد اى پناه جانها بباد امر کن.( 965) تا مرا بهندوستان برد شاید ایمنى یابم.

این ابیاتمناسب است با مضمون این روایت: إذا قَضى اللَّهُ لِعبدٍ اَن یَمُوتَ بَأرضٍ جَعَلَ لَه إِلیها حاجةً.[3]

باز ترجیح نهادن نخجیران توکّل را برجهد

کان حریصان: سخن نخجیران است که معتقدند: ما وکوشش بی اثر است وکسانی که به دنبال سبب وکار می روند، حریصان بی توکل و بی ایمان اند.

سبب کاشتن: مجازا، فراهم کردن وسایل و تدبیر معیشت.

قرن: مدت صد سال یا چهل سال یا سى سال، قومى از گذشتگان که از ایشان فرزندى نمانده باشد.

 اژدرها: جانورى افسانه‏اى که در شاهنامه‏ى فردوسى و داستانهاى دیگر ذکر آن بسیار دیده مى‏شود، شکل دیگر است از کلمه‏ى «اژدها» و جمع«اژدر» نیست.

همچو اژدر‏ها گشاده صد دهان: سخن نخجیران است که اقوام زمانهای گذشته با حرص وآز ورهاکردن توکل، دهان خود را مانند اژدها بازکردند.

مکرها کردند آن دانا گروه: یعنی متفکران و روشنفکرانشان، مکرهایی به کاربردند که می توانست کوه را ازجا برکند.

اقلال: جمع قله که تیزى و بر آمدگى سر کوه است.

 لتزول منه اقلال الجبال: برگرفته است از آیه‏ى شریفه:« وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اَللَّهِ مَکْرُهُمْ وَ إِنْ کانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ اَلْجِبالُ».[1] تفسیر آن همانست که درین ابیات ملاحظه مى‏فرمایید.

عیار: همان عیّار به معنی جوانمرد است، که به ضرورت شعر بدون تشدید خوانده می شود.

 ( 953) در جواب شیر تمام نخجیران بصدا در آمده گفتند این اسباب را اشخاص حریص بکار انداختند.( 954) اگر اسباب و توسل به آن باعث ترقى بود چرا هزاران نفر از مرد و زن با توسل به اسباب و کار از نعمت راحت محروم شده‏اند. ( 955) صد هزاران قرن از آغاز جهان تا کنون مثل اژدهایى که صد دهان گشاده باشد.( 956) مردمان دانا مکرها و تدبیرها بکار بردند که بوسیله آن تدابیر کوه‏ها از بن کنده مى‏شد. () آنها مکر و تدبیر خود را باین درجه رساندند اگر از من باور ندارى. ( 957) خداى تعالى وصف آنها را کرده و مى‏فرماید:« وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اَللَّهِ مَکْرُهُمْ» . ( 958) ولى جز آن قسمت که اراده خداوند از اول تعلق گرفته بود مقصود آنها حاصل نشده و مکرشان ثمرى نبخشید. ( 959) تمام آن چه تدبیر کرده بودند از میان رفت و آن چه بر طبق حکم خداوند بود باقى ماند.( 960) بنا بر این کسب جز نام و کوشش جز وهم چیز دیگر نیست.

بار دیگر نخجیران از بی‏اثر بودن کوشش سخن می‏گویند‌ و توکل و جبر را درست می‏شمارند. کسانی را که به دنبال سبب و کار و کوشش می‏روند، حریصانِ بی‏توکل و بی‌ایمان می‏‌دانند و می‏گویند: میلیون‌ها زن و مرد دنبال سبب رفتند و از زمانه خیری ندیدند. اقوام مختلف دنیا با حرص و آز توکل را رها ساختند و دهان خود را مانند اژدها باز کردند، مکرهایی به‌کار بردند که می‏توانست کوه را از جا برکند، مکرهایی که ـ‌به فرمودهْ پروردگار ـ می‏توانست قله‏های کوه‌ها را به حرکت در آورد. اما چیزی جز آن‌چه خدا در ازل خواسته بود از کار آنها و شکار آنها به دست نیامد. از این رو ترتب اثر بر اسباب منوطست بخواست و اراده‏ى حق تعالى پس ما بر خدا توکل مى‏کنیم و دست از کسب و کار کشیده مى‏داریم تا او هر چه خواهد کند زیرا کسب و کوشش ما اثر قطعى ندارد.

انتقاد از مذهب جبریان و اشاره بجبر محمود و مذموم،

در ره: یعنی بیابان.

مخسب: یعنی تا به حقایق عالم بالا آشنا نشده ای نباید بخوابی.

کاهل بی‏اعتبار: یعنی ناآگاه وعبرت نگرفته.

جز به زیر آن درخت میوه‌دار: یعنی اگر بنا برخفتن داری، زیر درخت میوه داری می توان خفت که هرلحظه باد شاخه های آن را برتو بیفشاند وخوردنی و توش? راه برای تو فرو ریزد.

 شاخ افشان: کنایه است یعنی درختی که با به حرکت درآمدن شاخه های آن میوه های لذیذ نثار انسان می شود

مرغ بى‏هنگام: خروسى که در اول شب بانگ بر دارد و بخواند، این آواز را عامه، شوم و بد مى‏دانند و خروس را سر مى‏برند، این عادت هنوز در حدود طبس و بشرویه معمول است.

            مرغ را بینى که بى‏هنگام آوازى دهد             سر بریدن واجب آید مرغ بى‏هنگام را[1]

   ( 945) جبرى بودن تو عبارت از خوابیدن است بیا و در راه مخواب و تا به آستان درگاه او نرسى خواب شایسته نیست.( 946) اى جبرى بى‏اعتبار جز در سایه آن درخت بارور نباید بخواب رفت. ( 947) در سایه همان درخت بخواب که هر لحظه بر اثر نسیم رحمت شاخهاى آن بحرکت آمده میوه‏هاى لذیذ و نقل و توشه بر سر تو نثار کند.( 948) جبرى بودن میان دشمنان و راه زنان خوابیدن است مرغ بى‏هنگام کى در امان خواهد ماند.

فایده عمل و ریاضت، پرورش روح و عقل است،

بینی زنی: یعنی کسی یا چیزی را خوار ببینی یا با تکبر نگاه کنی.

مرد پنداری‌   و چون بینی زنی: یعنی با تکبر وخوار بینی دیگران، اگرخود را مرد راه خدا بدانی فقط یم پندار باطل است.

سَرکه عقل از وی بپرّد دم شود: یعنی این پندار باطل مختصر عقل تو راهم برباد می دهد وسر بی عقل سرنیست، دُم است.

شنار: یعنی زشت و شرم‌آور و ننگ‌آمیز.

( 949) اگر در مقابل اشاره‏هاى او تکبر بخرج داده بى‏اعتنایى کنى گمان مى‏کنى که مرد بوده و مردانگى کرده‏اى ولى پس از تأمل و دقت معلوم خواهد شد که زن بوده و کمال نامردى بخرج داده‏اى.( 950) این عقلى هم که دارى از میان مى‏رود و سرى که عقل در آن نباشد دم است نه سر.( 951) زیرا که شاکر نبودن و کفران نعمت شوم است و انسان را تا قعر جهنم فرو مى‏برد. ( 952) اگر توکل مى‏کنى در کار کردن توکل کن کسب کرده پس از آن بخدا تکیه نما.

مولانا می‏گوید: اگر به اشارت‏های حق توجه نکنی، مرد راه خدا نیستی و اگر خود را مرد راه خدا بدانی این فقط یک پندار باطل است. که مختصر عقل تو را هم بر باد می‏دهد و سر بی‌عقل دگر سر نیست، بلکه دم است. زشت و ننگ‌آور است که تو نعمت و نیروی خداداد را به کار نبری. به‌هر‌حال این ناسپاسی، تو را به دوزخ می‏برد.

تفاوت درجه سالک و واصل که اوّلین حامل و دوّمین محمول است،

حامل: بردارنده و برنده‏ى بار، بار کش، مجازا، مکلف و کسى که واصل نشده و یا در مقام تفرقه باشد که مجاهدات و اعمال را با تکلف انجام مى‏دهد. مرادف: متحمل.

محمول: آن چه بر پشت گیرند، بار، سالکى که بتصرف حق و غلبه‏ى حقیقت بى‏تکلف، اعمال از وى صادر شود، کسى که واصل و در مقام جمع است و مجاهدت از وى ساقط شده است. نظیر این تعبیر را ابو القاسم قشیرى از قول ابو على دقاق روایت کرده است: المرید متحمل و المراد محمول.[1]

قابل: یعنی پذیرند واجرا کننده امرحق.

مقبول گرداند تورا: هر چه انجام دهد به امر حق ومورد پذیرش حق است.

شکر: یعنی صرف کردن بنده مواهب الهى را در آن چه براى آن آفریده شده است مثل آن که بزبان سخن حق و راست گوید و بگوش سخن حق شنود و دست و پاى را در خدمت و عبادت بکار برد و صوفیان آن را «شکر به بدن» گویند و نزد ایشان آنست که سالک بموافقت امر و نهى الهى و خدمت خلق متصف باشد[2]

 سخن مولانا دراین بیت برگرفته است از آیه‏ى شریفه: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ[3]  که مفسرین مزید نعمت را عبارت از استحقاق مغفرت و نعم روحانى و احوال قلبى گرفته‏اند.[4] ونیز از امیر المؤمنین على علیه السلام روایت شده است: إذا وصلت الیکم اطراف النعم فلا تنفروا اقصاها بقله الشکر لها.[5]

( 941) تو که با اشاره او بار خود را بدوش گرفتى یک مرتبه خواهى دید کفیل تو و حامل بار تو او است تو که امر او را پذیرفتى مقبول درگاه او خواهى شد.( 942) چون امر او را قبول کردى قابلیت خواهى یافت و وصال او را طالب شده پس از آن بوصل او خواهى رسید.( 943) سعى و کوشش تو شکر توانایى است که بتو داده‏اند ولى جبرى بودنت انکار نعمت است.( 944) شکر، نعمت تو را افزوده و کفران از نعمت محرومت خواهد کرد.

مولانا می گوید: سالک تا هنگامی‏که بار تکالیف بر دوش اوست، حامل‌ است، اما چون به حق پیوست هر چه می‏کند و هر جا می‏رود به فعل حق است و او در دست پروردگار «محمول‌» است. تا کنون امر حق را ‌«قابل» و اجرا کننده بوده است، اکنون هر چه بگوید امر حق است و او گوینده و «قائل» کلام خداست. تاکنون در جست‌وجوی وصل بوده و اکنون واصل شده است. خلاصه کلام مولانا این است که‌ رهروان راه حق تا هنگامی‏که حقایق عالم غیب را در نیافته‏اند گرفتار تکالیف و ریاضت‏ها، جهاد با نفس‏اند، اما پس از ادراک آن حقایق حتی عبادات ظاهری آنها نیز دیگر در شمار تکالیف شرعی نیست و هرچه از آنها سر می‏زند از حق است.

همچنین این ابیات در صدد بیان فرق طالب و واصل است بدین معنى که تا طلب باقى است (که دلیل عدم وصول است) سعى و کوشش و مجاهدت ضرورى است چنان که هر گاه انسان بسوى مقصدى مى‏رود تا بمقصد نرسد بناچار راه مى‏پیماید و از منزلى بمنزلى فرود مى‏آید، ولى وقتى بسر منزل اصلى رسید خود بخود از رنج پیمودن منازل مى‏آساید، برین قیاس سالک تا کامل نشود بضرورت باید که متحمل ریاضت باشد تا منازل سیر الى اللَّه بنهایت رسد ولى چون از آثار انانیت و نفسانیت پاک و مطهر شود و وجهه‏ى نفسى او در وجهه‏ى الهى محو گردد آن گاه ریاضات از وى ساقط مى‏شود و اگر بحکم عین جمع با خود آید، در آن صورت اعمال از وى بى‏تکلف صادر مى‏گردد و گرانى و ثقل مجاهدت از دوش او فرو مى‏افتد، در حالت نخستین سالک فرمان پذیر و مأمور است و در حالت دوم سلوک بنهایت رسیده و واصل است و از این رو خود، راهبر و آمر و یا قائل امر و مبلغ احکام تواند بود، نتیجه آن که توکل بمعنى ترک عمل و رفض سبب، حالت ارباب نهایات است نه اصحاب بدایات چنان که سابقا نیز بتدریجى بودن سلوک با تشبیه به نردبان که پایه پایه است اشارت فرموده بود.پس سالکان راه حق بر دو طبقه‏اند، یکى آن که در مقام تفرقه است و همچنان از هستى خود فانى نشده و هنوز خود و اشیا را باقى و غیر مضمحل در حق مى‏بیند، این چنین کس مکلف است و بحکم شهود تفرقه باید در کوره‏ى مجاهدت و ریاضت بسوزد تا فناى خود و اشیا را شهود کند و بمقام جمع رسد، دوم آن که نقش غیر و غیریت از پیش او محو شده و در حق فانى گردیده و بمقام جمع واصل شده است، این چنین کس بریاضت و مجاهدت مکلف نیست و از محمولان حق است،

در ادامهْ ابیات مولانا می‏گوید: خداوند به ما دست و پا و زبان و چشم و گوش و عقل داده است. اگر این نعمت‏های خدا را در جای خود و در راه رضای او به‌کار ببریم، شکر نعمت گزارده‌ایم وگرنه منکر نعمت‏های خداییم. قدرت جسمی‏ ما نعمتی است که سعی و تلاش، شکرآن و اعتقاد به جبر و به کار نبردن این قدرت، کفران و انکار نعمت است.

برای تو که هنوز در راهی و به حق نپیوسته‌ای، جبر و‌ سعی نکردن، مثل این است که در راه و بیابان بخوابی، درحالی‌که تا وقتی به حقایق عالم غیب آشنا نشده‌ای نباید بخوابی. مولانا به کسی که پیش از پیوستن به درگاه حق می‏خواهد در راه بخوابد، کاهل خطاب می‏کند و می‏گوید: ای کاهلِ‌ ناآگاه و عبرت نیافته! اولاً در راهی و راهرو نباید بخوابد، ثانیاً اگر می‏خواهی بخوابی لا‌اقل در زیر درخت میوه‌داری بخواب تا شاید شاخه‏های آن توسط باد تکانی بخورد و خوردنی و توشهْ راه بر تو فرو ریزد. اگر تو جبری باشی و پیش از رسیدن به چنان درختی بخوابی، سرنوشت تو در میان رهزنان راه حق، مانند خروسی است که بی‏هنگام آواز بخواند که مطابق سنّت‏های کهن، خروس بی‏هنگام شوم است و سرش را می‌برند.