منازعت امرا در ولی عهدی

وفا اندیش: یعنی وفادار، کسی که به وفاداری می اندیشد.

خشم جهود: یعنی خشم جهودانه، کین? جهودی.

قطار: یعنی صف کشیده.

تیغهاى آب دار: یعنی تیغهای تیز وعریان.

گرد خاست: یعنی گرد و غبار هوا را تیره و تار ساخت.

آفت سرهاى ایشان: آفت سر و جان عیسویان گردید.

( 701) یکى از امیران جلو آمده نزد صفوف جمعیت ایستاد.( 702) و گفت جانشین آن مرد من بوده و در این زمان من نایب عیسى هستم.( 703) پس طومارى که همراه داشت بیرون آورده گفت این طومار هم نشانه و دلیل من است که بعد از او جانشینى عیسى بمن محول شده است.( 704) امیر دیگر پیش آمده دعوى و برهان او هم در خلافت همین بود.( 705) و طومارى از بغل بیرون آورده بمردم نشان داد و این امر باعث خشم و نقار هر دو گردید.( 706) امیران دیگر هم با تیغهاى عریان جلو آمدند.( 707) همگى در یک دست شمشیر و در دست دیگر طومار چون پیلان مست بجان همدیگر افتادند.() هر امیرى از تابعین خود جمعیتى همراه داشت همگى شمشیر کشیده بجنگ پرداختند( 708) هزاران نفر عیسوى کشته گردیده از سر کشته‏ها پشته‏ها ساخته شد. ( 709) از چپ و راست چون سیل خون جارى شده گرد و غبار هوا را تیره و تار ساخت.( 710) تخم فتنه‏اى که وزیر کاشته بود آفت سر و جان عیسویان گردید.

حشر نفوس کامله،

جوز: یعنی گردو.

چون انار و سیب را بشکستن است: یعنی همانطور که بازکردن میوه ها مغز داشتن وشیرین بودن آنها را نشان می دهد، مرگ نیز به ما می گوید که چه کسی روح پاک دارد وبه پروردگار می پیوندد وجاودانگی می یابد.

ناردانگ: آب انار شربت ترش و شیرین خوش مزه . ظاهرا شربت انار، تصور مى‏رود که مقصود (ناردان) است در تعبیرات امروز و آن دانه‏ى انار است که خشک مى‏کنند و در خورشها بمنزله‏ى چاشنى بکار مى‏برند.

معنی: جنب? معنوی و روحانی هستی است.

 ( 711) بلى جوزها شکسته و پوستها با خاک یکسان شد ولى آن که مغز داشت بعد از کشته شدن و مردن روحش نغز باقى ماند. ( 712) کشته شدن و مردن که بر صورت و نقش تن آدمى عارض مى‏شود مثل شکستن انار و سیب است.( 713) آن که شیرین است سهم یار است و آن که پوسیده و بى‏مغز است فقط صداى شکستن او بگوش رسیده و از میان مى‏رود.() آن که مغز دار است مثل مشگ پاک و آن که پوسیده و بى‏مغز است نصیب خاک خواهد بود. ( 714) آن که با معنى است بصورت خوش جلوه‏گر گشته آن که بى‏معنى است رسوا خواهد شد.

ازاینجا مولانا دنبال? داستان وزیر حیله گر را رها کرده وکشته شدن امیران عیسوی را پایان داستان گرفته وبه بحثی دربارهْ مرگ وحشر نفوس پرداخته ومُردن یاکشته شدن انسان را به شکستن گرده یاسیب وانار تشبیه کرده وگفته است: همان طور که باز کردن میوه ها مغز داشتن وشیرین بودن آنها رانشان می دهد، مرگ نیز به ما می گوید که چه کسی روح پاک دارد وبه پروردگار می پیودد وجاودانگی می یابد. از گفته مولانا ممکن است این مطلب نیزاستفاده شود که « روح کامل باقى مى‏ماند و جانى که ناقص است بنعمت بقا متنعم نمى‏گردد هر چند ابیات بعد که بر رسوایى جان نارسیده دلالت دارد این فرض را تایید نمى‏کند. شکستن جوز و انار و سیب تمثیلى است از مرگ و بر هم خوردن صورت و در هم شکستن بدن. بعضى از فلاسفه معتقد بوده‏اند که تنها نفوسى که بکمال رسیده باشند جاویدان خواهند بود و سائر نفوس همچنان در بدنها مى‏مانند و از بدنى بدن دیگر نقل مى‏کنند تا بدرجه‏ى کمال برسند و در غیر این صورت بقاء آنها ممکن نیست».[1]

تصریح بوحدت وجود،

منبسط: گسترده و بدون قید و تعین.

بى‏سر و بى‏پا: مجازا، نامحدود.

 آن سر: اصطلاحا، عالم غیب، ذات حق.

گره: عقده و آفتى که در جواهرات افتد،

بى‏گره: مجازا، پاک و خالص.

سره: پاک، گزیده، نوع عالى از هر چیز.

کنگره: بضم اول و سوم ویا بفتح اول و ضم سوم ، شکلهاى مثلث یا نیم دایره از گل یا از آجر و سنگ که بر بالاى دیوار یا بارو و برج قلعه سازند. ودراین جا یعنی علائق این جهانی ومظاهر زندگی مادی.

شد عدد: یعنی دچار جندگانگی وتعدد شد.

سایه‏های کنگره: یعنی جلوه در موجودات خاکی.

منجنیق: ابزاری که سنگهاى درشت را بدان پرتاب مى‏کرده‏اند، اصل آن یونانى است.

 ( 691) ما در حال انبساط بوده و همه یک حقیقت بودیم و در آن جا سر و پا و جهت مغایر و ممتاز نداشتیم.( 692) همه مثل آفتاب یک حقیقت بوده و چون آب صاف گره و پیچ و خمى نداشتیم.( 693) و چون آن نور خالص بعالم صورت آمد مثل سایه‏هاى کنگره متعدد نموده و شماره پذیر گردید. ( 694) او با منجنیق خود کنگره را ویران مى‏کند تا فرق و تعدد و اختلاف از میان برخیزد.

با توجه به آن‌چه در‌بارهْ وحدت وجود و یگانگی حقیقت هستی در ابیات پیش خواندیم، مولانا در این قسمت، آفرینش عالمِ خاکی و تجلی وجود را در عالم صورت با عبارتی دیگر بیان می‏کند: و می‌گوید ما همه یک جوهر و یک گوهر گسترده در سراسر هستی بودیم. در آن عالم غیب، سر و پا، آغاز و انجام و هیچ‌گونه مرز و جدایی و دوگانگی مطرح نبود. این گوهر منبسط، مانند آفتاب همه‌جا را گرفته بود، گره و ناصافی و ناخالصی در آن نبود؛ مثل آبِ صاف و زلال و روشن، اما این نور سره (خالص) وقتی به عالم صورت آمد و در موجودات خاکی جلوه کرد، چندگانگی و تعدد و یا همان کثرت به وجود آمد. درست مثل این‌که آفتاب عالم‌تاب به دیوار کنگره‌دار بتابد و سایه‌اش بر زمین بیفتد و یا مانند پنجرهْ مشبّک، وقتی نور آفتاب برآن می‏تابد، شبکه‏های مختلف آشکار می‏گردد. اگر کنگره‏های سرِ دیوار و یا آن شبکه‏های پنجره را خراب و ویران کنیم، تابش خورشید را صاف و یک‌دست می‏بینیم. انسان هم اگر علایق این جهانی و مظاهر زندگی مادی را از دید خود بزداید، نور وحدت الهی را مشاهده می‏کند. آن‌گاه دیگر فرق و جدایی و گوناگونی و برتری و فروتری در هستی نخواهیم دید.

اما این کنگره‏های مزاحم را باید با منجنیق ریاضت و تهذیب و تزکیه و با ترک علایق مادی و با عشق ورزیدن و کوشیدن برای ادراک حقایق ویران نمود و به‌قول مولانا: صورت سرکش گدازان کن به رنج. یا زیباتر این‌که بگوییم: صورت سرکش گدازان کن به عشق، چراکه عشق دوای درد هر نخوت و موجب رهیدن از کثرت‌گرایی و مشاهدهْ جمال دل‌آرای وحدت است.

مرى: مخفف (مراء) است که در عربى بمعنى جدال و ستیزه کردن بکار مى‏رود، یعنى شرح این اصل را باز مى‏گفتم ولى ترس دارم که خاطرى درین بحث و جدال بلغزد.

نکته ها: یعنی بحث دقیق وحدت وجود است.

سپر: یعنی آمادگی واستعداد لازم، وتوان ذهنی قوی تا تورا در برابر شبهات این بحث محافظت کند.

الماس: مجازا، هر چیز برنده و تیز، شمشیر.

تیغ کردم در غلاف: یعنی دم فرو بستن.

کژ خوانی: یعنی انسان های کژ اندیش، کسانی که ظرفیت ادراک این معانی را ندارند.

 ( 695) شرح این مطلب را ممکن بود من بگویم ولى نمى‏گویم براى اینکه اشخاص در این مرحله لغزشى پیدا نکنند. ( 696) نکته‏هاى این مرحله چون تیغ فولادى تیز و برنده است تو اگر سپر ندارى عقب برو.( 697) جلو این الماس بران بدون سپر میا که تیغ ناچار خواهد برید.( 693) من از این جهت تیغ را در غلاف جا داده و دم فرو بستم که اگر تو انکار کنى بر خلاف تو بکار نرود.

باز مولانا نگران مخاطبان و خوانندگان مثنوی است، که برای ادراک وحدت وجود و مفهوم عمیق آن توانایی و ظرفیت لازم را نداشته باشند. به همین جهت می‏گوید: می‏خواستم این بحث وحدت وجود را بیشتر شرح دهم، اما می‏ترسم آنها که نمی‏‏فهمند به ستیزه‌جویی با من برخیزند. پس شرح نمی‏‏دهم تا ذهن‌های کور بیشتر به گمراهی نیفتند. توصیه من به همهْ شما این است که نکته‏های دقیق بحث وحدت وجود، همانند شمشیر برنده و شبیه الماس تیز است. بنابراین افرادی که ظرفیت ادراک آن را ندارند، در پی‌یافتن چنین نکته‏ها‏یی نباشند.

تمامى داستان: داستان پادشاه جهود وحیله های وزیر مکار وحسود.

( 699) اینک براى تمام کردن داستان مى‏گوییم مردم از راه وفادارى‏( 700) بعد از این پیشوا براى مقام او نایبى مى‏خواستند.        ‏

حقایق ومعانی، تجزیه و تعدّد نمى‏پذیرد،

در معانی قسمت و اعداد نیست: حقایق و معانی الهی قابل تقسیم و تجزیه نیست تا اعداد و افراد داشته باشد. آن‌چه تعدّد و تقسیم می‏پذیرد، ماده است.

اتحاد: در لغت به معنای یکی بودن و یکسان بودن است. در زبان عرفا به این معنا است که همهْ موجودات با وجود حق‌تعالی موجودند و جلوه‏های ظهورِ یک حقیقت اند.

پای معنا گیر: یعنی معرفت به عالم معنا و حقیقت وجود غیب را درک ودر دستور کارخود قرارده.

صورت سرکش گدازان کن به رنج: یعنی به ریاضت وتحمل سختیهای سلوک، وابستگی های مادی وصورت سرکش را ذوب کن واز میان بردار.

وحدت: یعنی یکی بودن نه یکی شدن.

( 681) معانى قابل قسمت نبوده و قابل شمارش نیست و تجزیه و ترکیب بر نمى‏دارد.( 682) چون دانستى که یاران با هم متحدند معنى را از دست مده زیرا که صورت سرکش بوده .‏( 683) بهر قیمتى است او را بردار و کنار بگذار تا در زیر خرابه‏هاى آن گنج معنى را پیدا کنى .

نتیجه مثال‌های مطرح شده این‌ است که حقایق و معانی الهی قابل تقسیم و تجزیه نیست تا اعداد و افراد داشته باشد. آن‌چه تعدّد و تقسیم می‏پذیرد، ماده است و انسان تا هنگامی‏که اسیر زندگی مادی و فریبندگی‌های آن است نمی‏‏تواند به آن کمالی برسد که وحدت ذاتی را ادراک کند و خود نیز مشمول آن شود.

مولانا می گوید: انسان تا هنگامی‏که اسیر صورت و عالم ظاهر است این حقیقت واحد را نمی‏‏شناسد و تا این صورتِ سرکش را رام نکند و زندگی مادی از چشم او نیفتد، عالم معنا و حقیقت وجود غیب را درک نمی‏‏کند، به همین دلیل مولانا می‏گوید: اتحاد یار با یاران خوش است و توصیه می‏کند که پای معنا را بگیر و این صورت سرکش را با رنج و ریاضت ذوب کن و از میان بردار تا در زیر خاک گنج یابی.

درادامه مولانا می گوید: طریق رهایى از صورت نزد عرفا مجاهده و ریشه کن ساختن هوى و آرزوست نه ویرانى بدن بمعنى خود کشى و بى‏توجهى بحفظ بهداشت و صحت و استقامت اعضا براى آن که مانع انسان از اتحاد و یگانگى همین اغراض و آرزوهاى نفسانى است و بدین جهت کسانى که غرض کمتر بر آنها دست تسلط گشوده است از خلاف و نزاع دورتراند و آنها که شهوت و امیال نفسانى بر آنها مستولى است غالبا و باندک چیزى راه دشمنى و عناد مى‏سپرند پس اگر کسى بتواند اغراض را در خود بکشد آن چه مایه‏ى غیریت و دوگانگى است از وجود او نفى و طرد مى‏شود و بوحدت دست مى‏یابد و اگر ما بتوانیم که بر اثر مجاهدت و نفى اغراض، باطن خود را بزداییم و مهذب سازیم بنوع دیگر از وحدت نیز مى‏رسیم و آن وحدت و یگانگى اجزاى جهان و شهود حق در آنها و فناى آنها در وجود حق تعالى است که صوفیه آن را غایت معرفت و شهود مى‏شمارند.

عنایت حق سبب اکمال است،

 ‏

خود گدازد: اگرتو با ریاضت وتصفیهْ درون این صورت سرکش را ذوب نکنی و از میان برنداری ، حضرت حق تعالی از سر عنایت خود این کار را می‏کند وخود را به دل‌ها می‏نماید.

مولى: بنده و مملوک.

خرقه: پاره‏ى جامه، قطعه‏ى کهنه از نوع بافتنى و پوست، وصله و پینه، جامه‏ى پینه زده و وصله دار، جامه‏ى مخصوص صوفیان که از قطعه‏هاى مختلف و   رنگارنگ بافتنى یا پوست بهم مى‏دوخته‏اند، این جامه از سر پوشیده مى‏شده و مدخل آن از روى شانه و پیش بسته بوده است.

( 689) اگر تو صورت را کنار نگذارى عنایتهاى خداوندى آن را کنار خواهد زد. ( 690) او خویشتن را بدلها مى‏نمایاند و خرقه بى‏نوایان و درویشان را مى‏دوزد.

مولانا می گوید: اگرتو با ریاضت وتصفیهْ درون این صورت سرکش را ذوب نکنی و از میان برنداری ، حضرت حق تعالی از سر عنایت خود این کار را می‏کند وخود را به دل‌ها می‏نماید. خداوند آگهی به حقیقت را به او می‏بخشد و خرقهْ سلوک راه حق را بر قامت او می‏دوزد. در واقع سلوکِ راه حق، با کشش الهی تحقق می‏یابد، نه صرفاً با کوشش من و تو .ودریک جمله مولانا مى‏خواهد بگوید که اگر بسلوک و مجاهده صورت را نگدازیم از طریق جذب این مقصود حاصل خواهد شد.

واستاد فروزانفر نیز درشرح بیت دوم چنین می گوید: بیت دوم اگر چه متمم بیت اول است ولى مى‏تواند اشاره بمذهب تجلى نیز باشد که بحکم آن حق تعالى معشوق خویش است و باقتضاى معشوقیت جمال خویش را در جلوه مى‏آرد و ایجاد نیز در نتیجه‏ى همین تجلیات آغاز شده و بکمال مى‏رسد و این مقتضاى اسم (الظاهر) است. و مقصود از دوختن خرقه‏ى درویش آنست که حق این جدایى و تفرق را سرانجام به پیوستگى و اتصال بدل مى‏کند خواه در مرتبه‏ى کشف و شهود که عین سالک هنوز باقى است ولى رویت جدایى از میان بر مى‏خیزد و یا بحسب واقع در مرحله‏ى فناى کلى که عین سالک در نور حق مضمحل مى‏گردد و شاهد و شهود او در مشهود، نیست و محو مى‏شود.

وحدت و کثرت

وحدت انبیا و اولیا با حق تعالى‏،

خدا اندر نیاید در عیان: یعنی خدا در عالمِ ظاهر مانند موجودات خاکی و مادی دیده نمی‏‏شود.

 نه غلط گفتم: تأکید ی است بر این که نایب حق و خود حق دو وجود جداگانه و متغایر هم نیستند بلکه پیامبران متصف به اوصاف الهی‌اند.

( 677) وقتى فصل گل گذشت و گلشن بر اثر خزان خراب و ویران گشت بوى گل را باید از گلاب استشمام نمود. ( 678) بلى چون خدا در چشم ما عیان نیست پیمبران نایب حقند که مى‏توانیم آنها را ببینیم. ( 679) نه نه غلط گفتم اگر نایب را با منوب دو پنداریم و میانه خدا و رسول او جدایى اندازیم قبیح و بى‏مورد است.

مولانا می گوید: خدا در عالمِ ظاهر مانند موجودات خاکی و مادی دیده نمی‏‏شود، به همین دلیل پیامبران در عالم خاکی نایب او به حساب می‌آیند و همانند او باید مورد اطاعت قرار گیرند. مولانا این سخن خود را نارسا می‏شمرد و برای این‌که از این کلام دوگانگی استفاده نشود، تأکید می‏کند که نایب حق و خود حق دو وجود جداگانه و متغایر هم نیستند بلکه پیامبران متصف به اوصاف الهی‌اند.

اختلاف اولیا با حق و با خود در صورت است،

نی دو باشد تا تویی صورت پرست: یعنی دویی و دوگانگی نتیجهْ ظاهر‌پرستی و دید مادی است.

کز صورت برست: یعنی کسی که از ظاهر پرستی وتوجه به عالم صورت رها شود، پیش اوهمه چیز یکی است وآن یکی خداست.

آبى: به، بهى، سفر جل (میوه‏ى معروف) نوعى از انگور کبود نیم رنگ.

( 680) تا تو صورت پرست هستى دو مى‏پندارى ولى در نظر کسى که از عالم صورت گذشته یکى است.( 681) تو در ظاهر اگر نگاه کنى دو چشم دارى ولى اگر بنور چشم متوجه شوى فقط یکى است‏ ( 682) بالاخره تا نظر بر یکى بیفتد بنظر یکى است و دو بنظر نمى‏آید. اگر کسى متوجه نور چشم باشد نور دو چشم یکى هستند و جدایى میانه آنها نیست. ( 683) اگر ده چراغ در یک جا حاضر کنى آنها بصورت غیر همدیگرند ( 684) ولى اگر راستى بچراغ مطلق نظر کنى و منظورت روشنایى باشد آنها را نمى‏توان از هم متمایز دانست. ( 685) تو اگر صد دانه سیب و صد دانه گلابى شماره کنى هر گاه آنها را بفشارى دیگر صدى باقى نمى‏ماند همه یکى شوند.

مولانا می‏گوید: دویی و دوگانگی نتیجهْ ظاهر‌پرستی و دید مادی است. برای این معنا نیز چند مثال می‏آورد: اگر ظاهر را نگاه کنی چشم تو دوتاست اما دید و نورآن یکی است و یا در جایی‌که تعدادی چراغ روشن است، روشنی یکی است گرچه چراغ متعدد است. هم‌چنین وقتی که آبِ صد عدد سیب و صد عدد به را بگیرند، آب آنها یکی است. مثال‏های دیگر، نظیر شبکه‏های آب‌رسانی، برق رسانی و گاز رسانی است که هر یک به منبع واحد متصلند. بنابراین همه جلوه‏های وجود و مظاهر یک حقیقتند که فقط او وجود دارد و آن‌چه این جلوه‌ها و مظاهر را متعدد می‏کند عالم صورت و جهان مادی است. کسی که از ظاهرپرستی و توجه به عالم صورت رها شود، پیش او همه چیز یکی است و آن یکی خداست.

کشتن وزیر خویشتن را در خلوت    ‏

خویش کشت: یعنی خود کشی کرد.

از وجود خود برست: یعنی ازخودش راحت شد.

موکنان: یعنی موی سر وریش خود را کندن.

درد او دیدند درمان جاى خویش: یعنی درد ِازدست داد ِاو چنان سراپای وجودشان را گرفت که دردهای خود را فراموش کردند وگویی دردهای خودشان درمان یافته است.

رهی: یعنی روان وسرازیر، در راه افتاده.

  ( 667) وزیر چهل روز دیگر در خلوت مانده و بعد خودکشى کرده از دست خود راحت شد.( 668) وقتى مردم از مرگ او آگاه شدند در سر قبرش قیامت بپا شد.( 669) بقدرى جمعیت در اطراف قبر او گرد آمده شور و غوغا بپا کرده موى سر و ریش خود را کنده جامه‏ها دریدند که.( 670) شماره آنها را خدا مى‏داند و در میان آنها از عرب و ترک و رومى و کرد و از هر قومى دیده مى‏شد.( 671) همه خاک گور او را بر سر ریخته و درد و غم دورى او را دواى خود تصور مى‏کردند. ( 672) و بر خاک قبر او عوض اشک خون از دیده جارى مى‏ساختند.

طلب کردن امّت ِعیسی علیه السّلام – از امرا که : ولی عهد از شما کدام است؟ 

   ‏

نشان: علامت، ظاهرا، بمعنى نشانده و گمارده.

امام: مطابق قواعد زبان عربى هر گاه پیش از الف کسره واقع شود فتحه‏ى قبل از الف متمایل بکسره و الف نزدیک به یا و شبیه به یاء مجهول در پارسى تلفظ مى‏شود،و این عمل را «اماله» مى‏گویند، بنا بر همین قاعده مولانا (امام) را با (دهیم) قافیه کرده وباید« امیم» خوانده شود.

دست و دامن بدست کسى دادن: به کنایه، تسلیم شدن، شاید بیعت کردن مطابق رسوم صوفیه که پس از وفات شیخ نسبت بجانشین او تجدید بیعت مى‏کنند، این عمل را صوفیان (بیعت ولویه) مى‏نامند.

نایبى باید از او مان یادگار: به اعتقاد هم? سلسه های صوفیه هیچ سالکی بدون ارشاد ورهنمایی پیر به وصال حقیقت نمی رسد. البته اویسان درهم? موارد وجود پیر را ضرور نمی دانند ومعتقدند که همت مردان حق بدون رابط? مستقیم هم می تواند موجب هدایت شود.

   ( 673) بعد از یک ماه مردم بزبان آمده مى‏پرسیدند که بجاى او چه کسى از امیران خواهد نشست.( 674) تا ما او را پیشواى خود شناخته کار ما بوسیله او بانجام رسد. و همه بخدمت او کمر بسته بفرمان او گردن نهاده دامان او را گرفته دست بدست او نهیم. ( 675) (در اینجا مولوى از قصه صرف نظر کرده غیبت ولى و لزوم جانشین را بعد از او شرح مى‏نماید) چون آفتاب نهان شد و ما را از غیبت خود داغدار نمود چاره‏اى نیست جز آن که چراغى بجاى او بر ما بتابد.( 676) چون روى یار از دیده‏ها نهان شد نایبى باید که یادگار او باشد.

 استاد فروزانفر درشرح وتفسیر این ابیات چنین می گوید: مقصود ازین تشبیه و تمثیل اینست که سلوک راه حق و طى طریق بدون راهبر و پیرى میسر نیست، و آن یکى از اصول مهم بلکه پایه‏ى اصلى تصوف است زیرا جهت امتیاز پیران طریقت با علماء ظاهر از همین نقطه پدید مى‏آید که علماء ظاهر دانستن احکام و مبانى شریعت را براى وصول بکمال و حصول سعادت کافى مى‏دانند و صوفیان بر خلاف ایشان معتقداند که هر کس دست بدامان پیرى نزند و از او آداب حضرت را نیاموزد هرگز روى فلاح و رستگارى نخواهد دید[1] .  بنا بر این هر گاه پیرى از میان رفت بناچار دیگرى باید بجاى او بنشیند و مریدان را دستگیرى کند این اصل اکنون مورد اتفاق همه‏ى سلاسل فقر است و دیر است تا آن را اصلى واجب و لازم و غیر قابل عدول مى‏شناسند و لیکن بعضى از مشایخ صوفیه گفته‏اند که شیخ بر دو نوع است یکى شیخ تعلیم و دیگرى شیخ تربیت. شیخ تعلیم آنست که اصول طریقت را بمرید مى‏آموزد و وجود او ضرورى است، شیخ تربیت آنست که اعمال مرید را زیر نظر مى‏گیرد و در مراحل مختلف وظایف او را معین مى‏کند و این چنین کس وجودش ضرورت ندارد و هر گاه مرید هوشیار و خردمند باشد از روى آن چه آموخته است مى‏تواند بکمال نائل آید هر چند که با وجود شیخ مربى راه آسان تر و خطر کمتر است.[2] در ردّ این سخن استاد می فرماید: این عقیده که ابن عباد اظهار مى‏دارد چندان درست بنظر نمى‏آید از آن جهت که ابواب معاملات و اصول مجاهدات مانند نسخه‏هاى علاج و درمان است که اطبا به بیماران مى‏دهند و یا آن که در کتب دارو شناسى ثبت و ضبط مى‏کنند و هرگز پیش از تشخیص مرض و آزمایشهاى دقیق، آن داروها را تجویز نمى‏کنند پس در امراض روحانى هم تشخیص مرض بر شروع معالجه باید مقدم باشد و طبیبى باید که امراض روح و راه درمان آنها را بشناسد و بحیلت تجربت آراسته باشد و طى طریق غیب و حقیقت، از روى کتب فقه و اخلاق چنانست که ما از روى کتب دارو شناسى بمعالجه‏ى خود یا دیگران بپردازیم علاوه بر آن که هر دارویى براى هر گونه مرض نیست و تشخیص مقدار استعمال آن نسبت بحالت مزاجى و سنین عمر و شدت و ضعف مرض تفاوت دارد و اینها را طبیب مجرب تواند دانست همچنین هر یک از انواع معاملات و مجاهدات داروى نوعى از امراض باطنى است و بدون شناسایى احوال بیمار و بیمارى، قیام بدانها هیچ فایده‏اى نمى‏بخشد و ما مى‏دانیم و از حکایات پیران مى‏توانیم دریابیم که ایشان کسى را که رنجور غرور یا تکبر بوده بنحوى خاص متنبه مى‏ساخته‏اند و مردم مال دوست و جاه پرست را هر یک بنوعى دیگر و وظایف مخصوص به اصلاح مى‏آورده‏اند و این راهها پیش ایشان روشن بوده است، ازین بگذریم که هواى نفس و آرزو همیشه در کمین است و نمى‏گذارد که انسان بدان چه مى‏داند عمل کند و گاهى نیز چنان پرده بر روى معلومات و تجارب وى مى‏کشد که پندارى هرگز بدانها آشنایى نداشته است و بنا بر آن چه گفتیم نظر مولانا بحقیقت نزدیک تر است از تصور ابن عباد.