ولی عهد ساختن وزیر هر یک امیر را، جدا جدا

حاجت انسان به انبیاء و خلفاى انبیا و مشایخ،

حرف راندن: سخن گفتن.  

خلیفه: یعنی جانشین        

   اتباع: جمع تبع بمعنى پیرو.

اشیاع : جمع شیعه به معنی پیرو وطرفدار.

استیلا: یعنی برتری طلبی.

طومار: واژهْ یونانی است به معنی کتاب ودفتر ،ودر فارسی غالباً به معنی نوشته یی به کار رفته که درکاغذی دراز نوشته ولوله کرده باشند.

المراد: باری ،خلاصه

 ( 655) پس از آن هر یک از امیران را تنها بخلوت طلبیده با آنان بگفتگو پرداخت .(656) بهر یک از آنها گفت که من بعد در دین عیسى نایب حق و خلیفه من تو هستى.( 657) و امیران دیگر باید از تو تبعیت کنند و عیسى همگى را شیفته و تابع تو قرار داده است.( 658) هر امیرى که گردن کشى کرده از تو تبعیت نکند یا بکش یا اسیرش کن.( 659) اما تا من زنده هستم این راز را آشکار مکن و ریاست خود را عملى ننما. ( 660) این است طومار و کتاب احکام مسیح آن را بگیر و در موقع خود براى امت عیسى یک بیک بخوان.( 662) و بهر امیرى جداگانه گفت که جز تو در دین خدا نایب و خلیفه‏اى نیست.( 663) و هر یک را در خلوت عزیز و محترم خواند و آن چه باو گفته بود بدیگر امیران نیز همان را گفت.( 664) و بهر یک طومار و کتابى داد ضد یکدیگر که مندرجاتشان با هم مخالف بود. ( 665) بلى همه ضد هم بود .چون اشکال حروف الف با با هم اختلاف داشته هیچ یک شبیه دیگرى نبود. ( 666) همه ضد یکدیگر بود و ما این اختلاف را سابقاً شرح داده‏ایم.

نومید کردن وزیر مریدان را از رفض ِخلوت خود 

چارم فلک: به اعتقاد قدما آسمان هفت مرتبه است وخورشید سیاره یی است درمرتب? چهارم، عیسی هم پس از عروج مطابق منابع اسلامی در فلک چهارم مانده است.

چرخ نارى: یعنی در عالم آب وخاک.

حطب: یعنی یک تکه چوب.

عنا: رنج و مشقت.

عطب: هلاک و تباهى.

 ( 648) وزیر درون خلوت خود مریدان را صدا زده گفت بدانید که‏ ( 649) حضرت عیسى بمن پیغام کرده تا از یاران و خویشان خود کناره کنم‏. ( 650) فرموده است که در خلوت هم رو بدیوار کرده تنها بنشینم حتى از وجود خود هم کناره گرفته و خلوت گزینم. ( 651) دیگر بعد از این اجازه سخن گفتن نداشته با گفت و شنید کارى ندارم.( 652) خدا حافظ اى دوستان، من دیگر مرده محسوب مى‏شوم و به آسمان چهارم راه یافته‏ام.( 653) تا در زیر کره نار چون هیزم در رنج و زحمت و در سوز و گداز نباشم. ( 654) بعد از این بر بالاى آسمان چهارم در جوار عیسى خواهم نشست.

جذب جنسیّت،

عقبی: یعنی آخرت، جهان دیگر.

کافران در کار عقبی" جبری اند: یعنی کافران ، متفکران جبری کا آخرت را به جبر مربوط می کنند تا تکالیف ومسئولیت های شرعی ومعنوی را از گردن خود بیندازند.

سجّین: یعنی دوزخ و «سجن»، یعنی زندان کافران که خصلت‌شان دوزخی است.

سجن دنیا: تعبیریست مقتبس از حدیث: الدنیا سجن المؤمن و جنه الکافر.[1]

 علّییّن:  درلغت جمع عِلیّ، منسوب به علت است، اما دراینجا همان ملکوت اعلی است؛ یعنی جایی که کار نامهْ نیکوکاران در آن مضبوط است.[2]

( 642) این است که پیمبران در کار دنیا جبریند و کفار در کار آخرت قائل به جبرند. ( 643) کار آخرت براى انبیا اختیارى است و کار دنیا براى کافران اختیارى‏.( 644) براى اینکه هر مرغى بطرف جنس خود متمایل بوده جانش از جلو و خود در عقب او بسوى مقصد در پرواز است‏ .( 645) کفار چون از جنس سجین و پست بودند بطرف محبس دنیا بخوشى و میل همى‏دوند. ( 646) و انبیاء چون از عالم بالا بوده و از جنس علیین هستند با جان و دل بطرف آسمانها در پروازند. ( 647) این سخن را پایانى نیست پس باز گشته بقیه قصه‏اى را که شروع کرده بودیم تمام کنیم.

مولانا در ادامهْ بحث جبر و اختیار می‏گوید: ممکن است هم مردِ راه خدا به جبر معتقد باشد و هم کافر. لکن مردِ راه حق یا پیامبر، کار دنیا را به قدرت لایزال الهی می‏سپارد و کافران یا متفکران جبری کار آخرت را به جبر مربوط می‌کنند تا تکالیف و مسئولیت‏های شرعی و معنوی را از گردن خود ساقط کنند. بنابراین انبیا و اولیا خود را در کار آخرت مسئول می‏شمارند و اختیار نیک و بد و عواقب آن را به عهده می‌گیرند، درحالی‌که ناآگاهان و گمراهان می‌پندارند که کار دنیا به اختیار آنها و در حیطهْ مسئولیت آنهاست و آخرت به خواست و اراده خدا مربوط است. به‌هر‌حال معتقدان به قدرت بی‏پایان الهی، به فکر توشهْ آخرت هستند و گمراهان طبعاً آخرت خوبی ندارند.

سپس مولانا می‏گوید: این مسئله مانند مرغی است که به مرغی دیگر تمایل دارد و جانش به سوی او کشیده می‏شود و در پی‌جان، خود او نیز به سوی مرغ آشنا پر می‏کشد.

اما پیامبران که فطرتی عالی و ملکوتی دارند به سوی معنویت و عالم ملکوت می‏روند که در آن هر چه هست جان و دل است و از زندگی مادی و دنیایی دور می‌باشند.

خلاصه مولانا جذب و کشش را حاصل و نتیجه‏ى هم جنسى مى‏داند و اصل جنسیت و آثار آن را در چهل و دو موضع از مثنوى مطرح ساخته و بنا بر این اصل مى‏گوید که کافران بسوى دوزخ مایل‏اند از آن جهت که صورت اعمال زشت است و انبیا بسوى علیین مى‏روند زیرا بهشت صورت اعمال نیک است.

درد طلب،

اصل: بیخ و ریشه درخت و هر نوع رستنى، پایه و اساس، نژاد و گوهر، هر چه مبناى چیز دیگر باشد، قاعده‏ى کلى.

 اصل جو: کسى که ریشه و کنه چیزى را جست و جو کند، خدا جو.

درد: ادراک چیزى منافى طبع، در اصطلاح صوفیه، بى‏قرارى و سوزش دل در طلب چیزى، احساس رنج شدید از نیافتن مطلوب.

            ازین مشتى ریاست جوى رعنا هیچ نگشاید             مسلمانى ز سلمان جوى و درد دین ز بو دردا[1]

            هر خسى از رنگ گفتارى بدین ره کى رسد             درد باید عمر سوز و مرد باید گام زن‏[2]

            کفر کافر را و دین دیندار را             ذره‏ى دردت دل عطار را[3]

بو بردن: مجازا، پى بردن بوجود یا محل چیزى، معرفت و آگاهى بنحو اجمال.

 ( 633) پس این اصل را مسلم بدار که هر کس درد دارد بویى از حقیقت بمشامش رسیده است.( 634) آن که بیدارتر است پر دردتر و آن که آگاه‏تر است رخ زردتر خواهد بود.

مولانا نتیجهْ سخنان پیشین را در این ابیات به صورت اصل و قاعدهْ کلی چنین بیان می‏کند: زاری و جست‌وجوی سالک در راه معرفت و وصال حق، نشانهْ آن است که او از حقیقت، آگاهی کلی دارد و همین بو بردن، او را به طلب واداشته است. این آگاهی همواره درد و طلب را می‏افزاید و آن هم آگاهی را بیشتر می‏کند. باز مولانا به این سخن بر می‏گردد که زاری نشانهْ آگاهی از جبّاری حق و دیدن زنجیر جبّاری حق است، نه نشانهْ غفلت از آن و طبیعی است که هرکه در زنجیر باشد، می‌نالد و شادی نمی‌کند.

زنجیر جبّاریت: یعنی اعمال قدرت حق،

آزادى کردن: کارهاى مناسب مردم آزاد و غیر بندى کردن، شکر و سپاس گفتن.

سرهنگانِ شه: کنایه از عوامل و مظاهر قدرت حق است.

سرهنگی مکن: یعنی اظهار قدرت مکن. فرد عاجز و ناتوان طبعاً نمی‏تواند اظهار قدرت کند و تو عاجزی. دیگران هم مثل تو عاجزند و تو نباید در برابر آنها اظهار قدرت کنی، زیرا همه در زنجیر جبّاری حق گرفتاریم.  

آن: اشاره به سرهنگی کردن است، اظهار قدرت کردن.

زآن که نبود طبع و خوی عاجز آن: یعنی تو فرد عاجزی، طبعاً انسان عاجز نمی تواند اظهار قدرت کند.

مگو: دراینجا یعنی ادعا نکن.

نشان دید کو: یعنی اگر جباری خدا را می بینی نشان? این دیدن کو.

( 635) اگر واقعاً از جبر او آگاهى پس ناله و زاریت کو و جنبشى که زنجیر جبارى در تو ایجاد مى‏کند کجا است.( 636) آن که زیر زنجیر است چگونه خندان و شادمان خواهد بود؟ چوب شکسته چگونه ستون بنا و عمارت مى‏گردد. آن که اسیر زندان است کى حرکات آزادى مى‏کند؟ آن که گرفتار بلا است کى و چگونه شادى مى‏کند؟ ( 638) اگر واقعاً تو جبر مى‏بینى و مى‏بینى که پاى ترا بسته و مأمورین و سرهنگان شاه بالاى سرت ایستاده‏اند و کوچکترین اختیارى از خود ندارى. ( 640) حقیقت این است که تو بهر کارى که مایل هستى و هر راهى را که اختیار کرده و مى‏پسندى خود را براى انجام آن کار و قدم زدن در آن راه مختار و توانا مى‏بینى: (بدلیل اینکه به آن کار اقدام مى‏کنى) ( 641) بعکس در کارى که بانجام آن مایل نیستى جبرى شده مى‏گویى با خداست.

به هرحال نشانهْ توجه به جبّاری پروردگار، زاری و اظهار عجز است، اگر آن را نمی‏بینی ادعا مکن و اگر می‏بینی علامت آن چیست؟

مولانا می گوید: نتیجه‏ى اخلاقى شهود جبر، ترک اعتراض و بستن زبان طعن و اعتراض است زیرا کسى که آفرینش را مقهور قدرت و تصاریف قضاى الهى مى‏بیند بدین نتیجه مى‏رسد که هیچ کس بدان چه مى‏کند سزاى ملامت و نفرین و طعن و نکوهش نیست .پس دید جبر با تکفیر و لعنت منافات دارد و هر که خود را اسیر بند قضا مى‏یابد حال دیگران را با حال خود قیاس مى‏گیرد اما کسى که تصرف در بد و نیک خلق مى‏کند و داورى در پیش مى‏آورد بى‏گمان از عجز خود و رویت جبارى حق غفلت دارد.

 مولانا ایراد دیگری بر جبریان می گیرد ومی گوید که: در رفتارشان تناقض است براى آن که هر کارى که مطابق میل و شهوت نفسانى باشد دو اسبه بدان مى‏تازند و ده مرده براى حصول آن مى‏کوشند و خویش را داراى قدرت موثر و مختار مطلق مى‏بینند ولى کارى که خلاف میلشان باشد بخدا باز مى‏گذارند و پاى قضا و تقدیر الهى را بمیان مى‏کشند و خود را مجبور و معذور وانمود مى‏کنند و این یکى از نمونه‏هاى نفاق بشر است، آن نفاقى که با همه کس حتى با خدا هم بکار مى‏برد. در صورتى که اگر انسان قادر بر فعل نباشد در هیچ موردى نباید کوشش کند و همه جا باید بتاثیر قدرت الهى و جریان قضا نظر افکند، این تناقض گواه آنست که جبریان عقیده جبر را بهانه‏اى براى ترک عبادت و مجاهده قرار داده‏اند و در گفته‏ى خود اخلاص نمى‏ورزند.

زارى از شهود جبّارى است

زاری: یعنی عجز، ناتوانی.

‏اضطرار: یعنی بی چارگی.

خجلت: یعنی شرمنده گی، شرم، پوزش .

زجر شاگردان: یعنی تنبیه، تربیت آنان.

خاطر از تدبیرها گردان: یعنی ذهن ما برای تدبیر در زندگی و کارها به گردش در می آید واندیشه می کند.

( 623) زارى ما دلیل اضطرار و بى‏چارگى است و از طرفى خجلت ما از اعمال خود دلیل اختیار ما است بنا بر این دلالت بر جبر ندارد.( 624) اگر اختیار نیست این خجلت و شرم براى چیست و این افسوس و پشیمانى چه معنى دارد؟( 625) اگر اختیار نیست استادان چرا بشاگردان خود زجر داده و آنان را تنبیه و مجازات مى‏کنند اگر اختیار نداریم براى چه یک وقتى خاطر ما از تدبیرى که کرده‏ایم منصرف شده راه دیگرى بر مى‏گزیند و در راهى که بر گزیده قدم مى‏زند و همان طور که پسندیده و اختیار کرده عمل مى‏کند مگر معنى اختیار جز بر گزیدن و پسندیدن است. ( 621) اگر بگویى که او از جبر غافل بوده و ماه حقیقت در ابر وجود او پنهان شده است.

مولانا نگران است که خوانندهْ مثنوی یا شنوندهْ سخن او، کلام وی را نشانهْ اعتقاد به جبر تلقی نماید، زیرا جبریون می‏گفتند که انسان در آن‌چه می‏کند هیچ قدرت و اراده‌ای از خود ندارد و درست مانند سنگ یا چوبی است که دستی آن را به حرکت در می‏آورد. اما مولانا بشر را نه مطلقاً مجبور می‏داند و نه یک‌سره آزاد و مختار. اعتقادش در مورد پروردگار این است که مشیت حق‌تعالی با چنان قدرتی اعمال می‏شود که هیچ مانعی نمی‌تواند در برابر آن پایداری کند. ‌جبّاری پروردگار به معنای همین اعمال قدرت حق است. اما قدرت مطلق حق باعث نمی‏‏شود که انسان در هر کاری خود را مسئول نداند. ذکر جبّاری برای آن است که این قدرت مطلق را بشناسیم و ناتوانی و ناچیزی خود را در برابر آن ببینیم و به درگاه حق زاری کنیم و کمک بخواهیم. زاری و عجز ما نشانهْ آن است که در پنجهْ قدرت حق از خود اراده‌ای نداریم. برای خطا و گناه خود نیز باید پوزش بخواهیم و این عذرخواهی و خجلت، نشانهْ آن است که مسئولیم و در نیک و بد مختاریم. به همین دلیل استاد می‌تواند شاگردان را تنبیه کند. ذهن ما برای تدبیر در کارها به گردش در می‏آید و اندیشه می‏کند.

ممکن است کسی به این نظریه مولانا اشکال کند و بگوید: آن که در هنگام ناراحتی ورنج زاری می‏کند، از جبر و قدرت مطلق الهی غافل است و در آن هنگام ماهِ حق روی خود را از او پنهان کرده و او قادر به مشاهدهْ جمال حق و قدرت او نیست.

جرم: یعنی گناه، لغزش.

استغفار: یعنی طلب بخشش، توبه.

گزین: یعنی انتخاب، اختیار کردن.

پس یقین گشت: نتیج? ابیات پیشین است که نتیج? بیماری عاشقان حق، بیداری وشهود است نه غفلت.

( 627) این جواب خوبى دارد که اگر آن جواب را بشنوى از کفر گذشته بایمان مى‏گروى. ( 628) (پس درست گوش کن) آه و زارى هر کس در موقع بیمارى است. در موقع بیمارى است که شخص از خواب غفلت بیدار شده بیاد تواناتر از خود مى‏افتد.( 629) وقتى بیمار مى‏شوى از گناهان خود استغفار کرده‏. ( 630) زشتى گناهان در جلو دیده‏گانت مجسم شده اراده مى‏کنى که براه راست باز آیى. ( 631) و با خود عهد مى‏کنى که بعد از این جز طاعت و کار پسندیده از تو سر نزند. ( 632) پس معلوم مى‏شود که بیمارى ترا بیدار و هشیار مى‏سازد.

مولانا در پاسخ می‏گوید: نه، این‌طور نیست، حسرت و زاری هنگامی ‏است که انسان دردی دارد و آن درد او را بیدار نگه می‏دارد و در این بیداری است که جبّاری حق را مشاهده می‏کند. آن‌گاه از عجز خود به قدرت الهی پناه می‏برد و می‏نالد تا پروردگار او را از درد برهاند. البته مولانا ابتدا این بیماری را جسمی ‏تلقی می‏کند که در آن انسان از درد و رنج بر‌خاسته، از وزر گناهان استغفار می‏کند. سپس در بیت آخر نتیجه می‏گیرد که نتیجهْ بیماری عاشقان حق، بیداری و شهود است، نه غفلت.