راز و نیاز توحیدی(ادامه)

 اطلال: جمع طل (تل): پشته.

دِمَن: جمع دِمنه: اثر باقى مانده از ساختمان، آثار بنا.

مُثَنَّا: دو تا. چنان که بانگ چون به کوه رسد باز گردد و بانگ دو شود.

کُهِ پست: استعاره از آن که قابلیت پذیرفتن حق را ندارد. آن که لایق مخاطبت درگاه حق نیست.

مُناخ: جاى اقامت.

بی صَدا : یعنی انعکاس نمی یابد وتکرار نمی شود.

( 1344) پیش از طوفان و بعد از طوفان در هر ماجرا مخاطب من تو بوده‏اى‏. ( 1345) بار الها اى آن که سخن نو و کهنه را تو عطا فرموده‏اى من همیشه با تو طرف مخاطبه بوده و سخن مى‏گفتم نه با دیگران‏. ( 1346) آیا نه این است که عاشق روز و شب گاهى با تپه‏ها و گاهى با دشت و دمن سخن مى‏گوید؟. ( 1347) در ظاهر رو به تپه و دشت نموده ولى با چه کسى سخن مى‏گوید؟ و که را مدح مى‏کند؟. ( 1348) اکنون شکر مى‏کنم که طوفان را فرستادى و واسطه تپه و دشت را برداشتى‏. ( 1349) زیرا که تپه‏ها لئیم و بد بودند نه ندایى و نه انعکاس صوتى از خود ابراز مى‏نمودند. ( 1350) من مى‏خواهم تپه‏هایى را طرف خطاب نمایم که چون کوه صداى مرا منعکس کرده و جواب دهد. ( 1351) تا دو مرتبه باز نام تو را بشنوم آرى من عاشق نام تو هستم که آرام جانها است‏. ( 1352) هر پیغمبرى کوه را از آن دوست دارد که نام تو را دو مرتبه بشنود. ( 1353) آن کوه پست سنگلاخ براى فرود آمدن موش خوب است نه ما. ( 1354) آن جایى که من سخن بگویم و او یار من نشده و آواز مرا منعکس نکند. ( 1355) خوب است چنین کوهى را با زمین یکسان نمود و چون هم دم نیست باید زیر پایش گذاشت‏.

خداوندا پیش از طوفان در هر امری تو را خطاب می‏کردم، بعد از این هم مخاطب من، تویی. مرد حق اگر سخن بگوید، در برابر خود وجودی جز پروردگار نمی‏‏بیند. نوح نیز می‏گوید: سخن من با همان مردم عاصی نیز سخن با حق بود. ای خدایی که حرف‌های نو به الهام توست و حرف‌های دیرین هم از توست و ای خدایی که معنای دیرین توحید را با کلوات و الفاظ نو به نوی انسان‌ها، تفهیم می‏کنی. «اطلال و دمن»؛ خرابه‌خانه‏ها و آثار باقیمانده از زندگی است که پس از کوچ کارون‌ها یا نابودی قبایل و آبادی‌ها برجای مانده است. حضرت نوح می‏گوید: همان‌طور که عاشق درگفت‌وگو با اطلال و دمن، با معشوق در گفت‌وگو است من هم در ارشاد این مردم، روی سخن به تو داشتم و این مردم اطلال و دمن بودند که مرا به یاد تو می‏انداختند. اکنون این اطلال و این واسطه‏های مادی از میان رفتند. حضرت نوح گلِه می‏کند که مردم به ندای ارشاد او پاسخی نمی‏‏داده‌اند. می‏گوید: خدایا من درجست‌وجوی امتی بودم که وقتی من می‏گفتم خدا، آنها نیز بگویند خدا تا نام تو را دو بار بشنوم، زیرا «عاشق بر نام جان آرام تو». همه انبیا به کوه علاقه داشتند، زیرا در کوه از بازتاب صدای خود، وقتی که خدا را یاد می‏کردند، دو بار نام خدا را می‏شنیدند. مولانا به انسان‌ها اشاره می‏کند که وجود شما بانگ مرد حق را انعکاس نمی‏‏دهد و اگر کوه هم باشند، مثل سنگلاخ پست‌اند که فقط می‏تواند لانهْ موش باشد. مناخ یعنی جای آسایش، آشیانه.

مولانا در این ابیات متعالی‌ترین مرتبه خداشناسی در عرفان را بیان می‏کند و آن شناخت بی‏واسطه ذات الهی است. این اصل مبتنی بر آیات قرآنی و اقوال اولیا و امامان معصوم(ع) است. از آن جمله در آیهْ شریفه سوره آل عمران آمده است:« شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»: گواهی دهد خدا که نیست معبودی جز او و فرشتگان و دانشمندان نیز گواهی دهند که نیست معبودی جز او که عزیز و فرزانه است و عدل و داد، بدو پایدار است. [1] طبق مفاد این آیه شریفه، سه نوع دلالت بر ذات احدیت وجود دارد که نخستین و عالی‌ترین آن، دلالت حق برذات خود است. مولا علی(ع) نیز در دعای صباح می‏فرماید: «یامن دلّ‌علی ذاته بذاته؛ ای خدایی که تو خود دلیل بر خودی». امام حسین(ع) نیز در دعای عرفه می‏فرماید:

«الهی ترددی فی الآثار یوجب بعدالمزار فاجمعنی علیک بخدمة توصلنی الیک. کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقرالیک؟ ایکون لغیرک من الظهور مالیس لک حتی یکون هو المظهر لک؟ متی غبت حتی تحتاج الی دلیل یدلّعلیک؟ ومتی بعُد ت حتی تکون الآ ثارهی التی توصل الیک؛ معبودا اندیشه در نمودهای (جهان هستی) مرا از دیدارت دور کرده است، پس مرا به خدمتی توفیق ده که بدان به تو واصل شوم. چگونه می‏توان با چیزی که خود ذاتاً به تو نیازمند و فقیر است به سوی تو راه یافت؟ آیا غیر تو از تو نمایان‌تر است که بدو آشکار شوی؟ توچه وقت غایب بوده‏ای که برای یافتنت نیاز به دلیلی باشد؟ و چه وقت دور بوده‏ای که نمود‏های جهان، مرا به تو رسانند»؟

حضرت سجاد نیز در دعای ابوحمزه ثمالی می‏فرماید: «بک عرفتک وانت دللتنی علیک ودعوتنی الیک ولولا انت لم ادر ماانت؛ خدایا تو را به خودت شناختم و تو مرا برخویش راهنمایی کردی و به سوی خود فراخواندی و اگر تو نبودی نمی‏‏دانستم تو کیستی.» امام صادق نیز فرمود: «اعرفوا الله بالله؛ خدا را به خدا شناسید.» عرفای اسلامی ‏از این نحو خداشناسی که زیباترین و عالی‌ترین ترنّم توحیدی و خداشناسی است به برهان صدیقین یاد کرده‌اند.

راز و نیاز توحیدی

 گفت بیزارم: برگرفته از قرآن کریم است:« قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ»: گفت پروردگارم من به تو پناه مى‏برم از اینکه از تو چیزى خواهم که آن را نمى‏دانم.[1]

مات شدن: کنایه از فانى شدن. در حق تسلیم گردیدن.

عائل: درویش، نیازمند.

مُغتَذِى: خوراک، خورنده. کنایه از آن که من از خود هیچ ندارم و از هر جهت به تو نیازمندم و بى‏واسطه از فیض تو بهره‏مندم.

حائل: مانع.

مُتَّصل نه...: چنان که در سخنان امیر مؤمنان (ع) است: مَعَ کُلِّ شَى‏ءٍ لا بِمُقارَنَةٍ وَ غَیرُ کُلِّ شَى‏ءٍ لا بِمُزایَلَةٍ.[2]

اِعتلال: علّت. (علتى تو را به وجود نیاورده است. تو معلول نیستى).

در کنار فکرت نگنجیدن: اشاره است به فرموده‏ى على (ع): «الّذى لا یُدرِکُهُ بُعدُ الهِمَمِ وَ لا یَنَالُهُ غَوصُ الفِطَنِ.»[3]

          چار طبع و علّت اُولى نیَم             در تصرّف دائما من باقیَم‏

          کار من بى‏علّت است و مستقیم             هست تقدیرم نه علّت اى سقیم‏

1626-                      1625 / د /2

 ( 1338) عرض کرد بار الها جز از ذات تو هر چه هست بیزارم آرى کسى که مات و حیران تو باشد بیگانه نیست‏.( 1339) تو خود مى‏دانى که من با تو چگونه‏ام من با تو همان طورم که چمن با باران آن حال را دارد. ( 1340) از تو زنده بوده و شادى و غمم از تو است محتاج توام و غذاى روح و جسم من بلا واسطه از تو مى‏رسد. ( 1341) بنده تو نه از تو جدا و نه بتو پیوسته بلکه بر اثر کمال بى‏چون و چگونه بوده و بى‏علت است‏. ( 1342) اى آن که داراى تمام صفات نیکو هستى ما ماهیانیم و تو دریاى حیات و با لطف تو زنده هستیم‏. ( 1343) تو در تصور و فکرت نمى‏گنجى و چون علت قرین معلول نیستى‏.

مولانا در گذرگاه قصهْ نوح، راز و نیاز توحیدی دارد و می‏گوید: خداوندا از غیر تو بیزارم، هرکه در وجود تو فانی شود، غیر تو نیست و از حجاب غیر خلاص شود. خداوندا تو می‌دانی که من با تو چگونه‌ام. بیست برابر رابطهْ باران با چمن. اگر باران نبارد، چمن زوال می‏پذیرد، تو نیز مایهْ دوام و بقای موجوداتی. من هم‌چون بینوایی هستم که از تو زنده و شادمانم و بی‌واسطه از تو غذا می‏گیرم و نشوونما می‏کنم. ای کمال محض! نه به تو پیوسته ام و نه از تو گسسته، بلکه ارتباط من با تو بدون کیفیت و چگونگی و علت و معلول است. اشاره است به کلام مولا علی(ع): «مع کل شیء لابمقارنه وغیر کل شیء لابمزایلة؛ خدا با همه اشیاء هست، ولی نه به طور مقارن و غیر از همهْ آنهاست، اما نه به صورت جدایی میان اشیاء».

کیفیت این پیوند چنان است که با کلمه‌هایی مانند «متصل» یا «منفصل» و با چرایی‏ها و چگونگی‌های این عالم نام‌گذاری آن ممکن نیست. محبت و عشق من فوق کشش‌های طبیعی و مادی است، واصلانِ به حق در دریای حق و از لطف او زنده‌اند. ما هم‌چون ماهی هستیم و تو دریای حیات. ای که صفات نیک داری ما به لطف تو زنده ایم. خداوندا تو در حیطهْ فکر نمی‏گنجی، تو مانند علت، قرین و هم‌سنخ معلول نیستی.

انسان ورابطهْ معنوی

 به جهل آشفته‌ای: یعنی از نادانی پریشان هستی یا مغزت درست کار نمی‏کند.

چند از این‏ها گفته‏اى: اشاره است بدان چه در قرآن کریم آمده است از گفته« نوح قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلاً وَ نَهاراً. فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِیإِلاَّ فِراراً»: نوح گفت پروردگارا من شب و روز قوم خود را خواندم و خواندن من جز گریختن چیزى بر آنان نیفزود.[1]

عَنیف: درشت، تند.

اِدبیر: (مُمالِ ادبار. مصدر مبنى از براى مفعول) مُدبَر: یعنی بدبختی.نگون بخت.

اندرین گفتن بدند: اشاره به آیه واقعه در سوره هود که مى‏فرماید:« وَ حالَ بَیْنَهُمَا اَلْمَوْجُ فَکانَ مِنَ اَلْمُغْرَقِینَ» یعنى موج میانه پدر و پسر حایل شده و پسر در شمار غرق شدگان قرار گرفت.[2]

خر مرد و سیل برد: بعض شارحان مردن خر و بردن سیل بار را، کنایت از رفتن دار و ندار و هست و نیست گرفته‏اند. لیکن شأنِ نوح والاتر از آن است که با خدا در این باره سخن گوید. ظاهراً غرض او این است که دعوت من در این سالیان دراز بى‏نتیجه ماند و سرانجام غضب تو همه را فرا گرفت چنان که مضمون آیه شریفه چنین است:« وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اِسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اِسْتَکْبَرُوا اِسْتِکْباراً»: و من هر چه آنان را خواندم تا تو بیامرزیشان انگشتان خود را در گوش‏هاى خود نهادند و جامه‏هاى خود بر سر کشیدند و پاى فشردند و بزرگى فروختند.[3]

وعده کردى: برگرفته از قرآن کریم است:« وَ نادى‏ نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ اِبْنِی مِنْ أَهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ اَلْحَقُّ»: و نوح پروردگارش را خواند و گفت پروردگار من، پسرم از خاندان من است و وعده تو درست است.[4] و وعده خداوند اشاره است بدان چه در آیه« فَاسْلُکْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اِثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ»: از هر گونه جاندار یک جفت نر و ماده در آن در آر و خاندان خود را.[5] آمده است.

از اهل و خویشانت نبود: گرفته از قرآن کریم است:« إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»: او از خاندان تو نیست.[6]

پس از غرق شدن کنعان، پدر دلسوخته با خدا سخن می‏گوید: همه چیزم از دست رفت. در ابیات بعدی مولانا مضمون آیه‏های 45 و46 سوره هود را می‏آورد: و بخواند نوح پروردگار خویش را و گفت: فرزندم از اهل من است و بی‌گمان وعدهْ تو راست است و تویی درست‌ترین حکم کننده‌گان و خداوند فرمود: ای نوح، او از اهل تو نیست. وی عمل نیک ندارد. پس آن‌چه بدان علم نداری از من مخواه و من تو را پند می‏دهم تا از زیان‌کاران نباشی.

انسان خود، رابطهْ معنوی و واسطهْ ادراک عالم غیب(ادامه2)

 کوه کاه است: یعنی هیچ قدرتی در برابر حق نمی‏‏تواند پایداری کند.

حبیب: دوست. کنایت از مؤمن.

دوده: خاندان. اشاره است بدان چه در قرآن کریم است« قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ»: گفت اى نوح او از خاندان تو نیست.[1]

روز ناز نیست: اشاره است بدان چه در قرآن کریم است« لا عاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ.»

این دم نازکی: یعنی این لحظه، لحظهْ حساس و دقیقی است، دشوارى، خطیر بودن.

لَم یَلِد: پروردگار مثل من و تو نیست که به دنیا آوَرَد یا زاده شود، نزاید. برگرفته از قرآن کریم است« لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ». [2] او از ازل و قدیم بوده است.

نیستم مولود: اشاره است بدان که بارى تعالى عَزَّ اسمُه از نسبت‏هایى که میان مخلوقات اوست مبرّاست. پروردگار می‏گوید: من نه ناز پدر پیر را می‏کشم و نه «گرازیدن» و سرکشی فرزند جوان را. همه باید مطیع حق باشند. با هر کس برابر کرده او رفتار مى‏کند.

گرازیدن: به تکبّر و ناز رفتن. به ناز خرامیدن.

سِتى: (مخفف سَیّدتى) یعنی بانو.

 ( 1315) گفت پسر نکن این کار را کوه در مقابل این طوفان چون کاه است و خداوند جز بدوست خود بکسى امان نمى‏دهد. ( 1316) پسر گفت بطمع اینکه من از دودمان تو هستم این سخنان را نگو من چه وقت پند تو را قبول کرده‏ام؟. ( 1317) گفتار تو هرگز خوش آیند من نبوده و در هر دو جهان از تو برى هستم‏. ( 1318) جان بابا نکن امروز روز ناز نیست خدا با کسى قوم و خویشى ندارد. ( 1319) تا کنون هر چه کردى گذشته ولى کنون موقع باریک است و ناز کسى را نمى‏کشند. ( 1320) خداوند لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ است پدر و فرزند و عمو ندارد و از کسى ملاحظه نمى‏کند. ( 1321) نه ناز فرزند مى‏کشد نه حرف پدر مى‏شنود. ( 1322) اى پسر من مولود نیستم کم ناز کن اى جوان والد نیستم ناز و تبختر بخرج نده‏. ( 1323) اى کدبانو من شوهر نبوده و اهل شهوت نیستم ناز و غمزه را رها کن‏.

انسان خود، رابطهْ معنوی و واسطهْ ادراک عالم غیب (ادامه)

 دم مزن تا بشنوى: نظیر:

          حرف گفتن بستن آن روزن است             عین اظهار سخن پوشیدن است‏

699 /د6

دم زنان: یعنی آنها که اسرار غیب را می‏دانند

آن آفتاب: یعنی همان «د‌م‌زنان»، آنان که مشمول عنایت محض و لطف پروردگاراند.

آشنا بگذار:شنا کردن را رها کن، یعنی خودنمایی نکن.

کنعان: در برخى مأخذها او را پسر نوح شمرده‏اند و برخى دیگر پسر سام و در تورات پسر چهارمین حام.[1] و نام پسر نوح را که غرق شد یام و یا عرویا نوشته‏اند. در تفسیر درّ المنثور از قتاده آرد که نام پسر نوح که غرق شد کنعان است.

هى بیا: برگرفته از قرآن کریم است «یا بُنَیَّ اِرْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ اَلْکافِرِینَ»: اى پسر با ما سوار شو و با کافران مباش.[2]

مع افروختن: کنایه از راه نجات یافتن.

لا: نه. برگرفته از قرآن کریم است« قالَ لا عاصِمَ اَلْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ»: امروز نگه دارنده‏اى از امر خدا نیست.[3]

رفتم: (ماضى در معنى مضارع) مى‏روم.

رفتم بر آن کوه...: برگرفته از قرآن کریم است« سَآوِی إِلى‏ جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ اَلْماءِ»: زودا که به کوهى پناه برم که از آب مرا باز دارد.[4]

عاصم: یعنی حافظ و نگه‌دارنده

( 1306) سخن مگو تا اسرار حال را از زبان بى‏زبان بشنوى که مى‏گوید این است بر خیز و بیا . ( 1307) آرى دم مزن تا از آن آفتاب حقیقت چیزها بشنوى که بنوشتن و گفتن در نمى‏آید . ( 1308) تو سخن مگو تا روح براى تو سخن گوید شنا را رها کن و بکشتى نوح داخل شو. ( 1309) مثل کنعان پسر نوح که شنا مى‏کرد و مى‏گفت من کشتى نوح را که دشمن من است نمى‏خواهم. ( 1310) حضرت نوح باو گفت بیا در کشتى پدر بنشین تا غرق نشوى‏. ( 1311) گفت نه من شمعى غیر شمع تو روشن کرده و شنا یاد گرفته‏ام‏. ( 1312) باو گفتند نافرمانى نکن این طوفان و این موجها بلاى بزرگى است و دست و پاى شناگر در مقابلش هیچ است‏. ( 1313) این باد قهر خدایى و بلاى شمع کش است و بجز شمع خدایى همه شمع‏ها خاموش خواهد شد. ( 1314) گفت من بالاى آن کوه بلند مى‏روم و مرا از هر آسیبى نگه مى‏دارد.

در سخن قبل مولانا گفت: بریدن از جهان خاکی و پیوستن بی‏واسطه با عالم معنا را نمی‌توان با الفاظ بیان کرد. اکنون باز می‏گوید «دم مزن» تا «دم زنان» بگویند؛ یعنی آنها که اسرار غیب را می‏دانند یا عوامل باطنی که دریچهْ معرفت می‏گشایند، یا مشمول عنایت محض و لطف پروردگار هستند. مولانا می‏گوید: کسی که در پناه حق و مردان حق است، نباید از خود ابراز وجود کند. مولانا از زبان نوح چنین می‏گوید: آهای پسرکم بیا درکشتی بابا سوار شو تا در طوفان غرق نشوی. نوح به پسر اندرز می‏دهد که در برابر مشیت الهی از ابزار مادی و این جهانی کاری ساخته نیست.