حکایت‏های قرآن نقد حال ما انسان‌هاست

 چه: به معنی چگونه است وپرسش همراه با شگفتی را می رساند.

آغشتن: آمیختن. مشغول داشتن.

حکایت گشتن: داستان شدن، سمر گردیدن.

تقلب در ساجدین: برگرفته از قرآن است.« اَلَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی اَلسَّاجِدِینَ»: آن که تو را مى‏بیند چون بر مى‏خیزى [براى نماز] و اگر دیدن تو را میان سجده کنندگان.[1]

اساطِیر أوّلین: افسانه پیشینیان. برگرفته از قرآن کریم است« وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَیْهِمْ آیاتُنا قالُوا قَدْ سَمِعْنا لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطِیرُ اَلْأَوَّلِینَ»: و چون آیه‏هاى ما را بر آنان بخوانند، گویند شنیدیم، اگر خواهیم مانند این توانیم گفت. این نیست جز افسانه‏هاى پیشینیان.[2]

یارغار: در اینجا یعنی دوستانصمیم راه حق.

عاق: سرکش نافرمان. و مقصود بعض مشرکان عرب است.

لا مکان: کنایه از فرستادنگاه آیت‏هاى قرآن. اصولا درعالم معنا زمان ومکان مطرح نیست. مشرکان در باره قرآن مى‏گفتند افسانه پیشینیان است. مولانا در رد آنان مى‏گوید اگر براى آیه‏هاى قرآن در سخنان دیگر پیمبران، همانند مى‏بینند، آن تابش نور الهى است بر همه آنان و برون از زمان و مکان. بعض شارحان «لا مکان» را کنایه از شیخ و مرشد گرفته‏اند که خلاف ظاهر است.

نسبت: از مقوله اعراض است و آن مفهومى است که تعقل آن با قیاس به غیر، ممکن تواند بود و معنى آن در ذهن بدون ملاحظه غیر ممکن نیست مانند بالا و پایین و آغاز و انجام.

مثل: مشارکت چیزى است در تمام ماهیت.

مثال: جزئى بود که براى روشن ساختن قاعده‏اى آرند، چنان که در جمله: ضَرَبَ زَیدٌ عَمراً، گویند زید فاعل و عمرو مفعول است.

          مر على را در مثالى شیر خواند             شیر مثل او نباشد گر چه راند

          از مثال و مثل و فرق آن بران             جانب قصّه دقوقى اى جوان‏

1942- 1941/ د / 3

 چون لب جو نیست: نسبت مشک و جوىِ روان هر چند نسبت خرد و کلان است، اما هر دو محدودند. مى‏توان بر لب جو نشست و مشک را پر کرد. اما از دریایى که لب و ساحل ندارد مشک را پر کردن چگونه توان؟ سخن مولانا چنان که بارها و از جمله در آغاز دفتر نخست فرمود انعکاسى است از آن چه از عالم دیگرى بدو الهام مى‏شود، و آن سخنانى است که بزرگان طریقت پى در پى گفته‏اند. این سخنان از دریاى معرفت حضرت است که به وسیله پیمبران و اولیا به مردم افاضه مى‏شود. و آن دریا برون از حد و زمان و مکان است.

 ( 1147) اکنون که ما خود را بسخن مشغول کرده‏ایم از اینکه حکایت گفته‏ایم خود حکایت و افسانه شده‏ایم‏ . ( 1148) من در ناله‏هاى خود نیست شده و افسانه مى‏گردم تا آن که مرا از حالى بحالى مى‏گرداند همان او کارى بکند که در وصف ساجدین در غلطم. ( 1149) در پیش مرد کار اینکه مى‏گویم افسانه نیست بلکه وصف حالى است که در حضور یار گفته مى‏شود. ( 1150) آن نافرمانى که گفت این از اساطیر اولین است در سخن قرآن نفاق پیشه خود کرده بود. ( 1151) لا مکانى که نور خدایى در آن جلوه گر است گذشته و آینده و حالش کجا بوده‏. ( 1152) ماضى و مستقبل از تو است و این هر دو یکى هستند و در گمان تو دو مى‏نمایند. ( 1153) یک نفر براى او پدر و براى ما پسر است بام زیر زید است و بالاى عمرو است‏. ( 1154) این نسبت زیر و بالا از این دو نفر بوجود آمده و گرنه سقف بخودى خود فقط یک چیز است‏. ( 1155) اینکه ما گفتیم مثال است و گرنه مطلب مثل این نیست زیرا سخنان کهنه این معنى نو را نمى‏رساند. ( 1156) اى مشگ چون اینجا لب جوى نیست پس لب بر بند زیرا این دریاى قند بى‏لب و بى‏ساحل است و کرانه ندارد.

مولانا می‏‏گوید: «حکایت‏های ما جلوه‌گاه خود ما و شخصیت ماست». من در ناله‏های خود محو می‏‏شوم تا در میان بندگان حق به خاک می‏‏افتم و خود را ناچیز می‏‏بینم. پس اینها که می‏‏گویم قصه نیست، وصف حال خود ماست. راندگان درگاه خدا نیز بیهوده قصه‏های قرآن را اسطوره‏های پیشینیان می‏‏شمارند:«یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنْ هَذَآ إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ»:کافران مى‏گویند: «اینها فقط افسانه‏هاى پیشینیان است!»[3] این قصه‏های قرآن هم وصف حال ماست، اگرچه از گذشته‏های دور آمده باشد. مولانا می‏‏گوید: اصولاً در عالم معنا زمان و مکان مطرح نیست. تو که جاودانه نیستی، به نسبت زندگی محدود خود، از گذشته و آینده سخن می‏‏گویی. حقیقت عالم، گذشته و آینده‌اش یکی است و محدود به زمان نمی‏‏شود. مولانا می‏‏گوید: من نمی‌خواهم عالم لامکان را به این دنیا تشبیه کنم، این‌که می‏‏گویم فقط مثال است. این کلمات کهنه، نمی‌تواند معانی عالم بالا را بیان کند. دریای حق مانند «لب جو» نیست که تو مانند «مشک» خود را از آن پر کنی؛ دریایی است که ساحل ندارد و باید در آن محو شد؛ چنان‌که هستی تو دیده نشود تا ساحلی بجوید.

گلستان معرفت، هدیهْ انبیا(ادامه4)

آمدن سؤال از آن سو: طرح مشکل‏هاى عقلانى در اندیشه انسان زاده عقل است و عقل افاضتى است از عالم بالا به انسان، و معلوم است که روح حیوانى را در حل این مشکل بهره نیست و چون اشکال برخاسته از عقل است که داده خداست گشودن آن را هم از خدا باید خواست.

گوشهْ دل: یعنی خلوت‌گاه دل.

لا شرقى و لا غربى: گرفته از قرآن کریم است «زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ».[1]

دوتو می شوی: یعنی خم می شوی.

آن سو می‏نمی: یعنی به سوی حق میل می‏کنی.

صَدا: بازتاب آواز حق است.

اعجمى: که سخن به زبان بیگانه (جز زبان خود) رسا نتواند گفت. مجازاً: یعنی گنگ و غافل، رو گردان از حق، خدا نشناس.

حق را بی‌گمان بشناسد: یعنی معرفت او عاری از شائبهْ شک و ظن باشد.

وقت محنت اللَّه گو بودن: چنان که در قرآن کریم است« وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى اَلْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى‏ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ اَلشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ.»[2]

حجاب: باید «حجیب» خوانده شود.

رَیبُ المَنُون: مرگ.[3]

عقل: همان عقل حسابگر و دنیایی است که با گمان همراه می‏شود. عقل مادی در راه حق سرگردان است، اما عقل خداجو که پیوسته با عقل کل است از حوادث روزگار در امان می‏ماند و به حقیقت می‏پیوندد. خوارى: کنایه از خود را به حساب نیاوردن، خود را ناچیز شمردن.

بخارا: شهر معروف در ما وراء النهر که نشأت گاه عالمان بسیار، از جمله محدث معروف محمد بن اسماعیل (وفات 253 یا 256 ه. ق) صاحب کتاب صحیح است. در این بیت و بیت‏هایى که نام بخارا در آن آمده اشارت است به علوم ظاهرى که بیشتر براى خود نمایى و مجلس آرایى فرا مى‏گیرند.

          اى مقلّد از بخارا باز گرد             رو به خوارى تا شوى تو شیر مرد

1292 / د /5

          آن بخارى غصّه دانش نداشت             چشم بر خورشید بینش مى‏گماشت‏

3855/ د / 3

 ( 1137) تو جواب هر اشکالى را هم از آن طرف بخواه زیرا که سؤال و مشکل تو هم از آن جا آمده‏ . ( 1138) گوشه بى‏گوشه دل راهى است متعلق بشاه و تابش« لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ» از ماهى است که تابیده و دل را روشن کرده است‏ . ( 1139) تو اى کوه معنى از اینجا و آن جا چرا انعکاس صورت مى‏جویى‏. ( 1140) هر چه مى‏جویى از آن طرف بجوى که در موقع رنج و درد رو به آن طرف نموده صداى یا رب یا رب بلند مى‏کنى‏. ( 1141) در موقع درد و مرگ به آن طرف متوجه مى‏شوى پس وقتى درد مى‏رود چرا نفهم مى‏گردى‏. ( 1142) در حال محنت رو بخدا مى‏کنى ولى وقتى محنت تمام شد مى‏گویى راه کو و از کدام راه بروم. ( 1143) علت این دو دلى این است که اگر کسى خدا را بدون گمان و شک بشناسد همیشه بر عقیده خود استوار خواهد بود . ( 1144) ولى آن که در عقل و گمان محجوب شده گاهى بى‏پرده مى‏بیند و گاهى حق از نظرش پنهان مى‏گردد . ( 1145) بلى عقل جزئى گاهى غالب و گهى مغلوب است ولى عقل کلى از حوادث ریب و شک در امان است‏ . ( 1146) عقل و هنر بفروش و حیرت خریدارى کن بطرف خوارى و سبکى و سستى برو نه بطرف سختى‏ .

مولانا به اشکال‌کنندگان می‏گوید: ای بندهْ مورد رضایت حق، جواب سؤال را از همان‌جا بگیر که سؤال از آن بروز می‏کند؛ یعنی از عالم الهی سؤال کن؛ زیرا سؤال تو نیز از همان عالم به تو رسیده است. مولانا جواب سؤال را از منشأ سؤال می‌گیرد و می‏گوید: تو ای انسان، کوه معنا هستی، چرا از عوامل و اسباب دنیایی جواب مسائل عالم معنا را می‏خواهی و طلب می‏کنی؟ آن‌چه اینها به تو می‏دهند بازتاب آواز حق است. به درون خود گوش بده، صدای حق را از دل خود می‌شنوی، چون در دل سالک شاهراهی به حقیقت وجود دارد؛ در دل نوری می‏تابد که مطابق آیهْ شریفه سوره نور، نه شرقی است و نه غربی، آن نور حق است.

مولانابا الهام از آیات قرآن کریم می گوید: هنگامی‏که رنج و بلایی به تو روی می‏آورد دائم‌الله گویان می‏شوی، اما همین‌که رنج و بلا برطرف می‏شود، می‏گویی راه خدا کدام است؟![4] او می‏گوید: این عقل و هنرِ دنیایی را رها کن وحیران در حقایق عالمِ غیب باش. «خواریِ» راه حق را بپذیر و از جلال و شکوه دنیا بگذر.

گلستان معرفت، هدیهْ انبیا(ادامه3)

 اندر بلاد: یعنی در این دنیا، درمیان خلق.

اللَّهُ أعلَم...: خدا به بندگان داناست.

اشکال: پا بند. آن چه بدان پاى ستور را بندند.

اُستور: ستور. استور نیک: استعاره از کسى که از نور الهى بهره‏مند است و از عهده دریافتن اشکال‏ها بر مى‏آید.

عشقش: یعنی عشق حق که هر مانع و ایرادی، یا هر پایبند دنیایی را نابود می‏کند، چنان‌که وقتی روز می‏آید همهْ خیال‏ها و اوهام شب از میان می‏رود.

( 1132) اگر در شهرها نامدار و معروف نباشى نقص تو نیست که خدا به بندگان داناتر است و مى‏شناسد . ( 1133) آرى براى نگهدارى گنج زر ویرانه‏اى لازم است که معروف نباشد و کسى به آن پى نبرد . ( 1134) جایى که شناخته مى‏شود کى گنج پنهان مى‏کنند اینکه فرج و گشایش در زیر رنج و سختى پنهان شده از این قبیل است‏ . ( 1135) در اینجا ذهن انسان اشکالاتى پیش مى‏آورد ولى اسب خوب آن است که بندهاى سخت را پاره کند . ( 1136) عشق او آتشى است اشکال سوز البته نور روز هر خیالى را از بین مى‏برد.

مولانا معتقد است که شهرت و نامداری در علوم ظاهری، انسان را از بهرهْ علم باطنی و علمی‏ که از جانب حضرت حق است محروم می‏کند و در واقع انسان از اسرار غیب و درک حقایق الهی بی‏بهره می‏گردد و همانند ویرانهْ مشهوری خواهد بود که در او گنج پنهان نمی‏‏کنند. «گنجینه زری» که در ویرانه پنهان است، مرد حق است که شخصیت او در پشتِ ظاهرِ فقیرانه‌اش پنهان می‏ماند، یا علم الهی و آگاهی از اسرار غیب در سینهْ چنین مردی است. مولانا می‏گوید: بعضی به این حرف‌های من اشکال می‏گیرند اما اگراز نور الهى بهره‏مند باشند؛ می‏توانند این پایبند را از پای خود بدرند و به راه ادامه دهند.

چکیده کلام مولانا این که: آنان که پى دانش‏هاى صورى مى‏روند، سودى بر نمى‏دارند، دانشى باید که فرا گیرنده را به خدا رساند و از خودى برهاند. چنین کسان اگر در این جهان عقب مانده‏اند در آن جهان گوى سبقت برده‏اند. نزد مردم دنیا گمنام‏اند و در آسمانها بنام، چنان که على (ع) فرماید: «أسمَاؤُهُم فِى السَّماءِ مَعروُفَةٌ، وَ فِى الأرضِ مَجهُولَةٌ.»[1] سپس فرماید: مبحثى است دشوار و اشکال‏ها بسیار و علم صورى در گشودن آن گرفتار، اما آن که از دریاى معرفت الهى جامى چشید، بند فکر را برید و در حلّ آن سختى ندید.

گلستان معرفت، هدیهْ انبیا(ادامه2)

 از گزافه: به عبث، بى‏دلیل.

لنگ: کنایه از درمانده در کار دنیا. فقیر ظاهرى.

ننگ: کنایه از حقارت آنان در دیده دنیا پرستان.

پا شکسته: کنایه از با عسرت، با سختى.

حَرَج: تنگى، سختى.

دل از دانش‏ها بشستند.

          دفتر صوفى سواد حرف نیست             جز دل اسپید همچون برف نیست‏

159/ د / 2

لَدُن: نزد حق. علم لدُنِّى: علمى است که از جانب حق افاضه شود: «وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً».[1]

 آخِرُون السَّابِقُون: اشاره به حدیث نبوی است که:« نَحنُ الآخِرُونَ السَّابِقُون» نگاه کنید به: شرح بیت: 3042 2.

لا عِلمَ لَنا: برگرفته از قرآن کریم است:« قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا»: گفتند پاکا که تویى ما را دانشى نیست جز آن که ما را آموخته‏اى.»[2]

هِجا: حروف تهجى (الف، ب، ت،...). کنایه از درس، دانش.

هجا ندانی: یعنی خواندن ونوشتن ندانی، اُمّی باشی.

حِجى: عقل، خرد.

نورحجی: یعنی نور عقل و عقل خداجو.

 ( 1126) بنا بر این چرا یک علمى بمرد یاد بدهى که سینه را باید از آن دانش پاک کرد . ( 1127) پس در این طرف پیشى مجوى و لنگ باش تا در موقع بر گشتن پیش آهنگ باشى‏ . ( 1128) مصداق حدیث «آخرون السابقون» باش که میوه لطیف بر درخت مقدم است‏ . ( 1129) اگر چه میوه در آخر بوجود مى‏آید ولى در اول امر مقصود او بوده که درخت بوجود آمده‏ . ( 1130) چون ملایکه لا علم لنا بگو تا علمتنا از تو دستگیرى کند بگو نمى‏دانم تا بتو یاد بدهند. ( 1131) اگر در مکتب این عالم بى‏سواد صرف بوده حتى هجى حروف را هم ندانى چون حضرت رسول (ص ع) جانت از نور عقل و فرهنگ انباشته خواهد شد .

مولانا می‏گوید: راه بهرمندی از علم لدنی و الهی دو چیز است:

الف) پیشتاز نبودن در برخورداری از مزایای این جهانی و مصرف نکردن قوای خود برای این حیات مادی؛

ب) همانند فرشتگان، فروتنی در آموختن علم الهی و گفتن این‌که : تو منزّهی، ما را دانشی نیست، جز آن‌که به ما آموختی که تویی دانای حکیم.

مولانا می‏گوید: هرگونه علم را از وجود خود نفی کن و همه را از حق تعالی بدان تا تعلیم الهی، دست‌گیر تو شود و تو را به مکاشفات ربّانی و مشاهدات رحمانی واصل کند. اگر مدعی هیچ علمی‏ نباشی به خدا و علم الهی می‏رسی. هرگاه انسان از کمند معلومات رسمی ‏و محفوظات خود برهد و دریابد که علوم ظاهری و محفوظات ذهنی یارای دست‌گیری و وصال او به حقیقت نیست، آن‌گاه با تکیه بر عقل خداجو می‏تواند از ورطه‏های جهل و تاریکی به سلامت بگذرد و به حقیقت برسد.

گلستان معرفت، هدیهْ انبیا(ادامه)

 راجعون: باز گردنده‏ها. جمع «راجع» را مصدر «رجوع» به معنى باز گردیدن. این کلمه در چند آیه از قرآن کریم آمده است.[1]

أضحَکَ الرُّجْعى‏: باز گشت، چهره ترش رویان را خنداند.

از حرج راهی است پنهان تا فرج: اشاره دارد به آیات:«وَأَمَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَاءً الْحُسْنَى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا یُسْرًا »:و اما کسى که ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، پاداشى نیکوتر خواهد داشت؛ و ما دستور آسانى به او خواهیم داد.»[2] و:«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا »:خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایى که به او داده تکلیف نمى‏کند؛ خداوند بزودى بعد از سختیها آسانى قرار مى‏دهد![3] و:«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا. إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا »:به یقین با (هر) سختى آسانى است!(آرى) مسلّماً با (هر) سختى آسانى است.[4]

دانش‌ها: همان علوم اهل ظاهر و هنرهای این جهانی است.

اصلش ز آن سر است: یعنی از علم الهی نشأت یافته است.

علم لدنی: همان علم است که از جانب پروردگار است و با آن می‏توان به سوی حق پرواز کرد.

( 1118) از راجعون تمجید فرموده‏اند و رجوع این است که گله از چرا بر گردد و بخانه برود . ( 1119) وقتى گله باز مى‏گردد آن بز که پیش آهنگ بوده و از همه جلوتر بود از همه عقب مى‏ماند . ( 1120) آن بز لنگ پس مانده پیش افتاده و روى ترش رویان را بر گشتن او خندان مى‏سازد . ( 1121) گزاف نگفتم که این قوم لنگ شده‏اند زیرا که آنها فخر را داده و ننگى خریدند . ( 1122) آنها با پاى شکسته بحج مى‏روند آرى از حرج و سختى بفرج و گشایش راه پنهانى هست‏ . ( 1123) این قوم دل را از دانشها شستند براى اینکه این دانش باین راه آشنا نیست‏ . ( 1124) اینجا دانشى لازم است که از آن سو آمده باشد و اصلش در آن طرف باشد چرا که فرع است که مى‏تواند کسى را به اصل خود راهنمایى کند . ( 1125) هر پرى چگونه ممکن است عرض دریا را بپرواز طى کند علم لدنى است که به لدن پى مى‏برد و بنزد او راهنمایى مى‏کند .

مولانا می‏گوید: مردان حق اگر ظاهراً لنگ و بی چیز و ناتوان‏اند، بی‌دلیل و از روی دروغ و ریا نیست. اینها به میل و رغبت، خواری دنیا را بر «فخر» آن ترجیح داده‌اند. اینها با همین ظاهر ناتوان به مقصد می‏رسند، زیرا در هر تنگی و سختی راهی به گشایش وجود دارد. این علم الهی است که آدمی ‏را تا بارگاه خداوند می‏رساند. حال که انسان چنین شایستگی‌ای دارد که می‏تواند از بادهْ خوش‌گوار معارف ربّانی و حقایق الهی مست شود و بر وسعت دریای حقیقت پرواز کند. پس چرا علمی‏ را بیاموزد که باید سینه را از آن شست و پاک نمود.