عالمان ظاهر راه زنان روح

 شهریان: استعاره از کسانى که از علم‏هاى ظاهرى بهره گرفته‏ اند و به حقیقت نرسیده‏اند.

روستایى: ناقصى که بهره‏اى از علم ندارد.

فتوح:یعنی گشا‌یش روزنه‌های آگاهی و معرفت در دل سالک، گشایش دل.

عقل: عقل خداجوست

نقل: حرکت، سفر. لیکن در این بیت یعنی به منقولات و سخنان اهل ظاهر تکیه کرد و از ادراک حقیقت دور ماند.

غول: اشاره به اهل ظاهر است.

شِغاف: پوشش دل، حجاب قلب.

از دل تاشغاف شدن: سراسر دل را فرا گرفتن.

گرگ بر وى خود مسلط: منظور از «گرگ» مرد روستایی است واستعاره از طمع لوت و تفرج خاطره است ، ونیز کنایه از نعمت دنیا که مردمان را مى‏فریبد.

کیک: کک.

عنود: یعنی سرکش ومزاحم وسمج .

ریش خواجه بر کَنَد: یعنی آبرویی او را بریزد.

دندان کَنان:یعنی لرزان از سرما، زارى کنان، بى‏قرار.

هِشته: در فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوى، یله، تنها، معنى شده ولى با توجه به زمینه قصه وحیله های مرد روستایی، به نظر می رسد « تمثال گرگ هشته» یعنی صورت وشکل ساختگی گرگ، که روستایی ساخته بود تا شری به پا کند وخواجه را از خانه خود براند.

 ( 642) شهریان خودشان راه زن روح هستند روستایى گیج نفهم دیگر کى است و چه خواهد بود. ( 643) این سزاى کسى است که بانگ غولى شنیده و بدون تعقل و تدبیر براه افتاد. ( 644) پس از آن وقتى پشیمان شد که وقت گذشته دیگر پشیمانى سودى نداشت‏.( 645) تیر و کمان در دست خواجه بود و هر زمان انتظار گرگ را داشت‏. ( 646) او گرگ مى‏جست و بى‏خبر بود که گرگ بر او مسلط شده و او بى‏خبر است‏. ( 647) هر پشه و کیک چون گرگى در آن ویرانه هر دم به آنها زخمى مى‏زد. ( 648) بى‏چاره از ترس حمله گرگ مجال نمى‏کرد که پشه‏ها را دور کند. ( 649) مى‏ترسید که مبادا گرگ آسیبى بباغ انگور برساند و روستایى ریش خواجه را بکند. ( 650) همینطور دندان بروى جگر گذاشته و تا نیمه شب جانش بلب رسید. ( 651) ناگاه شبه گرگ از بالاى تپه‏اى سر بر آورد. ( 652) خواجه تیرى بر کمان گذاشته و از شست رها کرد و بلا فاصله تیر بحیوان اصابت کرده و به پشت افتاد.

منظور از «شهریان» عالمان ظاهری هستند که با تکیه بر محفوظات صوری خود، سالکان و طالبان حق را به بی‌راهه می‌برند. و «روستایی» آن نادانی است که حتی محفوظات عالمان ظاهری را نیز ندارد و در جهل مرکب دست و پا می‌زند. معنای بیت این است‌: در جایی که جایز نیست مطیع و تابع عالمان ظاهر شوی‌، می‌خواهی به خدمت آن مدعیان بی‌سواد و نادان درآیی؟!.

مولانا می گوید: خواجهْ بیچاره تیر و کمان را به دست گرفت و سراسر شب، از هر طرف گرگ را می‌جست. ناگهان از بالای تپه‌ای، شبح گرگی سرکش و رها شده، نمایان شد. خواجه تیر را رها کرد و چنان به هدف زد که گرگ از آن بالا به زمین افتاد.

بی‌وفایی دوستان(ادامه)

حارسی: یعنی نگهبانی.

رَز: باغ.

مگذارم: واگذاردن، به حال خود رها کردن، پناه ندادن.

دُو دل: یعنی دورو؛ ناراست؛ بی‌محبت، ظاهر و باطن دو تا. منافق.[1]

بى‏مَجال: جاى گشتن نداشتن، جاى گردیدن و تکان خوردن نبودن.

کسى کردن: کنایه از یارى. مهربانى و هم دلى.

خاک کرام: کنایه از آستانه بزرگان دین.

پاکان: کنایه از اولیا و مقربان درگاه الهى. و ضمیر «شان» در آخر بیت به «خسان» باز مى‏گردد.

ملوک خاک: پادشاهان ظاهرى. شاهانى که بر قطعه‏اى از زمین حکمرانى کنند که محبت آنان تیرگى دل آرد.

          صحبت حکّام ظلمتِ شب یلداست             نور ز خورشید جوى بو که بر آید

(حافظ)

پیک سبل: در فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوى، قاصد راه‏ها. هرزه گرد، و یاوه گرد معنى شده. نیکلسون هم معنى نزدیک بدین دارد: آن که در راه باطل تند رود. هر چند این معنى‏ها را وجهى است، لیکن این ترکیب معنى دقیق‏ترى مى‏دهد: اى که در راه‏ها سر گردانى. اى که براى رسیدن به حقیقت به راه‏هاى گوناگون مى‏روى.

 ( 631) خواجه گفت البته حاضرم عوض یکى صد خدمت انجام دهم تو جا بمن بده و تیر و کمان را هم بدست من ده تا مشغول پاسبانى شوم‏. ( 632) امشب را نمى‏خوابم و پاسبانى باغ انگور تو را خواهم کرد اگر گرگى بیاید با تیر مى‏زنم‏. ( 633) فقط براى خاطر خدا نگذار که امشب روى گل و زیر باران بخوابم‏. ( 634) بالاخره یک گوشه‏اى را خالى کردند و خواجه با اهل و عیال خود به آن جا رفت این گوشه جاى تنگى بود. ( 635) این عده در آن جاى تنگ غار مانند از ترس سیل و باران چون ملخ سوار هم شده و شب را بسر بردند. ( 636) شب مى‏گفتند خداوندا ما سزاوار این بلیه هستیم‏.( 637) این سزاى کسى است که با ناکسان نیکى نماید. ( 638) این سزاى کسى است که بطمع خام خدمت خاک پاى اشخاص گرامى را ترک کند . ( 639) لیسیدن خاک و دیوار پاکان بهتر از زر و گلزار عوام است‏ . ( 640) اگر بنده یک مرد روشن باشى بهتر از این است که در فرق سر پادشاهان جایگزین شوى‏ . ( 641) از پادشاهان خاکى جز بانگ دهل چیزى نخواهید شنید .

خواجه گفت: ای که در وجود تو مهر و محبت رو به نابودی است، دوستی را فراموش کن، در راه خدا به ما جایی بده. روستایی گفت: گوشه‌ای در منزلم هست که به باغبان اختصاص دارد و او در آن‌جا از هجوم گرگ، نگهبانی می‏دهد. اگر می‌توانی مانند او نگهبانی دهی، می‌توانی در آن گوشه بمانی، در‌غیر این‌صورت برو جای دیگری پیداکن. خواجه با دل و جان پذیرفت.

یک بی‌وفایی و ستم از طرف خویشان و یاران، از سیصدهزار جفای دیگران سنگین‌تر و ناگوارتر است؛ زیرا انسان، توقع ندارد که از خویشان و کسانش جفا ببیند، بلکه روح انسان با لطف و وفای آنان انس گرفته است. این را یقین بدان که هر سختی و رنجی که به آدمی می‏رسد، از خلاف عادت سرچشمه گرفته است. این سزای کسی است که یار و هم‌صحبت فرومایه‌گان می‏شود و یا سزای کسی است که به فرومایه‌گان خدمت می‏کند و این است سزای کسی که به سبب طمعی، خدمت کردن به بزرگان را ترک کند. مولانا، روستایی و شهری، هر دو را در پی دنیا می‌بیند، اما شهری که آگاه‌تر است، نباید فریب بخورد و به ده روی آورد. مردم آگاه و عاقل هم اگر خدمت درگاه مردان حق را ترک گویند، چنین سزایی می‌بینند. اگر خاک پا و دیوار پاکان را ببوسی، بهتر از هم‌نشینی با یاران بی‌وفاست؛ زیرا هم‌نشینی با آنان، به طور حتم به زیان و ضرر می‏انجامد.

بی‌وفایی دوستان، ناگوارتر از جفای دیگران

 در گرانی هست: یعنی جفای دوستان دردناک است.

دل ننهاد: یعنی در دلش نمی گذشت.

کز خلافعادت است: یاد آور این مثل معروف است که: ترک عادت موجب مرض است.

خورشید مهر: اضافه مشبّهٌ به به مشبّه.

خورشید مهر در زوال بودن: بى‏محبت بودن، دوستى نشان ندادن.

 ( 618) در شب پنجم ابرى پیدا شده باران شدیدى باریدن گرفت‏. ( 619) و کارد به استخوان خواجه رسیده در خانه روستایى را زد و او را بدر خانه طلبید. ( 620) با صد الحاح بالاخره بدر خانه آمده گفت آخر چه مى‏گویى؟. ( 621) گفت من هر حقى که بتو داشتم صرف نظر کردم و آن چه گمان مى‏کردم رها ساختم‏. ( 622) در این پنج روزه بقدر پنج سال در این سرما و سوز رنج بردم‏. ( 623) یک جفا که انسان از یاران و خویشان و دوستان خود ببیند سخت‏تر از صد هزار جفاى دیگران است‏. ( 624) براى اینکه از طرف آنها متوقع مهر و وفا بوده نه منتظر جور و جفا. ( 625) بطور یقین هر بلا و شدت از خلاف عادت سر چشمه مى‏گیرد. ( 626) اکنون که خورشید مهر تو در زوال است گذشته‏ها گذشته اگر خون مرا ریخته باشى حلال کردم‏. ( 627) فقط در این شب باران در یک گوشه‏اى ما را بپذیر که در قیامت عوض بگیرى‏. ( 628) روستایى گفت یک جایى داریم که مال باغبان است که در آن جا پاسبانى مى‏کند. ( 629) در آن جا تیر و کمان هست براى اینکه اگر گرگ بیاید او با تیر بزند. ( 630) اگر تو قبول مى‏کنى که عوض او این خدمت را انجام دهى بسم اللَّه بیا آن محل مال تو و گرنه زود برو. 

چهرهْ بد‌اندیشان (ادامه)

 تیزى: تندى، خشونت.

خورشید سوز: سوخته از تابش آفتاب.

بى‏خرى: یعنی ستوران از بی‌علفی از رفتن بازماندند، کنایه از امکان باز گشت نبودن.

بستن: کنایه از همنشین بودن. رفیق شدن.

جوع: گرسنگى.

جوع‌زار: یعنی گرسنگی شدید.

یَفِرُّ مِن أخِیه: گرفته از قرآن کریم است در وصف قیامت «یَوْمَ یَفِرُّ اَلْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ»: روزى که مى‏گریزد آدمى از برادرش.[1]

لوت: غذای چرب و شیرین.

دو تو:یعنی دو چندان و مکرر، دو برابر، بسیار.

کُلُّ سِرٍّ...: (مثلى است) هر راز که از دو تن بگذرد بپراکند. (دوستى من و تو داستانى است که بر هر سر بازارى هست).

تُرَّهات: جمع تُرَّهَه: یعنی سخنان بیهوده و نامربوط.

( 606) ولى اهل خانه در خانه را بستند خواجه از این کار متغیر شده و دیوانه گردید. ( 607) ولى وقت درشتى و تغیر هم نبود چه انسان وقتى بچاه افتاد تندى و خشونت چه سودى دارد. ( 608) خلاصه پنج شبانه روز درب خانه روستایى معطل شده شب سرما خورده و روز در آفتاب سوختند. ( 609) این توقف نه از غفلت بود و نه از نفهمى بلکه از روى اضطرار و بى‏آذوقگى بود که در آن جا ماندند. ( 610) معاشرت نیکان با لئیمان از اضطرار است آدم از اضطرار مردار مى‏خورد. ( 611) خواجه روستایى را دیده و سلام مى‏کرد مى‏گفت من فلانیم و اسمم فلان است‏. ( 612) او جواب مى‏داد هر که مى‏خواهى باش من چه مى‏دانم تو کیستى آدم خوبى یا بد. (- من روز و شب واله خداوندم و بهیچ وجه بتو و امثال تو توجهى ندارم‏. (- از خودى خود بى‏خبر بوده از هستى من سر مویى نشانه نیست‏. (- هوش من غیر از حق خبر ندارد در دل مؤمن جز خدا نمى‏گنجد. ( 613) خواجه گفت امروز با قیامت شبیه شده برادر از برادر مى‏گریزد. ( 614) من همانم که تو از سفره من غذاهاى لذیذ خوردى‏. ( 615) و فلان روز فلان متاع را براى تو خریدم مگر ما مدتى با هم نبودیم‏. (- تو مگر سالها مهمان من نبودى؟ و نیکى‏ها و احسانها از من ندیدى؟. ( 616) مردم همه دوستى ما را مى‏دانند و همه شنیده‏اند آخر اگر از گلوى کسى نعمت پائین برود باید رویش شرم داشته باشد. ( 617) روستایى گفت این ترهات چیست که مى‏گویى من نه تو را مى‏شناسم نه اسمت را مى‏دانم نه جاى تو را بلدم‏.

روستایی از پذیرفتن خواجه و فرزندانش سرباز می‌زند. روستایی از بد نیتی جواب سربالا می‏دهد و سرمی‌دواند. در نظر خواجه، گویی دنیا به سرآمده بود. اشاره دارد به آیه‏ سورهْ عبس: روزی که مرد از برادر و مادر و پدر گریزان است و هیچ کس جز خدا یار کسی نمی‏تواند باشد. مولانا به مثل معروف اشاره می‏کند که هر رازی که از میان دو تن یا از میان دو لب، بیرون آید، آن را همه می‏دانند. منظور این است که جز من و تو، دیگران هم خبر دارند که بارها تو مهمان من بوده‌ای.

نتیجه یی که مولانا از این داستان می گیرد این است که دیدار شهرى با روستایى و ناشناخته انگاشتن روستایى شهری را، رمز دوستى بیشتر مردم دنیاست که خود را دوست می نمایانند و چون بهره خویش گرفتند روى بر گردانند. شهرى روستایى را دوست خود مى‏پنداشت و از او چشم نیکى و دل جویى داشت. چون از او چنان جفا دید، بر وى سخت دشوار بود، لیکن کار از کارگذشته بود و جاى تدبیر نبود. این داستان به حقیقت رمز دوستى انسان با شیطان است. شیطان مى‏کوشد تا آدمى را گمراه کند و چون او را از راه به در برد گوید:« إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِنْکَ إِنِّی أَخافُ اَللَّهَ رَبِّ اَلْعالَمِینَ.»[2] آن که از خدا ببرد به دام شیطان افتد که:« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ اَلرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»: کسى که از یاد رحمن رو گرداند بر او شیطانى مى‏گماریم که همراه اوست.[3]

رسیدن خواجه و قومش به ده و نادیده و ناشناخته آوردن روستایى ایشان را

چهرهْ بد‌اندیشان

 قوم: گاه براى زن به کار رود و در اینجا زن و فرزند مقصود است.

بَعدَ اللُتَیَّا وَ الَّتى: در زبان عرب به معنای سردواندن و چنین و چنان گفتن به کار رفته است. و در مثل است «و بَعدَ اللُتَیَّا وَ الّتى لا أتَزَوَّجَ أبدا.» و در توجیه آن گفته‏اند: مردى دخترى کوتاه را به زنى گرفت و از او رنج دید او را طلاق داد و دخترى بلند قامت را به خانه آورد از او رنج بیشتر دید او را طلاق داد و گفت: «بَعدَ اللُتَیَّا وَ الَّتى لا أتزَوج ابدا.»[1]

پوز گشودن: کنایه از روى آوردن براى خوردن.

اولى تر: «اولى» در عربى صیغه تفضیل است، امّا در فارسى تنها صفت است و براى تفضیل باید پسوند «تر» بدان افزوده شود. پیشینیان چون مولانا و سعدى و دیگر ادیبان بزرگ این قاعده را رعایت مى‏کردند. اما در دوره‏هاى بعد که فساد در نثر فارسى پدید آمد بدان توجه نشد چنان که در بسیارى علامت‏ها هم.

حَرَس: نگاهبانان. و حَرَس در جمع به کار مى‏رود.

 روى‏ها باشد که دیوان: چهره بداندیشان را چنین تصویر می‏کند که شیاطین، نگهبان و حَرَس آن هستند؛ اشاره به مضمون آیهْ سورهْ زخرف دارد که: «وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»:و هرکه از یاد خداوند رخ برتابد، شیطان را بر او چیره سازیم تا هم‌نشین و مصاحب او شود. و دیدار این چهره، باعث می‏شود که شیطان‏ها به جان آدم بیفتند.[2]

خوش خندیدن: کنایه از روى خوش نشان دادن. شادمان گشتن.

عاصِیَه: (مؤنث عاصى) نافرمان، گناهکار.

نَسفَعَن: برگرفته از قرآن کریم است «کَلاَّ لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَة»ِ:اگر از راه انکار و بی‌دینی برنگردند، موی پیشانی آنها را می‏گیریم و می‏کشیم و باز می‏گردانیم .[3] و این کنایه از خوارى و خفت است.

پرسیدن: نشان گرفتن.

( 598) بعد از یک ماه چون بده مقصود رسیدند خود خسته و بى‏نوا و ستوران آنها گرسنه و بى‏علف بودند. ( 599) حالا روستایى را ببین که از بد نیتى بعد از این همه دعوت و خواهش چه مى‏کند. ( 600) از آنها رو پنهان مى‏کند براى اینکه پاى مهمانان بباغ او باز نشود. ( 601) این رو که کبود چشم و شر است بهتر است که از هر مسلمانى پنهان بماند. ( 602) بسى رویها هست که شیاطین مثل مگس بر سر آن نشسته و صداى آنها چون زنگوله‏ها در گوش او وسوسه مى‏کنند. ( 603) وقتى روى آنها را ببینى شیاطین به جنبش در مى‏آیند پس یا روى آنها را نبین یا اگر دیدى برویشان نخند. ( 604) براى همین است که خداوند فرمود موى پیشانى گنهکاران را گرفته و به آتش دوزخ مى‏کشم‏. ( 605) بهر حال چون از کسان دیگر پرسیده و خانه روستایى را پیدا کردند مثل خویشاوندان بدر خانه‏اش رفتند.

مولانا چهره بداندیشان را چنین تصویر می‏کند که شیاطین، نگهبان و حَرَس آن هستند؛ اشاره به مضمون آیهْ 36 سورهْ زخرف دارد که: و هرکه از یاد خداوند رخ برتابد، شیطان را بر او چیره سازیم تا هم‌نشین و مصاحب او شود. و دیدار این چهره، باعث می‏شود که شیطان‏ها به جان آدم بیفتند. این چهره‏های ناپاک و نافرمان، همان‌ها هستند که پروردگار در آیهْ 15 علق فرموده است: اگر از راه انکار و بی‌دینی برنگردند، موی پیشانی آنها را می‏گیریم و می‏کشیم و باز می‏گردانیم.