منطق‌الطیر سلیمانی

 منطق الطیر خاقانى: اشارت به قصیده مشهور خاقانى که مطلع آن این بیت است:

          زد نفس سر به مهر صبح مُلَمَّع نقاب             خیمه روحانیان گشت معنبر طناب‏

و در آن، رفتن جمع مرغان را نزد سیمرغ، و داورى خواستن از او را در باره بهترین گلها، وصف کند و گوید سیمرغ گل سرخ را که عرق مصطفى است بر دیگر گلها ترجیح داد. و نیز شاید اشارت است بدین بیت:

          ز خاقانى این مَنطِقُ الطَّیر بشنو             که به زو معانى سرایى نیابى‏

منطق الطیر سلیمانى:زبان مرغان حق و زبان اهل معناست، این زبان را باید از مردان کامل آموخت. ظاهراً حسام الدین را در نظر دارد:

          اى سلیمان در میان زاغ و باز                  حلم حق شو با همه مرغان بساز

          اى دو صد بلقیس حلمت را زبون             که اهد قومى انّهم لا یعلمون‏

780- 779 / د / 4

از برون مشرق: ولى کامل بر جهان هستى و مادون ذات پروردگار احاطه دارد.

کرسى: در لغت به معنى تخت، و در اصطلاح قرآن کریم عظمت و قدرت خداوند وعرش الهی است.

ثَرى: زمینخاکی ماست .

رد:به معنای مردود است .

بدان سو: یعنی به سوی حق است.

گز: مقیاس طول. آن چه با آن درازى چیزى را مى‏سنجیدند و به جاى متر کنونى. گز 16 گره است.

قطب مساحت شدن: کنایه از رسیدن به حق و از دیگر بندگان ممتاز گشتن. چنان که در حدیث قدسى است «إِذا تَقَرَّبَ عَبدِى مِنِّى شِبراً تَقَرَّبتُ مِنهُ ذِراعاً وَ إِذا تَقَرَّبَ ذِراعاً تَقَرَّبتُ مِنهُ باعاً وَ إِذا أتانِى یَمشِى أتَیتُهُ هَروَلَةً: چون بنده وجبى به من نزدیک شود یک ذرع بدو نزدیک شوم، و چون یک ذرع نزدیک شود اندازه گشادن هر دو دست، بدو نزدیک شوم. و چون به سوى من به راه افتد دوان نزد او شوم.»[1] و قریب بدین معنى است آن چه از بایزید نقل است که «هر چه هست در دو قدم حاصل آید که یک قدم بر نصیبهاى خود نهد، و یکى به فرمان‏هاى حق. آن قدم را بر دارد و این دیگر را به جاى بدارد.»[2]

لنگ و لوک: یعنی آن که با زانو و کف دست راه رود.

از لنگ و لوک رهیدن: کنایه از مدد گرفتن از نیروى الهى. از نقص رهیدن و به کمال رسیدن.

( 3774) منطق الطیر خاقانى انعکاس صداى مرغان است پس منطق الطیر سلیمانى کجا است؟. ( 3775) تو که یک دم سلیمان را ندیده‏اى چه مى‏دانى که بانگ مرغان چیست؟. ( 3776) آن مرغى که بانگش طرب آور است از مشرق و مغرب بیرون است و خارج از مکان و زمان است‏. ( 3777) هر آهنگش از زمین تا کرسى و از زمین تا عرش شور و غوغا بپا مى‏کند. ( 3778) مرغى که بدون این سلیمان مى‏رود او چون خفاش عاشق ظلمت است‏. ( 3779) اى خفاش مردود با سلیمان انس بگیر تا در ظلمت ابدى باقى نمانى‏. ( 3780) اگر یک متر راه بطرف او بروى مثل متر واحد مقیاس مساحت خواهى شد. ( 3781) اگر یک مرتبه با حال زبون و پاى لنگ بطرف او جستن کنى از همه لنگى و زبونى رها خواهى شد.

خاقانی چند بار سخن خود را «منطق‌الطیر» خوانده است و منظورش این بود که هر کسی نمی‌تواند سخن او را بفهمد و باید سلیمانی باشید تا دریابد که او چه گوید. در این شکی نیست که سخن خاقانی پرمعناست و فهم آن دشواراست، با این حال، مولانا می‏‏گوید: آن معانی علمی و فلسفی خاقانی «صَدا» و انعکاسی از نطق مرغان حق است و منطق‌الطیر سلیمانی نیست. منطق‌الطیر سلیمانی، زبان مرغان حق و زبان اهل معناست. این زبان را باید از مردان کامل آموخت. مرد حق که بانگش شادی حقیقی و آرامش روح می‏‏آورد، بال و پری دارد که همهْ عالم را زیر سایهْ خود می‏‏گیرد. مرد حق در میان عرش و عالم خاک در رفت و آمد است و به اقتضای ضرورت‏های پرورشی و روحی، از کرسی به ثری می‏‏آید یا از عالم خاک به سوی عرش پرمی‌کشد. کسی که چنین هدایتی را نپذیرد، نمی‏‏تواند چشم به نور حق بگشاید. مولانا با استفاده از حدیث قدسی می گوید: انسان اگر حتی به اندازهْ یک وجب با صدق و اخلاص در آن راه پیش برود، معیار و میزان دیگران می‏‏شود؛ مانند چوب یا آهنی که با آن مساحت یا طول را گز می‏‏کنند. حتی اگر لنگان به آن سو بروی؛ قبول حق تو را از لنگی و لوکی می‏‏رهاند و به راه می‏‏اندازد.

شیرینی وصال

 چینه: دانه که مرغان خورند، و در این بیت استعاره از دستگیرى ضعیفان و تعلیم ناقصان است.

سوی عاجزان چینه کشند: یعنی دانه‏ها را به طرف مرغان ناتوان می‏‏کشانند.

باز همّت: (صفت مرکب) داراى همّت چون همّت باز.

ما زاغ: اشاره به آیه شریفه قرآن دارد که مى‏فرماید: «ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى‏ یعنى بینایى پیغمبر کند نشده و او طغیان نکرده است»[1]

لک‏لک:اى خداوند ما براى توئیم ما براى توئیم

شکوهیدن: ترسیدن.

باز سر پیش کبوتر نهادن: کنایه از خاضع شدن نیرومندان ظاهرى برابر آنان که از قدرت معنوى برخوردارند.

حالت: ذوق، وجد.

قند ابد رویش نمودن: استعاره از علم لدنى داشتن.

طاوس پرّان: استعاره از آنان که ظاهرى آراسته دارند و از معنى اثرى در ایشان نه، نیز کنایتى است از آنان که با فرا گرفتن مصطلحاتى چند، دعوى ارشاد دارند.

( 3765) آن مرغانى که از سلیمان روشنى گرفته‏اند کى ممکن است پر و بال بى‏گناهى را بر کنند. ( 3766) بلکه آنها براى عاجزان ارزن مى‏برند و بدون اختلاف و کینه سر خوش و شادمانند. ( 3767) هدهد آنها براى تقدیس راه صد بلقیس را مى‏گشاید. ( 3768) زاغ آنها اگر چه بصورت زاغ است ولى باز همت بوده و مضمون « ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى»‏ بر او صدق مى‏کند. ( 3769) لک لک آنها مى‏گوید لک لک (مى‏گوید اى خداوند ما براى توئیم ما براى توئیم) او آتش توحید بشک زده و شکوک را مى‏سوزاند. ( 3770) کبوتر شان از باز نمى‏ترسد بلکه باز پیش کبوترشان سر مى‏نهد. ( 3771) بلبلشان حالت خوش ایجاد مى‏کند و در درون خویش گلشنى دارد. ( 3772) طوطى آنها محتاج قند نیست که از باطن قند ابدیت رو باو کرده است‏. ( 3773) پاى طاوسشان از پر طاوسشان قشنگ‏تر است‏.

«مرغان کز سلیمان روشن‌اند» مردمی هستند که تعلیمات انبیا و اولیا را پذیرفته‌اند. وسعی می‏‏کنند امکان هدایت دیگران را نیز فراهم کنند. در ابیات بعد، انواع مرغان را با توجه به اقتضائات طبیعی آنها یاد می‏‏کند و می‌گوید: اگر هدایت‌شده باشند، هر یک در هدایت مرغان دیگر اثر دارند. مولانا به قصهْ سلیمان و ملکهْ سبا اشاره می‏‏کند که پیوند آنها موجب شد که بلقیس در صف مؤمنان قرار گیرد. «هدهد» در این میان قاصدی بود که پیام سلیمان را نزد بلقیس برد. مولانا می‏‏گوید: اگر مؤمن به صورت زاغ باشد، از نظر همت و گشودگی خاطر و تأثیر معنوی، مانند «باز» است و خطا نمی‏‏کند. اگر مؤمن لک‌لک باشد، باز هم با آتش توحید، شک را در وجود خود و دیگران از میان می‏‏برد. مولانا از لک‌لک این تصور شاعرانه را دارد که نامش تکرار «لک» است: از آن توست، از آن توست و این لفظ را تعبیری از این اندیشه می‏‏داند که همه چیز ملک پروردگار است. «بازان » قدرت‌مندان دنیا هستند که اگر مؤمن کبوتری باشد، بر آنها برتری دارد و از آنها نمی‏‏ترسد. «آزاد‌بودن از قند» به معنای بی‌نیازی از زرق و برق دنیاست و «قند ابد» شیرینی وصال بقائی حق است که مؤمن را از قند دنیا آزاد می‏‏کند. در ‌نهایت اگر مؤمن طاووس هم باشد، زشتی پای طاووس را ندارد.

انسانها جلوه‏های یک وجود واحدند

 لسین: لسن فصیح، بلیغ. به معنای زبان‌دان و آشنا به زبان‏های گوناگون است. مولانا به خاطر رعایت وزن «لسن» را به «لسین» تبدیل کرده است.

طبل باز: طبلی است که به دستور شاهان می‏‏نواخته‌اند تا مردم در مراسم پروازدادن بازِ شاهی حضور یابند.

حَیثُ ما کُنتم: برگرفته است از قرآن کریم (در باره خانه کعبه و قبله شدن آن براى مسلمانان) «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ: پس بگردان روى خود را به سوى مسجد الحرام و هر جا که باشید بگردانید رویهاى خود بدان سو.»[1]

هَذا الَّذِى لَم یَنهَکُم: این (درگاه حضرت حق) چیزى است که شما را (از آن) باز نداشته است.

کور مرغ: خفّاش.

ناساخت: بى‏اندام، کنایه از ناقص و ناآشنا به مقام اولیاء.

( 3757) از نزاع ترک و رومى و عرب اشکال انگور و عنب و ازوم حل نمى‏شود. ( 3758) تا آن سلیمان امین و شخص معنوى پا در میان نگذارد این دوئیت از میان بر نمى‏خیزد. ( 3759) اى مرغانى که بازوار با هم در نزاع هستید صداى این منادى شهریار را بشنوید. ( 3760) و از هر طرفى که هستید از اختلاف خود گریخته روى باتحاد آورید و با شادمانى تمام بسوى شهریار بروید. ( 3761) هر جا باشید بطرف او روى بگردانید این همان کسى است که اگر رو باو کنید متوجه حق بوده و از او رو گردان نخواهید شد. ( 3762) مرغان کور ناسازگارى هستیم که یک دم آن سلیمان را نشناخته‏ایم‏. ( 3763) مثل جغدها دشمن بازها گردیده و در ویرانه‏ها مانده‏ایم‏. ( 3764) و از غایت نادانى و کورى قصد آزار عزیزان حق را مى‏کنیم‏.

«سلیمان لسین معنوی» رهبر و راهنمایی است که بر دل‌ها آگاهی و اشراف دارد و سخن همه را می‌فهمد و می‌تواند همه را یکی کند. مولانا می‏‏گوید: همه پیروان مذاهب گوناگون جویای حق‌اند و خود را در راه حق می‏‏دانند. مولانا می‏‏خواهد بگوید: شما ای کسانی که با هم در شناخت حق منازعه دارید، همه باز پادشاهید. همه مانند باز، این آوای طبل باز را بشنوید و در یک‌جا گرد آیید تا حقیقت را مشاهده کنید. این یکی‌شدن همه را شادمان و آسوده می‏‏کند، زیرا در اتحاد همه درمی‌یابند که جلوه‏های یک وجود واحدند. مولانا کلام خود را به آیهْ ‌شریفه سوره «بقره» مستند می‏‏کند که دربارهْ قبلهْ مسلمانان فرمان می‏‏رسد: هر جا که هستید، رویتان را به سوی کعبه بگردانید. مولانا به جای «شطره»، «نحوه» را ذکر می‌کند. ترجمه کامل بیت این است: هر جا هستید روی خود را به سوی آن بگردانید، این چیزی است که او شما را از آن نهی نمی‏‏کند. البته منظور، روی‌آوردن به اتحاد و یکی‌شدن جان‌های خداجوست.

مولانا گله می‏‏کند که ما انسان‌هایی هستیم که به حقایق هستی آشنایی نداریم. «بس ناساختیم»، یعنی بسیار نامناسب پرورش یافته‌ایم. «سلیمان» و «بازان» و «عزیزان خدا» رهبران حق‌اند. ما دشمنان آنها هستیم و به همین دلیل، مانند جغد در ویرانهْ دنیا مانده‌ایم و اسیر زندگی مادی هستیم. «عَمی» به معنای کوری است. البته کوری چشم باطن.

نقدی بر فلاسفه و اهل کلام

پیروان مذاهب گوناگون جویای حق‌اند

 مولع: آزمند، حریص.

سخنهاى دقیق: کنایه از بحثهاى عقلانى و استدلالهاى فلسفى که بیشتر نتیجه آن پیروزى در بحث و جدال است نه کشف حقیقت.

باز کردن گره‏ها: کنایه از گشودن مشکلهاى جهان.

عشیق: دل بسته، مشتاق.

آیین فزا: ظاهراً تعریضى است به اصحاب منطق و روشهایى که در این علم براى حل مسئله‏ها به کار برند، از ترتیب قیاسها.

مرج: یعنی مرز، زمین، مرتع وچراگاه ، سبزه‏زار.

گره کارى: کنایه از رنج بردن و نتیجه نگرفتن.

 ( 3749) ما در سخنان دقیق حریص بوده بباز کردن گره مطالب عشق فراوان داریم‏. ( 3750) تا ما گره‏ها را ببندیم و بگشائیم و در مراسم اشکال و رد اشکال کوشش کنیم‏. ( 3751) مثل مرغى که بند دام را گاهى ببندد و گاهى بگشاید تا فن دام را یاد بگیرد. ( 3752) عمرش در کار گره بمصرف مى‏رسد و از صحرا و سبزه محروم خواهد ماند. ( 3753) هیچ دامى مغلوب او نمى‏شود ولى بال و پر او از اثر کار بى‏هوده خودش مى‏شکند.

نظر مولانا نسبت به فلاسفه و حکما و به طور کلی اهل استدلال این است که «سخن‌های دقیق» و مستند به دلیل و برهان می‏گویند و ولع دارند که با این سخن‌ها گرهی از کار جویندگان بگشایند اما به جایی نمی‏‏رسند. کار آنها به مرغی شباهت دارد که در دام افتاده است و می‏تواند گرهْ بندهای دام را باز کند، اما همواره باز می‏کند و دوباره می‏بندد تا ماهر شود و فراموش می‏کند که از دامِ گشوده باید گریخت. این مرغ، بال و پر خود را آسیب می‏زند و آزاد نمی‏‏شود. اهل استدلال هم پس از همهْ کوشش‌ها باز اسیر سخن‌های دقیق خویش‏اند و به حق واصل نمی‏‏شوند.

کرّ و فر: یعنی حمله و گریز و به طور کلی تلاش و کوشش، کنایه از جدال و بحثهاى فلسفى.

مرغ: استعاره از آشنایان به فلسفه و بحثهاى منطقى.

کمینگاهِ عوارض: کنایه از شبهه‏ها و وسوسه‏ها که براى آدمى پدید مى‏آید و خواهد با برهان عقلى آن را بزداید، نیز قضاء اللّه که فرود آید.

نُبى: قرآن.

نَقَّبُوا: برگرفته است از آیه «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی اَلْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ: و بسا پیش از آنان تباه کردیم قرنهایى که در نیرو سخت‏تر از آنان بودند. پس کاویدند در شهرها آیا گریزگاهى هست.»[1]

 ( 3754) کم با گره کوشش کن و کمتر بحث لفظى را شعار خود نما تا از این کر و فر و خود نماییت یک یک بال و پرت گسسته نگردد. ( 3755) صد هزاران مرغ پر و بالشان شکست و نتوانستند راه حوادث را ببندند. ( 3756) حال آنها را از قرآن بخوان « فَنَقَّبُوا فِی اَلْبِلادِ و هَلْ مِنْ مَحِیصٍ » را ببین

مولانا به یاران خود چنین اندرز می‏دهد: اسیر این سخن‌های دقیق و لفّاظی اهل استدلال نشوید تا توانایی پروازتان از میان نرود. «کمین‌گاه عوارض»، همان دنیا و زندگی مادی است که گرفتاری آن ما را از راه حق باز می‏دارد و بال و پر خداجویان را می‏بندد. مولانا می‏گوید: اهل ظاهر و اهل استدلال به خدا نمی‏رسند. کار آنها مثل کار منکران و کافران، بی‌نتیجه است، سرگذشت آنها را در قرآن بخوان: چه بسا اقوام کافری که پیش از آنها نابود کردیم، آنها در سرکشی سخت‌تر از اینها بودند و در بسیاری از نقاط زمین راه یافتند، آیا گریزگاهی برای آنها بود؟ خلاصهْ کلام این که اهل استدلال گمراهند و به کژراهه می‏روند.

اثر معجزه آسای عشق

 اوستاد: ظاهراً اشاره است به رسول اکرم (ص) که دشمنى را میان عربهاى قحطانى و عدنانى و دیگر مسلمانان برداشت و همه را چون یک تن واحد متحد ساخت.

مفترق: پراکنده.

«دوربینی»، یعنی توجه‌داشتن به آن‌چه دور از مقصد باشد، یا توجه به منافع مادی و دنیایی.

از نشاط دور بینى در عمى: چشم را به دور دوخته‏ایم تا از سودهاى مادى بهره‏مند گردیم و سلیمان را که نزدیک ماست و ما را به حقیقت و معنى مى‏خواند نمى‏بینیم.

 ( 3743) آفرین بر عشق کل استاد که صد هزار ذره را با هم متحد نمود. ( 3744) مثل ذرات خاک که در گذرگاه پراکنده باشد دست کوزه‏گر همه را یک سبو ساخت و با هم یکى نمود. ( 3745) ولى باید دانست که اتحاد آب و خاک اتحاد ناقصى است اتحاد جانها شبیه به آن نیست‏. ( 3746) اگر در اینجا مثال آورده و نظایرى ذکر کنم مى‏ترسم که در افهام اختلالى تولید کند. ( 3747) اکنون در زمان ما سلیمان هست ولى ما از نشاط دور بینى همواره بزمانهاى دور گذشته مى‏نگریم و همین دور بینى باعث کورى ما از زمان حال شده است‏. ( 3748) دور بینى مرد را کور مى‏کند و مثل کسى است که در خانه خوابیده و خانه را نمى‏بیند. (- از مشرق و مغرب گذر مى‏کند ولى از رفیق و همنشین خود بى‏خبر است‏.

«عشق کل»، یعنی عشق به حق که کل هستی است، یا عشق به معنای کلی که شامل همهْ پیوند‏ها و کشش‏های میان کائنات است. این عشق کل، استاد و مرشدی است که ذرات هستی را به‌هم پیوند می‏‏دهد و نشان می‏‏دهد که همه ذرات جلوه‏های وجود یگانهْ حق‌اند.دست قدرت الهى است که این صورت پراکنده‏ها را در معنى یکى کرده است، همچون کوزه‏گرى که ذره‏هاى جدا از هم را فراهم مى‏کند و از آن کوزه‏اى مى‏سازد سپس به شکوه مى‏گوید آن کس که چون سلیمان از سرها آگاه هست و زبان همه را مى‏داند در هر عصر هست و در عصر ما هم هست، اما سعادت یافتن او کسى را دست مى‏دهد که با او آشنایى روحى داشته باشد.

در ادامه مولانا توضیح می‏‏دهد که این: «اتحاد ذرها» چگونه است: همان‌طور که کوزه‌گر ذرات خاک جدا از یک‌دیگر را به کوزه تبدیل می‏‏کند «عشق کل» همهْ هستی را اتحاد می‏‏دهد. باز می‌گوید: این هم مثال خوبی نیست. مولانا می‏‏گوید: مثال هم فایده ندارد و فهم ناقص را منحرف می‏‏کند. او می‏‏گوید: واقعیت این است که در زمان ما هم، سلیمان و مرد حق هست، اما ما به دنیا توجه داریم و چنان از منافع دنیا به «نشاط» می‏‏آییم که چشم ما از دیدن حق و مردان حق کور است؛ مانند کسی که در درون خانه است، اما در خواب است و احساسی از وجود خانه ندارد.