آدم، شیطان را مات کرد

 رجعت دادن: باز گرداندن، و کنایت از پذیرفتن توبه ، و اشاره به این است که آدم یا همهْ آدمیان، با عبادت و سیر الی‌الله می‌توانند به بهشت بازگردند.

گذشتن از آدم...: چیره شدن، غالب گشتن، پیش افتادن.

نطع: صفحه شطرنج، و در این‌جا سیر به سوی خدا را نطع خواند که در این بازی، شیطان نمی‌تواند فرادست آدم قرار گیرد.

          چو عقلم مات شد بر نطع عشقش             چه بازم چون نه بازو و نه خانه است‏

(عطار، به نقل از لغت نامه)

بازى بردن: پیروز گشتن.

دمدمه: فریب، مکر، سخنان وسوسه‌آمیزی است که شیطان گفت و آدم را به خوردن گندم یا میوهْ ممنوعه واداشت.

ستون خانه خود بریدن: کنایه از خود را به خطر افکندن، خود را هلاک ساختن، به خود زیان زدن؛.

آتش به کشت بردن...: کنایت از آن که ستم او به خود وى باز گشت. خواست آدم را از دیده حق بیفکند، خود او رانده درگاه حق شد.

لعنت: اشاره است بدان چه در قرآن کریم در باره ابلیس است که: «وَ إِنَّ عَلَیْکَ اَللَّعْنَةَ إِلى‏ یَوْمِ اَلدِّینِ.»[1]

ریو: مکر.

کژبین: کنایه از ندیدن حقیقت، دیگرگون دیدن واقع.

عاقبت باز آید: فاعل جمله «بد» است و این معنى برگرفته است از آیه «وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها وَ ما رَبُّکَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِیدِ.»[2]

فرزین بند: (اصطلاح شطرنج) آن است که وزیر به کمک پیاده‏اى که پس اوست نگذارد مهره حریف پیش آید. کنایه از حیلت و تدبیر.

وَکس: نقصان، زیان.

( 2515) همان طور که وقتى آدم از بهشت بیرون آمد او را بخود باز گرداندى و از شیطان خلاصى یافت‏.( 2516) شیطان کیست که بتواند از آدم جلو افتاده و در چنین بازى از او ببرد. ( 2517) و در حقیقت در این مکر و حیله‏اى که شیطان بکار برد بنفع آدم تمام شده و نتیجه حسد شیطان فقط لعن ابدى بود که عاید خود او گردید. ( 2518) یک بازى را دید که عبارت از بیرون آوردن آدم از بهشت بود ولى صد بازى دیگر از نظرش پنهان ماند که همین بیرون رفتن از بهشت چه نتایج خوبى براى آدم داشت و همین نابینایى باعث شد که با که با دست خود ستون خیمه خود را اره کند و خیمه را بخواباند. ( 2519) شب کشت دیگران را آتش زد ولى باد آتش را بطرف کشت خودش رهبرى کرد. ( 2520) لعنت خداوند براى شیطان چشم بندى بود که حیله خود را زیان خصم دید در صورتى که سود خصم بود. ( 2521)همهْ زیانهایی که شیطان خواست به آدم برساند به زیان خودش تمام شد ، ودر حقیقت آدم شیطانِ شیطان شد. ( 2522) لعنت همین است که او را کج بین و حسود و پر کین و خود بین مى‏سازد. ( 2523) تا بداند کسى که بد مى‏کند بالاخره آن بدى بسوى خود او بر مى‏گردد. ( 2524) و تمام بازیهایى که جلوگیرى از فرزین مى‏کند بعکس دیده و بالاخره مات شدن و ضرر و نقصان نصیب او مى‏گردد.

مولانا می‌گوید: «شیطان می‌پنداشت با فریب دادن آدم به او و فرزندانش زیان زده است، اما در حقیقت لعنت خدا چشم او را بسته بود و نمی‌دانست که آتش، به مزرعهْ خودش باز می‌گردد». واقعیت امر این است کهاگر آدمى خود را به خدا وا گذارد، پروردگار او را مدد فرماید، تا شیطان را بر او دست نباشد و اگر شیطان مکرى اندیشد تا او را گمراه کند، آن مکر بدو باز گردد. شیطان به گمان خویش در راه آدم دامى نهاد، اما آن دام در پاى شیطان افتاد، چرا؟ چون آدم به خدا پناه برد و از او یارى خواست. فرزندان آدم نیز چنین‏اند. شیطان سوگند خورده است: «به عزّت تو همه را گمراه سازم جز بندگان مخلص تو را.»[3] اگر بنده‏اى از روى اخلاص به خدا پناه برد و خود را گناهکار بیند خدایش وانگذارد.

عهد و پیمان الهی

زمزمهْ عاشقانه

 تَلوین:یعنی به رنگ‌های یا شکل‌های گوناگون درآوردن. رنگ رنگ کردن، و در اصطلاح صوفیان از حالى به حالى گشتن است. قشیرى گوید: «تلوین صفت خداوندان احوال است و تمکین صفت اهل حقایق، مادام که بنده در طریق است صاحب تلوین است، چه از حالى به حالى بالا مى‏رود، و از وصفى به وصفى مى‏گردد، و از بار اندازى برون مى‏رود و در بهار گاهى در مى‏آید. صاحب تلوین پیوسته در زیادت بود و صاحب تمکین رسیده باشد...»[1]

امیر لونها: حق است که می‌تواند هر چیزی را به‌هر رنگی درآورد  ، برگرفته است از حدیث شریف «فإنَّ القُلُوبَ بَینَ اِصبَعَینِ مِن أصابِعِ اللَّهِ یُقَلِّبُها کَیفَ یَشاءُ ساعةً کذا وَ ساعَة کذا: پس دلها میان دو انگشت از انگشتهاى خداست آن را چنان که خواهد مى‏گرداند ساعتى چنین و ساعتى چنین.»[2] و «قلب پسر آدم بر دو انگشت از انگشتهاى جبّار و عزّ و جل است هر گاه بخواهد بگرداند.»[3]

فضیحت‌های دیگر: لغزش‌های بسیاری است که هرکسی می‌کند و پنهان می‌ماند.

مُستَعان: یعنی یاری دهنده؛ یارى جسته از او، که از او یارى خواهند؛پروردگار،بنده باید پیوسته از خدا بخواهد که او را به نیکوترین حال بگرداند و خطاهاى او را بپوشد و رسوایش نگرداند.

حَد: در لغت به معنى نهایت، و در اصطلاح منطقیان تعریف چیزى است به جنس و فصل قریب که آن را «حدّ تام» گویند. و به هر دو معنى بارى تعالى بى‏حد است.

ضلال: گمراهى.

جمال و کمال: در وجود حق، محدود به هیچ قید و زمان و مکانی نیست.

بی‌حدی تو در جمال و در کمال: یعنی پروردگارا تویی که از هر جهت بى‏حد ی ونهایتی برای تو متصوّر نیست، چنان که امیر مؤمنان (ع) فرماید: «آن که محدودش انگارد معدودش شمارد.»[4]

در کژی ما بی‌حدیم و در ضلال: یعنی چنان که بارى تعالى در ذات و اوصاف بى‏حد است و به کمال، آدمى نیز بى‏حد است در پیمودن راه ضلال. چنان که قرآن کریم فرماید: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ اَلْغافِلُونَ.»[5]

مشتی لئیم: ما بندگانیم که نیروی بی‌حد پروردگار می‌تواند ما را به راه بیاورد.

تَقطیع: در لغت عرب به معنى اندازه اندام شدن جامه است، و در نظم و نثر فارسى به معنى به‌معنای قطعهْ پارچه به‌کار رفته است؛

مصر: شهر، یعنی شهر وجود ما ویران شده و یک دیوار از آن باقی است.

البَقیَّه: استغاثت گونه‏اى است. (این یک تار مانده را براى ما نگه دار. ما را به دست دشمن مگذار).

دیو: شیطان.

لحم: گوشت.

شحم: پیه.

همانگونه که از ظاهر ابیات پیداست خطاب مولانا با پروردگار است و مناجاتى است به درگاه او، و اوست که در وجود بندگان تصرف مى‏کند و دل بنده را چنان که خواستِ اوست مى‏گرداند. مولانا در این مناجات به درگاه حق استغاثه مى‏کند که هر چند گناهکاریم و سزاوار کیفر، و هر چند این دعا در خور پیشگاه تو نیست اما تو رحمت بى‏منتهایى.

          ز آنکه این دَمها چه گر نالایق است             رحمت من بر غضب هم سابق است‏

2672 / د /1

سپس گوید از تو مى‏خواهم بر ما گمراهان رحمت آرى و به راه راستمان در آرى تا شیطان که دشمن توست شادمان نگردد و این فقره برابر است با آن چه امام سجاد (ع) فرماید: «خدایا اگر به آتشم در آرى شادى دشمن تو در آن است، و اگر به بهشتم برى پیمبرت شادمان است، و من به خدا سوگند مى‏دانم شادى پیمبرت را از سرور دشمنت دوست‏تر مى‏دارى.»[6]

پروردگارا! ما بندگان تو، عهد می‌کنیم که در راه تو باشیم و صد بار و هزار بار این پیمان را می‌شکنیم. خدایا! تو را به نیروی الهی‌ات سوگند، ما را چنان‌که می‌پسندی بساز. ما یک تکهْ کهنه بودیم و دیگر چیزی از ما باقی نیست و در این لحظه‌های پایانی، پروردگار باید ما را بپذیرد. خدایا! باقیماندهْ وجودم را در راه حق بیاور تا شیطان خیلی شاد نشود. خدایا! عنایت ازلی تو از ازل، همهْ آفرینش را شامل شده است؛ به‌سبب آن لطف و عنایت ازلی، رحم خود را نیز به اضافهْ قدرتت، آشکار کن. تو خدایی هستی که در گوشت و پیه وجود مادی ما هم رحم نهاده‌ای.دعا هم آن دعایی است که پروردگار بر زبان ما جاری کند؛ این دعا هم بخشش و تعلیم توست.

آگاهی ومعرفت از شرایط دعاست(ادامه)

تیه: سر گردانى، و نیز نام وادیى میان ایله و مصر و دریاى قلزم و کوههاى سراة، از سرزمین شام. گفته‏اند چهل فرسنگ در چهل فرسنگ است و گفته‏اند دوازده فرسنگ در دوازده فرسنگ.[1] هنگامى که اسرائیلیان از مصر بیرون آمدند بر اثر نافرمانى در آن بیابان سر گردان شدند.

          همچو قوم موسى اندر حرِّ تیه             مانده‏اى بر جاى چل سال اى سفیه‏

1788/ د / 6

موسى: کنایت از رسول (ص)، و نیز اولیاى خدا در هر عصرى.

خوان: سفره. در اینجا کنایه از لطف و نعمتهاى حق تعالى که گهگاه بر بندگان مى‏رسد، اشاره دارد به آیه : «أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ اَلْمَنَّ وَ اَلسَّلْوى»‏[2]

          مائده از آسمان در مى‏رسید             بى‏شرى و بیع و بى‏گفت و شنید

          در میان قوم موسى چند کس             بى‏ادب گفتند کو سیر و عدس‏

81- 80 / د /1

جوشان شدن چشمه از سنگ: اشاره است به معجزه موسى (ع) که در قرآن کریم آمده است: «وَ إِذِ اِسْتَسْقى‏ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اِضْرِبْ بِعَصاکَ اَلْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اِثْنَتا عَشْرَةَ عَیْناً: و آن گاه که موسى براى مردم خود آب خواست گفتیم عصاى خود را به سنگ زن، پس روان گردید از آن دوازده چشمه.»[3] و در اینجا استعاره است از «نعمتهاى الهى» که در هر عصر بندگان را فرا مى‏گیرد، و نیز استعارت از «چشمه دانش».

لَهَب: شعله آتش بى‏دود.

دو دل شدن:  دو گونه رفتار کردن.

آتش در رخت زدن: کنایت از گرفتار کردن به عذاب.

مدح حاضر: مقصود از «حاضر» رسول اکرم (ص) مقصود است، لیکن با عنایت به بیتهاى بعد توان گفت مقصود «خدا» ست. و مى‏توان گفت از «حاضر» معنى لغوى آن مقصود است و اشاره بدین نکته است که ستایش کسى در حضور وى نباید کرد چنان که در حدیث «اُحثُوا فِى وُجُوهِ المَدّاحِین التُّرابَ.» : برچهره ستایشگران( ویا چابلوسان) خاک به پاشید.

 مولانا در قسمتی از این ابیات حالت مؤمنان را به حالت قوم بنی‌اسرائیل تشبیه می‏کند که چهل سال در بیان سرگردان بودند و راه به سرزمین موعود نمی‏‏بردند. هم‌چنین اشاره‏ای دارد به غذای آسمانی «منّ وسلوی» که در سال‌های سرگردانی بر بنی‌اسرائیل می‏بارید و آنها را تغذیه می‏کرد. و به معجزهْ حضرت موسی که به فرمان حق عصای خود را برسنگی زد و دوازده چشمه از آن سنگ جوشید.[4] مولانا می‏گوید: کاری باید کرد که نظر لطف مردان حق از ما برنگردد. بندگان و به‌خصوص سالکان، وقتی قرین سعادت‏اند که در مردان حق یا در انبیای خدا خشم نباشد و آن هم به حلم تبدیل شود. در پایان، صحابی بیمار به پیامبر عرض می‌کند: من به این دلیل اسم موسی را می‏برم که در حضور تو مدح تو را نگفته باشم. خود موسی هم نمی‏‏خواهد که تو را به او تشبیه کنم ،به خاطر جایگاه بس رفیع تو، یا رسول الله!

آگاهی ومعرفت از شرایط دعاست

 هاروت و ماروت: اشاره به دو فرشته یی است که می پنداشتند هرگز گناه نمی کنند و به امتحان حق گرفتار آمدند.(نگاه کنید به: شرح بیت 3334 و 3355 / د/1 به بعد).

آشکار: ممکن است آن را صفت «خطر» گرفت (از خطرى که آشکار بود) و ممکن است قید «اختیار کردن» گرفت.

آشکارا: از روى علم. علانیه. (با علم و اطلاع چاه بابل را گزیدند که آن عذاب دنیوى بود و پایان یافتنى).

چاه بابل: جایى که هاروت و ماروت در آن زندانى شدند. [1]

 گُربُز: دانا، زیرک، حیله‌گر

عاقل: یعنی عقل حسابگر و منافع طلب.

ساحروش: اشاره است بدان چه در برخى از تفسیرها، از جمله تفسیر درّ المنثور، در ذیل همین آیه (سوره بقره، ذیل آیه 102،)آمده است که سحر دو گونه است یکى سحرى که شیاطین مى‏آموختند و دیگر سحرى که هاروت و ماروت مى‏آموختند. اما کسانى که ملایکه را معصوم مى‏دانند نسبت سحر به هاروت و ماروت- پیش از مغضوب شدن آنها- نمى‏دهند.

آتش: عذاب آخرت .

سهلتر بودن: اشاره است بدان که عذاب این جهان تمام شدنى است و عذاب آخرت سخت، و به سر نیامدنى. چنان که در قرآن کریم است «وَ لَعَذابُ اَلْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ: همانا عذاب آن جهان بزرگتر است اگر مى‏دانستند.»[2] و نیز در دعاى کمیل است: «فَکَیفَ احتِمالِی لِبَلآءِ الآخِرَةِ وَ جَلِیلِ وُقُوعِ المَکارِهِ فِیها وَ هُوَ بَلاءٌ تطُولُ مُدَّتُهُ وَ یَدُومُ مَقامُهُ وَ لا یُخَفَّفُ عَن أهلِهِ لِأنَّهُ لا یَکُونُ اِلاّ عَن غَضَبِکَ وَ انتِقامِکَ وَ سَخَطِکَ».

بر بدن دادی می‏کند: یعنی نفس را کیفری می‏دهد.

رنج دود: عذاب دنیاست. اشاره است بدان که در چاه بابل که آن دو فرشته در آن سر نگون‏اند آتش و دود است.

اى خنک: خوشا، خرما

          اى خنک جان عیش پرور تو             کز چنین فتنه دور شد سر تو

(نظامى)

جهاد: مجاهدت. در این بیت مقصود در افتادن با نفس است و مقهور ساختن آن.

زَجر: سخت گرفتن، باز داشتن، تحمّل ریاضت کردن.

داد: به معنى «بخشیدن» است برابر «زجر» که به معنى «منع» است.

حلقه زدن: در این‌جا یعنی انتظار داشتن و خواهش کردن.

 ( 2475) مثل هاروت و ماروت از غصه آه مى‏کشیدم که اى خداى من‏. ( 2476) هاروت و ماروت از ترس خطر چاه بابل را اختیار کردند. ( 2477) هاروت و ماروت چاه بابل را اختیار کردند که عذاب آخرت را در همین جا بکشند آنها صاحب جزیره [جزبزه یا جزبز معرب گربز است بکسى گویند که در حکمت و استعداد عقلى در حد افراط باشد] و عاقل ساحر نما هستند. ( 2478) آنها کار خوب و بجایى کردند زیرا که تحمل رنج دود آسانتر از تحمل سوزش آتش است‏. ( 2478) توصیف رنج آخرت لا یتناهى است و رنج دنیا پیش آن سهل و آسان است‏ . ( 2480) خوشا کسى که جهاد کرده و بدن خود را در معرض زجر و رنج قرار مى‏دهد . ( 2481) رنج این عبادت را متحمل مى‏شود تا از عذاب آخرت رهایى یابد. ( 2482) من دعا کرده و مى‏گفتم خداوندا آن عذاب را در همین دنیا بسر وقت من بفرست‏ . ( 2483) تا در جهان دیگر از رنج فارغ باشم من در همین دعا و این خواست بودم‏.

مولانا به دوفرشته‏ای اشاره می‏کند که می‏پنداشتند هرگز گناه نمی‏‏کنند و به امتحان حق گرفتار آمدند. و در«چاه بابل» زندانی شدند. مراد از «جهاد»، جهاد با نفس و مجاهده و ریاضت در راه معرفت حق است که لازمهْ آن بی‏توجهی به زندگی مادی و نیازهای تن است. برای جلو گیری از برداشت سوء از این بیان مولانا،لازم است به این نکته توجه کرد کهخواهشهاى نفسانى را در حد آن چه ادامه زندگانى و قدرت بر طاعت بدان بسته است، ارضا باید کرد و این معنى از روایتهاى صحیح فهمیده می شود. از جمله روایتى که مجلسى آورده است و مختصرى از آن نگاشته مى‏شود: «سلمان، ابو الدرداء را گفت تن تو را بر تو حقى است و اهل تو را بر تو حقى است روزه گیر و افطار کن و نماز بگزار و بخواب و حق هر چیزى را بده. ابو الدرداء نزد رسول (ص) رفت و قصّه بدان حضرت گفت. رسول (ص) چنان فرمود که سلمان گفته بود.»[3] و نیز نگاه کنید به: فرموده‏ى امیر مؤمنان (ع) به برادر علاء بن زیاد حارثى.[4] آنان که با نفس أمّاره مى‏ستیزند، دشوارى این جهان را بر خود مى‏پذیرند، تا در آن جهان در سایه رحمت حق قرار گیرند. امیر مؤمنان (ع) در وصف پرهیزکاران فرماید: «روزى چند را با شکیبایى به سر بردند که آسایشى دراز مدت را برایشان به دنبال آورد. تجارتى سودمند بود که پروردگارشان براى آنان فراهم کرد.»[5] و مانند این کلمات در سخنان رسول (ص) و امامان علیهم السّلام فراوان است. لیکن باید توجه داشت که توفیق چنین ریاضتها هم بسته به عنایت پروردگار است، نه با گزینش و از روى اختیار که بنده را چنان طاقت نیست تا خود را بیازماید.

تتمّهْ نصیحتِ رسول علیه السّلام ، بیمار را

 آگاهی ومعرفت از شرایط دعاست

ریاضتِ ممدوح و هدفمند

 تتمّه نصیحت: نگاه کنید به: شرح بیت 2146، 2217، 2253 / د /2

یار زار: دوست بیمار. مقصود همان صحابى است که رسول (ص) به بیمار پرسى او رفته بود.

زهر با: یعنی آش زهر، در این‌جا کنایه از عملی است که مورد پسند پروردگار نباشد یا در حدی بالاتر از شایستگی گوینده باشد، کنایه از گستاخى با حضرت حق کردن، و چیزى را فوق تحمل خود در خواست نمودن.

همّتی با من دار: یعنی با نفوذ روحانی خود مرا یاری کن.

ساعتى: در ساعت، بى‏درنگ، در حال.

تافت ز آن روزن: تعبیر دیگرى است از عبارت «القَلبُ یَهدِى اِلَى القَلب: دل را به دل رهى است». رابطهْ باطنی صحابه و پیامبر است.

بوالفضول: یعنی پُرگوی و بیهوده‌گوی.

حشایش‌: جمع حشیشه به معنای خار و خس و علف است، کنایت از توسل به وسیلتهاى ناسودمند. برگرفته است از مثل معروف «الغَرِیقُ یَتَشَبَّثُ بِکُلِّ حَشِیشٍ».

و‌عید: وعدهْ بد و خبر عذاب و کیفر است.

بند محکم و قفل ناگشود: همان غلبه هوای نفس و علایق دنیایی است؛ یعنی نه می‏توانستم تو‌به کنم و نه می‏توانستم بیش از این با نفس بستیزم.

( 2464) پیغمبر خدا همین که بیمار را عیادت کرد فرمود. ( 2465) مگر تو یک قسم دعایى کرده و از نادانى آش زهر خورده‏اى؟. ( 2466) فکر کن و بیاد بیاور که از مکر نفس آشفته شده و چه دعایى کرده‏اى؟. ( 2467) عرض کرد من یادم نیست همتى بکنید که یادم بیاید. ( 2468) از حضور نور بخش حضرت محمد مصطفى (ص ع) آن دعا بخاطرش آمد. ( 2469) و از همت آن منبع روشنى گمشده خود را پیدا کرد، همان روشنى که حق را از باطل جدا مى‏کند از روزنه که از دل بدل هست تابیدن گرفت‏. ( 2470) عرض کرد یا رسول اللَّه اکنون دعائیکه من نادان دانا نما کرده‏ام یادم آمد. ( 2471) من وقتى گرفتار گناه بوده و نزد تو مى‏آمدم چون غریق دست و پا مى‏زدم‏. ( 2472) از طرف شما تهدید و وعید براى مجرمین مى‏رسید و به آنها وعده عذاب دردناک مى‏داد. ( 2473) من مضطرب مى‏شدم ولى چاره‏اى نداشتم بند محکم بود و قفل قابل گشودن نبود. ( 2474) نه مى‏توانستم صبر کنم و نه راه فرار داشتم نه جاى ستیزه بود و نه امید توبه‏.