مقام ومنزلت فرشتگان

یار: هم عقیده، هم باور.

ما: ظاهراً مقصود اولو العلم است.

ضیا: روشنى.

خلیفه: نایب.

بدر: ماه تمام، ماه شب چهاردهم.

اجنحه: جمع جناح، پر.

ثلاث او رباع: سه سه یا چهار چهار. برگرفته است از قرآن کریم «... رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ مَثْنى‏ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ- ...» فرستادگانى داراى پرهاى دو دو و سه سه و چهار چهار...[1].

مراتب: جمع مرتبه: رتبت، مقام، پایه.

انسیان: جمع انسى، آدمیان.

اعمش: به معنای آبریزش چشم است. کسی که خورشید را نمی‏‏تواند نگاه کند، ناچار از یک ستارهْ کم‌نور برای دیدن راه باید کمک بگیرد.

          نرگس چشم خمار همچو جان             آخر اعمش بین و آب از وى چکان‏

1605/د 4

و در این جا استعاره از انسان خاکى است.

 ( 3663) پس براى رفع نومیدى آنها ملایک را مثل ماه تصور کن که نور خورشید را منعکس نموده و او را جلوه‏گر مى‏سازند.( 3664) ملایکه مى‏گویند این روشنى از آفتابى در ما پیدا شده تا بمنزله جانشین او شده بر ضعیفان بتابانیم.( 3665) ملایک هم مختلفند بعضى مثل ماه نو و دسته‏اى ماه سه شبه و بالاخره بعضى بدر تمام بوده هر یک باندازه نورى که نصیب دارند مرتبه‏اى دارند.( 3666) و هر ملکى از نور سه یا چهار پر دارد طبق مرتبه خود همان قدر روشنى دارد.( 3667) مثل پرهاى عقول بشرى که در اشخاص متفاوت است.( 3668) و قرین هر بشرى در نگارش کارهاى خوب و بد او ملکى است که مانند آن فرد از بشر است.( 3669) چون چشم ضعیف طاقت تحمل نور خورشید را نداشت ستاره شمع او گردید تا راه پیدا کند.

مولانا در ادامه این نتیجه را بیان می‏‏کند که: فرشتگان هم مانند ما، یار و موافق این اندیشه‌اند که خورشیدی بر آسمان هستی جلوه‌گر است. او از زبان فرشتگان می‏‏گوید: این نور را ما از آفتاب حق گرفته‌ایم و بر ضعیفان عالم می‏‏تابیم. مولانا می‏‏گوید: هر فرشته‌ای مانند ماه یک‌شبه یا سه‌روزه یا ماه تمام نوری و در پیشگاه حق مقامی دارد و به نسبت آن می‏‏تواند گواه خدایی او باشد. مولانا به آیهْ ‌1 سوره «فاطر» اشاره می‌کند که در آن فرشتگان را پیام‌آورانی می‏‏شمارد که دارای دو یا سه یا چهار بال‌اند. مولانا بال‏های فرشتگان را مانند بال‌های عقل خداجوی انسان‏ها می‏‏شمارد و می‌گوید: همان‌طور که عقل در آدمی درجات و مراتبی دارد، بال فرشته و رابطهْ او با نور حق نیز دارای مراتبی است. فرشتگان با توجه به همین مراتب و نسبت‏ها و در نیکی و بدی همانند با انسان‌ها هستند. پرهاى فرشتگان نیز که پرى نورانى است نماینده قدر و مقام آنان است چنان که در قرآن کریم است در وصف فرشتگان «وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»[2]   و در سخنان على (ع) است که «فرشتگان را رتبتهاست بعضى برتر و بعضى فروتر. بعضى بر بعضى فرمان دهند و خود فرمان برند»[3]. پس آدمیان و فرشتگان که هر دو آفریده خدایند در این ترقى و تکامل یک راه را مى‏پیمایند:

          چون ملک با عقل یک سر رشته‏اند             بهر حکمت را دو صورت گشته‏اند

          آن ملک چون مرغ بال و پر گرفت             وین خرد بگذاشت پرّ و فر گرفت‏

          لا جرم هر دو مناصر آمدند             هر دو خوش رو پشت همدیگر شدند

3195- 3193/د 3 و در جاى دیگر گوید:

          چون فرشته و عقل کایشان یک بدند             بهر حکمتهاش دو صورت شدند

4054/د3

خداوند اصل هر چیز است و هستى همه چیزها از اوست

کنون: حالا، در این جهان.

محمود: پسندیده، نیکو.

عیان: آشکار شدن حقیقت، روز رستاخیز.

مردود: ناپذیرفته.

رو پوش: حجاب.

علم لدُن: لدن: نزد. و این ترکیب مخفف «... مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» 11: 1 (هود، 1) و یا «مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ» 27: 6 (نمل، 6) است. و مقصود از علم لدُن علمى است که از سوى پروردگار به عالمانِ عامل بخشیده شود.

بس بود خورشید را رویش:

          آفتاب آمد دلیل آفتاب             گر دلیلت باید از وى رو متاب‏

          از وى ار سایه نشانى مى‏دهد             شمس هر دم نور جانى مى‏دهد

117- 116 /د1

اى شى‏ء اعظم...: چه چیز بزرگتر گواه است. برگرفته است از قرآن کریم «قُلْ أَیُّ شَیْ‏ءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اَللَّهُ...»[1]

بیان: مقصود بیان قرآن است.

یشهد اللَّه...: گواهى مى‏دهد خدا و فرشته و خداوندان دانش که پروردگارى نیست جز آن که پاینده است. برگرفته است از قرآن کریم «شَهِدَ اَللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ- » گواهى مى‏دهد خدا که نیست خدایى جز او و فرشتگان و خداوندان دانش که بر پایند به داد کردن نیست خدایى جز او که توانا و با حکمت است»[2].

که بوَد: که باشد، چه رتبتى دارد.

مشترک: شریک، انباز.

شعشاع: در بیت مورد نظر به معنى تابش و درخشندگى است. لیکن در عربى بدین معنى نیامده و نزدیکترین معنى شعشاع در استعمال با معنیى که مولانا از کلمه خواسته، «نیکو» است. اما مولانا کلمه را به معنى تابان و درخشان به کار برده است .

بسکلد: یعنی می گسلد، قطع می کند.

 ( 3655) بنا بر این چون غیب و غایب و رو پوش بهتر است خاموشى بهتر.( 3656) برادر عزیز از سخن گفتن دست بردار خداوند خودش دانش لدنى را آشکار خواهد کرد و زحمت تو بى‏هوده است. ( 3657) براى دلالت بخورشید وجود خود او کافى است گواهى و دلالت چیز دیگرى لازم نیست کدام شاهدى بزرگتر از خداوند ممکن است باشد.( 3658) چون سخن باین جا رسید مى‏گویم خدا و ملایکه و علما( 3659) بلى خدا و ملایکه و اهل دانش گواهى مى‏دهند که جز خداى باقى پروردگارى نیست.( 3660) وقتى خدا گواهى داد ملک کیست که در گواهى شریک باشد.( 3661) براى این است که چشم و دلهاى خراب طاقت تابش شعاع روشن آفتاب را ندارند. ( 3662) مثل خفاش که طاقت تحمل اشعه آفتاب را ندارد این اشخاص اگر از این اشعه محروم شوند ناامید مى‏گردند.

دوران بندگى کردن بنده در این جهان است که پایان کار پوشیده است و پس از مرگ بر آدمى تکلیفى نیست. بعض مفسران «یقین» را در آیه «وَ اُعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ اَلْیَقِینُ» [3] به معنى مرگ گرفته‏اند و از آن جمله‏اند: حسن بصرى، مجاهد، قتاده[4]

حضرت رسول(ص) به زید می‏‏گوید: چون‌که غیب و مستوربودن بهتر است، پس دهان را بر بند و ساکت باش. زبانت را از پرده‌برداری اسرار و حقایق نگه‌دار که مسلماً خداوند متعال که علم لدنّی و حقیقت‌بین به تو داده است، بر حسب مشیت و اقتضا، این علم تو را آشکارخواهد کرد. نیازی نیست که تو چیزی بگویی. روی خورشید گواه خورشید است. بزرگ‌ترین گواه چیست؟ خداست. خدا و فرشته و اهل علم گواهی می‏‏دهند: جز آن‌که جاودانه است پروردگاری نیست. این مضمون اقتباس از قرآن است: گواهی دهد خدا که نیست معبودی جز او و فرشتگان و دانشمندان نیز گواهی دهند که نیست معبودی جز او که عزیز و فرزانه است. مولانا می‏‏گوید: شهادت به وجود خدای یکتای جاودان، از جانب خود او کافی است و به فرشتگان و انسان‏ها نیازی نیست که در این شهادت شرکت کنند. در برابر نور خورشید حق، فرشته و آدمی باید چشم و دل را از ناتوانی و بیماری برهانند تا بتوانند نور خورشید را تحمل کنند، وگرنه مانند خُفّاش از دیدن خورشید ناامید می‏‏شوند.

ایمان به غیب از صفات متقین

حفظ غیب: حفظ الغیب، پاس غایب داشتن، حفظ حرمت غایب کردن، پسِ کسى عیبى بر او ننهادن و از او دفاع کردن.

استعباد: به بندگى گرفتن، بندگى کردن.

کو: چه نسبت.

غیبت: نهان، پوشیده، دور از چشم.

ثغر : به معنای سرحد و مرز است.

کنار: کناره، کرانه، مرز.

وفا نگه داشتن: وفادار بودن.

نیم ذرّه: اندک، کم.

حفظ کار: اداى وظیفه.

حاضرى: حضور، حاضر بودن.

حفظ غیب : به معنای مراعات شخص غایب را کردن است.

استعباد: به معنای بنده‌داری و کسی را به خدمت‌گرفتن است.

 ( 3647) بندگى در غیب خوب و حفظ الغیب در حال دورى خوش است. ( 3648) کسى که در حضور شاه از او مداحى مى‏کند یا در غیاب البته با هم فرق دارد و مدح در حضور ممکن است حمل بر شرم حضور گردد. ( 3649) یک نفر قلعه دار که در مرز و کنار کشور دور از سلطان و دور از جاه و جلال او.( 3650) قلعه سرحدى را از حمله دشمن حفظ کند و قلعه را بطمع مال بدشمن نفروشد.( 3651) و در سرحدات فاصله میانه کفر و اسلام و محل ترسناک دور از شاه مثل همان وقت که در حضور شاه باشد بشاه خود وفادار باشد.( 3652) چنین کس نزد شاه بهتر از کسانى است که در حضور او مشغول خدمت و جان فشانى باشند.( 3653) پس در حال غیبت نیم ذره حفظ الغیب و کار بهتر از صد هزار کار نظیر او است در حضور. ( 3654) طاعت و ایمان اکنون که ما در دنیا بوده و حقایق پوشیده است خوب و قابل تمجید است ولى پس از مرگ که همه چیز آشکار مى‏شود دیگر عبادت طاعت از کس پذیرفته نیست.

دراین ابیات مسئله ایمان به غیب واعتقاد به حقایق نادیده، به زبانی دیگر بازگو می شود ومولانا رابطهْ فرمانروا را با فرمانبر دارانی مطرح می کند که نادیده واز دور درخدمت او هستند وبیش از ندیمان ونزدیکان به او وفا دارند. مولانا می گوید: کسی که در حضور شاه مدح او را می‏‏گوید و کسی که در غیبت از او شرم و ملاحظه دارد، کجا می‌توانند یک‌سان باشند؟ آن شرم‌رو خیلی با ارزش‏تر است.به عبارت دیگر چقدر فاصله است بین آن که پیش شاه او را بستاید با آن که در غیبت شاه از خدمت اندک خود بدو شرمگین باشد.  برای مثال، آن قلعه‌بانی که در سرحدّات کشور به نگهبانی می‏‏پردازد، درحالی‌که از شاه و سلطان به دور است، کار ارزشمندی می‏‏کند. آن نگهبان، قلعه را از گزند دشمنان حفظ می‏‏کند و در مقابلِ مال و پول گزاف آن را نمی‏‏فروشد. این چنین شخصی، اگرچه از شاه دور است، اما در وفاداری گویی که در حضور شاه خود قرار دارد. بنابراین، نیم ذرّه کار و خدمت در غیاب و عدم حضور، بهتر از صد‌هزار کار که درحضور انجام پذیرد. این کلام برگرفته از این حدیث است: «دعوة فی السرّ تعدل سبعین دعوة فی العلانیة»، یک دعوت به حق در نهان، برابر است با هفتاد دعوت در عیان، زیرا دعوت حق در نهان دارای خلوص است و شائبهْ ریا ندارد.

مولانا می‏‏گوید: زمانی که در این دنیا هستیم طاعت و عبادت ارزش دارد، آن جهان که پروردگار را عیان می‏‏بینیم، این‌گونه عبادت‌ها ارزشی ندارد. طاعت و ایمان به غیب، اینک ستوده و پسندیده است، واز برجسته ترین ویژگی مومنون به حساب می آید: «هُدىً لِلْمُتَّقِینَ اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ»[1]وگرنه در آن زمان که همهْ حقایق عیان می‏‏شود مردود است، زیرا در آن هنگام که پرده‏ها واپس زده می‏‏شود، همگان به ایقان و ایمان می‏‏رسند؛ حتی کافران و منکران نیز حقایق و اسرار را مشاهده می‏‏کنند.

 خیال: تصور، اندیشه. خیال که آن را مصوره هم گویند قوتى است که صورت موجود در باطن را نگاه مى‏دارد. خیال را بعضى با وهم یکى گرفته‏اند. واهمه یکى از حواس باطنى است، و چیزهاى نادیده را به نفس مى‏نمایاند،

نور: نورانى، روشن.

باریده: مقصود باران است.

تار: در بعض نسخه‏ها «نار».

بالیده: روییده، گیاه.

یُؤْمِنوُنَ بِالْغَیْبِ: مى‏گروند به نادیده. جمله‏اى است از آیات قرآن کریم از جمله، آیه:«الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»:هدایت‌یافتگان کسانی هستند که به غیب ایمان می‏‏آورند ؛ و نماز را برپا مى‏دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبى که به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.[1]

فانى سرا: این جهان، جهان فانى، دنیا.

هل ترى فیها فطور: آیا مى‏بینى در آن شکافها. برگرفته است از قرآن کریم: «اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى‏ فِی خَلْقِ اَلرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ اَلْبَصَرَ هَلْ تَرى‏ مِنْ فُطُورٍ- » آن که آفرید هفت آسمان را بر بالاى هم نبینى در آفریده رحمان تفاوتى، باز گردان چشم را آیا مى‏بینى شکافهایى»[2]

معکوس: وارونه.

شحنه: داروغه.

تا که بس: بسا، بود که.

کش: به معنای خوش و خوش‌آیند است.

مولانا می گوید: اگر چیزى پنهان باشد در باره حقیقت و چگونگى آن تصورهاى گونه‏گون رود و چون حاضر شد و دیده آن را دید مجالى براى خیال نمى‏ماند. جوان سلیمان را بر لب جو تنها و بى‏انگشترى دید در باره او دو دل شد چرا که او ظاهر سلیمان را دیده بود با حشمت و از حقیقت وى آگاه نه، و چون انگشترى به سلیمان رسید و جوان او را با آن علامت دید خیالش برفت. سلیمان بى‏انگشترى براى وى غایب بود و در باره او خیالها مى‏کرد همین که او را با انگشترى دید غیبت برفت. غیبت مقتضى غلبه قوت خیال است و حضور مستلزم زوال آن. آن که در حضور است حقیقت را مى‏بیند و آن که در غیبت است خیال بر وى غالب مى‏شود. در این جهان بنا بر مصلحت حقیقت باید نهفته ماند و حقیقت جویان از روى نشانه بدان راه برند.

و بسا که کارها واژگونه شود، عارفان به شبهت بر سردار روند، مجرمان با شیطنت بر کرسى سرورى نشینند. بیابان بى‏آب و گیاه را مفازه گویند که به معنى رستگارى است و بود که کسى از روى این نام به دام افتد. مردى را در رداى علم بینند و در پى او روند حالى که او را هیچ دانشى نباشد، و مردى در لباس زاهدان در آید و از زهد چیزى نداند:

          دیده این شاهان ز عامّه خوف جان             کین گُرُه کورند و شاهان بى‏نشان‏

          چون که حکم اندر کف رندان بود             لاجرم ذو النّون در زندان بود

1393- 1392 2

نیز بسا که متغلبان چیره گردند و پارسایان را زیر دست خود سازند که:

          خواجه لقمان به ظاهر خواجه‏وش             در حقیقت بنده لقمان خواجه‏اش‏

          در جهان باز گونه زین بسى است             در نظرشان گوهرى کم از خسى است‏

          هر بیابان را مفازه نام شد             نام و رنگى عقلشان را دام شد

          یک گره را خود معرف جامه است             در قبا گویند کو از عامه است‏

          یک گره را ظاهر سالوس زهد             نور باید تا بود جاسوس زهد

1475- 1471 2

مولانا در رابطه با زمینهْ ایمان به غیب می گوید: آسمان روشن، اگرچه ابر و باران ندارد و بر زمین تیره و خشک نمی‏‏بارد، اما باران و روییدنی بالقوه در طبیعت هست. بنابراین، همان‌طور که وجود بالقوهْ باران و گیاه را می‏‏پذیریم، باید به غیب هم ایمان بیاوریم. مولانا به این آیه اشاره می‏‏کند: هدایت‌یافتگان کسانی هستند که به غیب ایمان می‏‏آورند. به این دلیل روزن این دنیای فانی را به سوی آخرت بستم که احوال واقع در آخرت را غایبانه تصدیق کنند. ما انسان‏ها باید بدانیم که تماس با غیب در همین جهان بسته، باارزش‌تر است از تماس با غیبی که پرده از رویش برداشته شود. ارزش ایمان به همین نکته برمی‏‏گردد. خداوند می‏‏فرماید: اگر این حقایق عالم غیب را ظاهر کنم و آسمان‌ها را بشکافم، دیگر جای این ندارد که بپرسم در آن شکافی می‏‏بینی؟ .پروردگار می‏‏گوید: حقایق را در پردهْ غیب نهاده‌ام تا در این جهان خاکی و تاریک، هر بنده‌ای با توسل به قرائن و نشانه‏ها به سویی در پی حقیقت برود.

پس پروردگار چنین خواسته است که مردم در این جهان حقیقت را نبینند و به غیب ایمان آورند. دریچه غیب به روى دنیائیان بسته است. اگر در این جهان هم مانند آن جهان حقیقت آشکار باشد هَلْ تَرى مِنْ فُطور (آیا در آسمان شکافها مى‏بینى) معنى نخواهد داشت. مولانا چنان که شیوه اوست از این جمله قرآنى نتیجه عرفانى مى‏گیرد و مى‏گوید خداوند در این جهان راهى براى رسیدن به حقیقت ننهاده است تا مردمان در تاریکى جستجو کنند و خود را به رنج افکنند تا نشانه‏هاى حقیقت را بیابند.

          آسمانى که بود با زیب و فر             حق بفرماید که ثم ارجع بَصَر

          یک نظر قانع مشو زین سقف نور             بارها بنگر ببین هَلْ مِنْ فُطور

          چون که گفتت کاندرین سقف نکو             بارها بنگر چو مرد عیب جو

          پس زمین تیره را دانى که چند             دیدن و تمییز باید در پسند

          تا بپالاییم صافان را ز دُرد             چند باید عقل ما را رنج برد

2950- 2946 2

مردمان تا در این جهانند براى یافتن حقیقت باید تحرّى کنند و طبیعى است که هر کس براى یافتن حقیقت راهى را پیش گیرد و این سو و آن سو رود، لکن پایان همه راهها یک جا خواهد بود.

البته پنهان‌ماندن حقیقت و روی‌آوردن به این سوی و آن سوی، گاه دیو را بر جای سلیمان می‏‏نشاند و دزد را بر داروغه مسلط می‏‏کند؛ حتی زمانی پادشاهان و مردان بزرگ، بندهْ بندهْ خود و در خدمت زیردستان قرار می‏‏گیرند، اما «مدتی» نه همیشه. از سوی دیگر بندگی و عبادت در سایه غیب ارزشمند است.پروردگار کسی را بندهْ خوب می‏‏داند که راز‏های او را با همه در میان نگذارد.

جستجوی مطلوب برای یافتن حقیقت وایمان به غیب

خلاصه داستان دیو که خود را به شکل سلیمان در آورد این است که سلیمان روزى برای گرفتن وضو انگشتر ی به خادمه داد، دیو خود را به شکل سلیمان به خادمه نمود و انگشترى بستد و بر جاى سلیمان نشست و تا چهل روز بر این کار بود. سلیمان پس از آن که دانست دیو بدو دستبردى زده به بیابان رفت و به زارى و توبت مشغول گردید، وبرای گذران زندگی خود به ماهیگری می رفت. از آن سو نزدیکان سلیمان در کار دیو بد گمان شدند و دیو این بدانست و گریخت و انگشترى سلیمان را به دریا افکند. ماهیى آن انگشترى را بخورد و ماهیگیرى ماهى را بگرفت و به رسم صدقه به سلیمان داد و چون سلیمان دل ماهى را شکافت انگشترى را بدید. خدا را سپاس گفت. برفت و بر تخت نشست. این داستان مشهور است و در کتاب قصه‏هاى پیغمبران از جمله قصص قرآن ثعلبى و سور آبادى و تفسیرهاى قرآن از جمله تفسیر کشف الاسرار ضمن تفسیر سوره (ص) آمده است.

ظنّ: گمان.

فتى: جوان. دراین جا بعضی از صاحب نظران از سخن مولانا چنین درمی یابند که جوان خودِ ماهیگیر بوده وخود را سلیمان پنداشته است( به قرینهْ صاحب خیال دربیت 3637)

فرد: تنها، بى‏سپاه و لشکر.

خفى: نهان، دور از چشم مردم.

نظاره: به معنى نگریستن به چیزى. (در عربى به تشدید ظا) گروهى که به چیزى نگرند.

صاحب خیال: دو دل، نامطمئن.

تَحَّرى: جستن صواب، جستجو برای تعیین قبله درشب تاریک یا روز ابری، از روی قرائن ونشانه ها.

باک: هراس، بیم، و در بعض نسخه‏ها به جاى باک، «بیم».

خیال: تصور، اندیشه.

 ( 3632) جوانى بر لب جوى ماهى‏گیر را دیده گمان کرد او سلیمان است‏ ( 3633) پیش خود گفت که اگر این سلیمان است براى چه تنها و نهانى باین جا آمده و اگر او نیست پس این شباهت زیاد او بسلیمان چه حکمتى دارد. ( 3634) او چندى در این اندیشه بود تا اینکه سلیمان پادشاهى خود را بدست آورد.( 3635) دیوى که سلطنت او را غصب کرده بود تخت سلطنت را رها کرده گریخت و تیغ بخت سلیمان خون شیطان را بر زمین ریخت. ( 3636) انگشتر معروف خود را بانگشت نموده لشکر دیو و پرى در اطراف او گرد آمدند.( 3637) جمعى از مردم بتماشاى جلال سلیمان آمدند که آن شخص صاحب خیال نیز در میان آنها بود.( 3638) وقتى انگشتر را در انگشت سلیمان دید خیال و حالت تجسسى که داشت بکلى از میان رفت.( 3639) توهم وقتى در انسان پیدا مى‏شود که مطلب پوشیده است و جستجوها و تجسسات براى فهمیدن چیزى است که انسان نمى‏بیند. ( 3640) خیال غایب در سینه او متراکم شده بود وقتى حاضر شد خیال هم تمام گردید.

اما داستان جوان را که مولانا به نظم آورده است کفافى نویسد «در هیچ روایت این قصه را ندیده است» [1] به هر حال نمى‏توان گفت مولانا این داستان را از خود ساخته است. اما از آوردن آن غرضى خاص دارد، و آن اینکه دو دلى در کار و جستجوى حقیقت تا آن جا بایست که حق آشکار نباشد و آن جا که حقیقت روشن است تحرّى نباید. جوان سلیمان را به انگشترى مى‏شناخت چون انگشترى را در انگشت او ندید در باره وى دو دل شد. و چون انگشترى را با او دید اندیشه و تحرّى او برفت چه تحرّى آن گاه است که حقیقت ناپیدا بود.

مولانا به عنوان نتیجهْ حکایت سلیمان وماهیگیر، می گوید: خیال ها واوهام درجایی به ما دست می دهد که ما قادر به دیدن حقیقت نباشیم.