اهمیّت وفای به عهد

         من أوفى: برگرفته از قرآن کریم است وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اَللَّهِ چه کسى وفا کننده‏تر است از خدا به عهد خود.[1]

 رد حق: بعض شارحان این ترکیب را به معنى مردود حق گرفته‏اند، لیکن با توجه به نیم بیت دوم روشن است که معنى «رد حق» رد حق، یا ادا نکردن حق حق است. اگر حق حق را رد کنى (نپردازى) بى‏وفایى، هر چند حق مادر را هم ادا کنى، چرا که حق حق بر همه حق‏ها مقدم است.

سبق: پیشى.

غریم: وام خواه، دارای حق، مادر به دلیل تحمل ِبار جنین برگردن فرزند حق همشیگی دارد.

صورتى کردت...: گرفته از قرآن کریم است «هُوَ اَلَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی اَلْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ» اوست که نقش مى‏بندد شما را در زهدان‏ها آن سان که خواهد.[2]

آرام وخو: یعنی تحمل وبردباری.

او: مادر است که فرزند را مثل پاره تن خود می بیند.

تدبیرش: یعنی تدبیر پروردگار.

صنعت وفن: یعنی تدبیرها ومقدمات...

ضرع: پستان.

( 323) خداى تعالى وفا را فخر تلقى کرده مى‏فرماید« مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اَللَّهِ» چه کسی است که بعهد خود وفادارتر از خداوند باشد. ( 324) وفادارى با کسى که مردود حق است بى‏وفاییست چرا که بر حقوق حق کسى پیشى نگرفته‏. ( 325) مادر بر تو وقتى حق پیدا کرد که خداوند از جنین تو او را وامدار ساخت‏. ( 326) تو را در درون او صورت بخشیده و او را بحمل تو توانا ساخت‏. ( 327) او ترا یک جزء متصل بخود پنداشت و تدبیر خداوند همان متصل را از وى جدا نمود. ( 328) خداوند هزاران صنعت و تدبیر بکار برده تا مادر نسبت بتو مهر و محبت پیدا کرده‏. ( 329) پس حق خداوند بیش از حق مادر است و هر کس متوجه آن حق‏ نباشد خر و نفهم است‏. ( 330) بکسى متوجه باش که مادر آفریده و باو پستان و شیر کرامت فرموده و با پدر قرین ساخته است‏.

وفای به عهد آن قدر اهمیّت دارد که پروردگار هم به آن فخر می کند.مولانا به آیهْ شریفهْ: چه کسی از خدا به عهد خود وفادارتر است؟ اما با آنها که مردود حق اند وفا دار نباید بود زیرا وفا داری و دوستی با آنها پای نهادن برحقوق الهی است که برهر حقِّ دیگر مقدم است. در زمینه حقوق، مولانا با تأسی از قرآن، ابتدءاً حق باری تعالی رامطرح می کندومی گوید: حق پروردگار فوق همهْ حق هاست، سپس تأکید بر حق مادر دارد همانگونه که در منابع اسلامی آمده است:« وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اُشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ اَلْمَصِیرُ و سفارش کردیم آدمى را در باره پدر و مادرش. مادرش بار او را برداشت با ناتوانى پى در پى و بریدن او از شیر در دو سال که مرا و مادر و پدرت را سپاس دار و باز گشت به من است»[3]. پس نخست باید در پى انجام حق حضرت حق بود. امام على بن الحسین (ع) فرماید: «اما حق بزرگ خدا بر تو آن است که او را به پرستى و چیزى را شریک او نسازى. پس از آن حق مادر.» هم او مى‏فرماید: «و حق مادرت این است که بدنى او تو را در جایى برداشته که کسى کس را بر نمى‏دارد و از میوه دل خود به تو داده که کسى به دیگرى نمى‏دهد. و تو را با همه اعضاى خود نگاهبانى کرده... پس جز به یارى خدا و توفیق او از عهده سپاس او بر نخواهى آمد.»[4] بخارى به اسناد خود از رسول خدا (ص) آرد: «مردى نزد رسول (ص) آمد و پرسید اى رسول خدا، چه کس در دوستى سزاوارتر به من است. فرمود مادرت. پرسید پس از او. فرمود مادرت پرسید پس از او. فرمود مادرت پرسید پس از او. فرمود پدرت»[5]

شرط وفا ملازمت با اولیای خدا است

شاهان کیش: پیشوایان مذهب، طبیبان روح، و در «کیش» اشاره است به معنى آن در بازى شطرنج.

لنگى رهوار شدن: کنایه از سختى به آسانى رسیدن.

مُغفَّل: گول، نادان، و در این جا لازم صفت مقصود است، فراموش کارى.

رشته بر پاى بستن: رسم بوده است بعض فراموش کاران را، که رشته‏اى بر دست یا پاى خود مى‏بستند تا کارى را که در پى انجام آن هستند فراموش نکنند. در اینجا تنبیهى است غافلان را که خدمت اولیاى حق را از یاد نبرند.

لوند: تنبل، بى‏کاره.

عسل نوشى: کنایه از بهره‏مندى از ارشاد و راهنمایى اولیا، بهره های روحانی ومعنوی است که سالک از استاد راهنما دریافت می کند.

واکفیدن: از هم باز شدن، شکافتن.

میوه‏هاى پخته واکفیدن: استعاره از بهره‏مند گرداندن.

خواجه تاش: (خواجه تاش (ترکى): داش) شریک، هم خواجه، هم ردیف

ماندن: واگذاردن، رها کردن.

مُفلح: رستگار. مفلح شدن: به جایى رسیدن. برخوردار گشتن.

برجسته: جهنده، چالاک، چابک.

همراهی با سگ اصحاب کهف: یعنی در راه حق راه افتادن، سگ اصحاب کهف پى اولیای خدا رفت و نام گرفت و باید دانست اصحاب کهف یا راهنمایان به حق در هر عصر و زمان موجودند.

          اى بسى اصحابِ کهف اندر جهان             پهلوى تو پیش تو هست این زمان‏

405/ د / 1

 شرط وفا آن است که سالک ملازمت اولیای خدا گیرد و پندشان بپذیرد، و گر نه برکت‏شان از او خواهد برید و به ناسپاسى شهره خواهد گردید. چنان که در قرآن کریم است « لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ» : اگر سپاس گفتید مى‏افزاییم [نعمت‏] شما را و اگر ناسپاسى کردید همانا عذاب من سخت است. [1]

( 307) تو چه بسا آزمودى که آفات تو از برکت وجود آن یاران دینى رفع شده از امراض شفا یافتى‏. ( 308) چقدر لنگى تو خوب شده و توانستى راه بروى و چه بسا که جانت از غم و رنج آزاد شد. ( 309) اکنون اى هر جایى رشته‏اى بپاى خود بسته و پاى خود را قفل کن که خود از خود گم نشوى‏ . ( 310) ناسپاسى و فراموش کارى تو نگذاشت که آن همه خوشى که دیده و شیرینى که نوشیده بودى بیاد آورى‏ . ( 311) تا بالاخره آن راه بروى تو بسته شد براى اینکه دل اهل دل از تو رنجیده بود. ( 312) اکنون زود آنها را در یاب و توبه کن و چون ابر بهارى گریه نما. ( 313) تا گلستان لطفشان بروى تو شکفته شده و بمیوه‏هاى پخته بارور گردد . ( 314) اگر با سگ اصحاب کهف هم قطار شده باشى بگرد آن درگاه بگرد و از سگ کمتر نباش‏ . ( 315) چون سگها هم بسگها نصیحت مى‏کنند که مقیم در خانه‏اى باش که دفعه اول از آن در بتو انعام شده است‏. ( 316) از اولین دریکه استخوان خورده‏اى آن جا را سخت بگیر و حق گذارى را از دست مده‏. ( 317) سگها سگى را که غریب است مى‏گزند تا ادب را پیشه نموده آن جا برود که اول بوده است تا رستگار گردد. ( 318) مى‏گزندش که اى سگ طاغى برو و با ولى نعمت خود یاغى مشو . ( 319) و مثل حلقه بسته آن در باش پاسبانى کن در خدمت چابک و در وفا برجسته باش‏ . ( 320) باعث نقض وفاى ما نشده بى‏وفایى اظهار نکن و ما را بد نام نساز . ( 321) شعار سگان وفادارى است تو براى سگان ننگ و بد نامى درست نکن‏ . ( 322) سگها از بى‏وفایى ننگ دارند پس تو چگونه روا مى‏دارى که بى‏وفایى کنى‏ .

جمع آمدنِ اهل آفت هر صباحى بر در صومعه

عیسى علیه السّلام جهت طلب شفا به دعاى او

رفت و آمد اولیاى خدا میان مردمان برکت است

جمع آمدن اهل آفت: به دنبال ابیات قبل وسخن از فایدهْ پناه بردن به مردان حق، مولانا عیسای مسیح رابه عنوان عالی ترین نمونه یاد می کند.موضوع این ابیات وابیات بعدی مأخذ خاصی ندارد ودر واقع بیان واقعیتی است که دربارهْ عیسی در منابع مسیحی واسلامی ودر تفاسیر قرآن آمده است

 ضریر: نابینا.

لنگ: براى پاىِ از کار افتاده، و «شَل» براى دست و پا هر دو به کار مى‏رود.

اهل دلق: کنایه از درویش و مستمند.

دَم: دمیدن، نفس، دعا.

جُناح: گناه. لکن در بیت به معنى آفت و رنج است.

اوراد: جمع ورد: دعا.

جُوق: (ترکى) گروه، دسته.

شسته: یعنی نشسته.

سوی غفّاری و...: یعنی به امید بخشایش ولطف حق

خان: یعنی خانه.

پادَوان: یعنی با پای خود.

( 298) خوان اهل دل صومعه عیسى است هان اى آن که گرفتارى دارى این در را رها مکن‏. ( 299) از هر طرف مردم از اشخاص کور و شل و لنگ و دلق پوشان هر صبح جمع مى‏شدند. ( 300) بر در صومعه عیسى (ع) تا آن بزرگوار با دم شفا بخش خود آنها را از درد نجات دهد. ( 301) او چون از ادعیه خود فارغ مى‏شد وقت چاشت از صومعه بیرون مى‏آمد. ( 302) مبتلایان را مى‏دید که جوقه جوقه با حال نزار نشسته و با امیدوارى انتظار او را دارند. ( 303) آن حضرت دعا کرده و مى‏گفت که از طرف خداوند حاجت همگى روا شد. ( 304) اکنون بدون رنج و سختى بطرف غفارى و اکرام خداوند روانه شوید. ( 305) آن وقت همگى چون شترهائى که زانوى بسته‏شان یک مرتبه گشوده شود. ( 306) بدون درنگ همگى شاد و خرم بر اثر دعاى عیسى دوان دوان مى‏رفتند.

در حدیث است که رفت و آمد اولیاى خدا میان مردمان برکت است.[1] مولانا در این ابیات به این حدیث نظر دارد و عیسای مسیح رابه عنوان عالی ترین نمونه یاد می کند.

قصّه اهل سبا و طاغى کردن نعمت ایشان را و در رسیدن

شومی طغیان وکفران در ایشان، وبیان فضیلت شکر و وفا

 اهل سبا: سبائیان سلسله‏اى بودند که بر ناحیتِ جنوبى عربستان (آن جا که امروز دو یمن شمالى و جنوبى را تشکیل مى‏دهد) حکومت مى‏کردند، امّا دامنه حکومت آنان گسترده‏تر بود. مردم این منطقه که آن را یمن نام نهاده‏اند به خاطر برخوردارى از باران‏هاى موسمى، و هم به خاطر شبکه آبیارى، در رفاه به سر مى‏بردند. کُندر که محصول مهم آن سرزمین بود از راه اقیانوس هند به کشور هندوستان، و از راه دریاى سرخ به اروپا مى‏رفت و در معبدها سوخته مى‏شد. سپس بر اثر ویرانى سد شبکه آبیارى به هم خورد و نیز بر اثر دست‏اندازى حبشیان بدان سرزمین أمنیت از آن جا رخت بر بست. ناچار گروههایى از مردم آن، به سرزمین عراق، حجاز، و شام رفتند.این قصه از قصه های قرآن است، ملکه قوم سبا بلقیس است که به همسری سلیمانِ نبی در می آید.به این قصه در آیه های15 تا 20 سورهْ سبا اشاره شده است. مولانا در این جا قصه را آغاز می کند ونا تمام می گذارد، و در بیت 364 وسپس در بیت 2602 به آن باز می گردد. مفسرانِ قرآن، ازجمله ابوالفتوح رازی نوشته اند که براین قوم سیزده پیامبراز جانب خداوند فرستاده شد ولی ایمان نیاوردند.  

صَدا: انعکاس آواز در کوه، گنبد، و مانند آن. پژواک. در این بیت مقصود از صدا تأثر ظاهرى است از داستان، و نیندیشیدن به ماجرا و پى‏آمد آن.

ندیدی جز صَدا: یعنی حقیقت آن را در نیافتی.

فراغ: آسودگى خاطر.

بد رَگ: بد سرشت، بد کار.

کمر بستن: کنایه از ملازم شدن. آماده خدمت شدن.

حارس: نگهبان.

باش: بودن، ساکن گشتن.

کفر دارد کرد...: دیگرى گزیدن را کافر نعمتى مى‏داند.

حق نعمت گروگان دل بودن: فرض است حق نعمت قدیم را گزاردن.

آب حیات: استعاره از سخنان عرفانى. (اهل دل با سخنانِ چون آب زندگانى دل‏هاى مرده را زنده مى‏کنند).

سُکر: در لغت به معنى مستى، و در اصطلاح صوفیان حالت بى‏خبرى است از خود،و بیخود شدن از بادهْ حقیقت، که در مشاهده جمال معشوق دست دهد.

وَجد: حالت طربى است که در سیر معنوی وآشنایی به اسرار غیب براى سالک پدید آید.

چرب دیگ: کنایه از داشتن خوردنى‏هاى گوارا.

ثَرید: ترید، نان آغشته درغذای مایع.

مرده ریگ: میراث،در کلام مولانا غالباً به صورت یک صفت تحقیرآمیز به کار می رود.

ثرید مرده ریگ: کنایه از سود اندک. متاع قلیل.

چربش اینجا دان: یعنی در محضر اهل دل ومردان حق.

 ( 282) آیا قصه اهل سبا را نخوانده‏اى یا خوانده و جز انعکاس صوت چیزى نصیبت نگردیده است. ( 283) آرى کوه که آواز را منعکس مى‏کند از صدا آگهى ندارد و هوش او بمعنى راه ندارد. ( 284) او بدون آن که بشنود یا بفهمد آواز و سخنان تو را منعکس مى‏کند و وقتى تو خاموش شدى او هم ساکت و خاموش مى‏گردد. ( 285) خداوند بمردم سبا آسایش فوق العاده‏اى کرامت فرمود و صد هزاران قصر و باغ و ایوان به آنها داد . ( 286) آنها شکران نعمت را نگذاشته و خود را بى‏وفاتر از سگ نشان دادند . ( 287) سگ اگر از درى لقمه نانى بگیرد کمر بخدمت ساکنین خانه مى‏بندد . ( 288) پاسبان و نگهبان آن در شده و هر سختى و جورى که در این راه باو برسد تحمل مى‏کند . ( 289) مقیم آن درگاه شده رفتن بدر خانه دیگر را کفر مى‏شمارد . ( 290) اگر سگ غریبى روز یا شب بدر خانه دیگر بیاید سگهاى آن خانه ادبش مى‏کنند . ( 291) که برو آن جا که از اول منزلت بوده و حق نعمت اولیه گروگان دل است و تا آخر باید در آن درگاه باشى که نعمت بتو رسیده‏ . ( 292) آن سگ غریب را مى‏گزند که برو بجاى خودت و حق نعمت را ادا کن‏ . ( 293) چقدر از اهل دل از در دل آب حیات نوشیدى تا چشمهایت باز شد؟. ( 294) و چقدر غذاى وجد و سکر و بى‏خودى از درگاه اهل دل نصیب گرفتى‏. ( 295) با این وصف باز این در را رها کرده و از روى حرص گرد هر دکانى براى تجربه همى‏کردى؟. ( 296) و بر در ثروتمندان که دیگ چرب دارند براى بدست آوردن نان ترید میراث مانده مى‏دوى؟. ( 297) چربى آن جا است‏ که جان را فربه کند و ناامیدى بدل بامید گردد نه این درهاى ثروتمندان که مى‏روى‏.

مولانا شنوندهْ سخن خود یا خوانندهْ مثنوی را به کوهی تشبیه می کند که صدا به آن برمی خورد وباز می گردد وهنگامی که آن صدا خاموش شود، از کوه هم صدایی نمی شنویم. جان کلام این است که باید با اصل هستی ومبدأ همه صداها آشنا شد. در ادامه مولانا می گوید:اولیاى حق، مربى فکر و غذا دهنده روح‏اند. شرط وفا و مروّت آن است که سالک باید ملازمت آنان را برگزیند و بر درگاهشان نشیند، تا از موهبتِ فکرى‏شان بهره‏مند گردد. اماکسانى که در پى پرورش تن و بهره‏مندى از لذت‏هاى جسمى از آنان روى مى‏گردانند و به در دولتمندان روی می آورند، انسان های ناسپاس‏اند.

احتیاط و دور اندیشی در گزینش دوست(2)

 صحرا:گذرگاه سالک راه حق است که در آن نفس وشیطان دام هایی نهاده اند.

اُوستاخ: گستاخ، بی ملاحظه

دنبه بى‏کمین و دام صیاد: اشاره است به داستان «گرگ و روباه» منظومه‏اى که در مکتب خانه‏ها خوانده مى‏شود. روباهى در باغى لانه کرده بود و میوه‏ها را مى‏خورد. باغبان دامى در رهگذر او نهاد و دنبه‏اى در آن دام جا داد. روباه چون دنبه را دید به طمع افتاد، لیکن ترسید دامى زیر دنبه باشد، گرگى را به مهمانى طلبید و بر سر دنبه برد گرگ چون دهان گشود، دام در کامش افتاد و دنبه برون پرید و روباه آن را خورد. گرگ رمز «شتاب زدگی» و روباه رمز «حزم واحتیاط» است.

ای مرتضی: یعنی ای کسی که موجب رضایت خدا یا بندگان او هستی.

عیار: عیّار: زیرک.

چاه غرور: اضافه مشبّه به به مشبه.

عصاى حزم: اضافه مشبّه به به مشبه.

عصا کش: یعنی مرشد وراهنمای سالک.

گام ز آن سان نه: «لقمان را گفتند حکمت از که آموختى؟ گفت از نابینایان که تا جاى نبینند پاى ننهند.» (گلستان سعدى، ص 56)

 خُباط: در لغت پریشانى عقل، جنون است. لیکن در این بیت به معنى لغزش یا گمراهی است .

( 269) صحرا فراخ و هموار است ولى در هر قدم آن دامیست نباید گستاخانه در آن جا قدم زد. ( 270) بز کوهى مى‏دود و مى‏گوید کو دام؟ ولى ناگاه گلویش را مى‏گیرد. ( 271) باو باید گفت آن را که مى‏گفتى کو؟ اکنون ببین تو دشت مى‏دیدى و از کمینگاه بى‏خبر بودى‏. ( 272) اگر کمینگاه و صیاد و دام نیست دنبه در کشتزار چه مى‏کند؟. ( 273) آنهایى که گستاخانه باین سرزمین آمدند استخوان کله‏هاشان را ببین‏. ( 274) وقتى بگورستان مى‏روى از استخوانهاشان بپرس که چه بر آنها گذشته است‏. ( 275) تا آشکار ببینى که آن مستهاى کور چگونه در چاه غرور فرو رفته‏اند . ( 276) اگر چشم دارى مثل کورها قدم بر ندار و اگر چشم ندارى عصائى بدست آر . ( 277) و چون عصاى حزم و استدلال ندارى پیشواى خود را چشم خود قرار داده و بدستور او حرکت کن‏ . ( 278) وقتى عصاى حزم و استدلال نیست بدون عصا کش بر سر راه درنگ نکن‏ . ( 279) آن سان گام بر زمین بگذار که نابیناها پا مى‏نهند تا پاى تو بسنگ نخورده یا بچاه نیفتى‏ . ( 280) رسم کورى این است که با ترس و لرز و احتیاط قدم بر مى‏دارد و مى‏گذارد تا با سر بزمین نخورد . ( 281) اى کسى که از دود رهایى یافته و داخل آتش گردیده‏اى‏.

منظور مولانا از دور اندیشى و گمان بد بردن یعنی سخن هر کس را نپذیرفتن و جانب احتیاط را نگهداشتن است، نه این که سوء الظنّ به دیگران داشتن،که از القائات شیطان است. زیرا در در تعالیم دینی، به گمان نیکو بردن در باره مسلمانان سفارش شده و از گمان بد بردن در حق آنان منع شده است. «إنَّ اللَّه تَعالَى حَرَّمَ مِنَ المُسلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ أن یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُوء.»[1] در صورتى که مى‏بینیم ظاهراً سروده مولانا خلاف آن را تعلیم مى‏دهد و جمع میان این دو نظر چنین است که گوییم، ظاهر حال باید رعایت شود. اگر گوینده از اهل صلاح است بدو گمان بد نباید برد و اگر نه احتیاط باید نمود. امیر مؤمنان (ع) فرماید: «إِذا استَولَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمانِ وَ أهلِهِ ثُمَّ أساءَ رجُل الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَم تَظهَر مِنهُ خَزیَةٌّ فَقَد ظَلَمَ وَ إِذا استَولَى الفَسادُ عَلى الزَّمانِ وَ أهلِهِ فَأحسَنَ رَجُلٌّ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَد غرَّرَ.»[2]

همچنین مولانا تأکید دارد به این که باید در آثار و احوال گذشتگان نگریست که پایان کار آنان چیست. چنان که در قرآن کریم است:« قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ اَلْمُکَذِّبِینَ.»[3]

          تا که ما از حالِ آن گرگان پیش             همچو روبه پاس خود داریم بیش‏

          اُمّتِ مرحومه زین رو خواندمان             آن رسول حقّ و صادق در بیان‏

          استخوان و پشم آن گرگان عیان             بنگرید و پند گیرید اى مهان‏

3121- 3119 / د / 1

 بنابراین پیوسته باید حزم را چون عصایى در دست گرفت و راه زندگى را پیمود تا از در افتادن به چاه دنیا که متاع غرور است و گزند نفس که سگى شرور است ایمن بود. و در توضیح این مطلب مردم سبا را نمونه مى‏آورد که قدر نعمت خدا را ندانستند و نافرمانى پیش گرفتند و عذاب خدا بر آنان فرود آمد.