قلب پاک آیینه‏ انعکاس نور الهى است

کو ببیند: مضمون برگرفته است از آیه شریفه «... یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ اَلصُّدُورِ- «خدا بر نهان و آشکار داناست و هیچ چیزى بر او پوشیده نیست»[1]. پس بنده باید بدو گمان بد نبرد تا گناه نورزد و شرمسار نگردد.

بى‏نقش: کسی است که در درون او جز عشق حق وآرزوی جمال حق نقشی نیست.

ساده سینه: صافى دل، که سینه او صفا یافته و آماده منعکس شدن نور الهى در آن است. که سینه او از خیال فاسد پاک است، وبه همین دلیل مانند آینه یی است که عالم غیب را نشان می دهد.

سر: آن چه آن را پنهان داشته و براى همگان دسترسى بدان ممکن نیست:

            یار را با یار چون بنشسته شد             صد هزاران لوح سر، دانسته شد

            لوح محفوظى است پیشانى یار             راز کونینش نماید آشکار

  2642- 2641 6

چون سینه مرید صافى باشد سرّى که درون سینه مراد است بى‏گفتار در آن منعکس مى‏شود.

ما: از ضمیر مقصود شخص مولوى است، نه خداى تعالى و بیتهاى بعد مؤیّد این نظر است.

مُوقِنْ: (اسم فاعل از ایقان) یقین دارنده، معتقد، آگاه ومطلع

مؤمن آینه مؤمن: ناظر است به حدیث «اَلمُؤمِنُ مِرْآةُ الْمُؤمِنِ» و «الْمُؤمِنُ مِرْآةُ الْمُؤمِنِ وَ الْمُؤمِنُ أخُو الْمُؤمِنِ یَکُفُّ عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ وَ یَحُوطُهُ مِنْ وَرائهِ»[2]:

            مؤمنان آیینه همدیگرند             این خبر مى‏از پیمبر آورند

  1328 /د1

 نقد: سکهْ زر راگویند ودراینجا کنایه از دل وباطن سالک است که ایقان وآگاهی پیر آن را محک می زند ومی گوید که خالص است یا ناخالص؟

بر مِحَک زدن: محک: اسم آلت از حک: ساییدن. محک سنگى بوده است سیاه که صرّافان زر را بدان مى‏سودند.

قلب را و قلب را: یک‌بار به معنی دل است و بار دیگر به معنی ناخالص.

 ( 3158) که او افکار و تجسسها و رازهاى شما را در دل شما مى‏بیند چون تار موى نازکى که در شیر خالص دیده مى‏شود.( 3159) کسى که صفحه ضمیرش ساده و بى‏نقش باشد آینه نقشهاى غیب است.( 3160) او راز دل ما را مى‏فهمد زیرا که مؤمن آینه مؤمن است .( 3161) و چون دید نقد ما را بمحک زده یقین را از شک و خوب را از بد تمیز مى‏دهد. ( 3162) چون جان او محک نقدها است البته قلب را از سالم تمیز خواهد داد.

مولانا در ابیات پیشین گفت چگونه مى‏توانم سرّى را که در سینه نهان دارم بیان کنم.

اکنون مى‏گوید آن کسی که سینه او از خیالهاى فاسد پاک است، آیینه‏اى است که آن چه دیگرى در سینه دارد در آن نقش مى‏بندد، چنین کسى تواند سرّى را که درون من است و قوّت مرا شکسته است و نتوانم آن را پدید کنم دریابد، و او مى‏تواند نقد ما را بیازماید و حقیقت را معلوم کند، و اوست که مى‏تواند قلب را از قلب (دل) بشناسد، و در نسخه‏اى «پس ببیند نقد را و قلب را». و این ضبط مرجح مى‏نماید و مرجح آن آمدن نقد است با قلب در بیتهاى دیگر:

            چون که حق و باطلى آمیختند             نقد و قلب اندر حرمدان ریختند

  2966 /د2

            مر محک را ره بود در نقد و قلب             که خدایش کرد امیر جسم و قلب‏

  1783 /د4

چکیدهْ کلام مولانا دراین ابیات این است که: واصلان به حق، آن‌چه در باطن شما می‌گذرد و به آن می‌اندیشید و در جست‌و‌جوی آن هستید، به وضوح می‌بینند، همان‌گونه که شما تار مو را در شیر خالص می‌بینید. توانایی مردان حق که در درون آنان جز عشق و آرزوی جمال حق نقشی نبسته، بسیار فراتر از توصیف کلامی است؛ از این‌رو مانند آینه‌ای هستند که عالم غیب را نشان می‌دهند و اسرار درون را باز می‌نمایند. واصلان به حق، نقد سکه زراند؛ یعنی دل سالک را با ایقان و آگاهی محک می‌زنند و می‌گویند که خالص است یا ناخالص؟

خدا به ذات خود کمال مطلق و مستغنى از هر چیز است

سُبْحان: (در تداول فارسى زبانان) پاک منزّه، (و در عربى جمله فعلیه‏ى دعائیه یا تنزیهیّه است) پاکى خداى راست.

نغز: این کلمه چند بار در مثنوى به کار رفته است و همه جا به معنى وصفى است، مثلاً: خوب، زیبا، و مانند این معنیها، لیکن در اینجا به معنى اسمى و یا حاصل مصدرى است: زیبایى و آرایش.

شکار: استعاره از نعمت.

کرامات: جمع کرامة: اکرام، تکریم.

خدا به ذات خود مستغنى از هر چیز است و او را کمال مطلق است، و بدان چه خود براى بندگان آفریده نیازى ندارد، چنان که در بیت بعد آمده است.

خنک: خوشا:

            اى خنک چشمى که آن گریان اوست             اى همایون دل که آن بریان اوست‏

  818 /1

آن چه را آفرید براى خلق آفرید، خود طمعى در آن ندارد.

بس: بسیار، از هر جهت. و در بعضى نسخه‏ها «پس»، و به مناسبت لفظ پیش، پس بهتر مى‏نماید.

نگه داشتن دل: پاسبانى آن کردن، تا گمان بد در آن راه نیابد و گمان برنده در شمار « اَلظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ اَلسَّوْءِ»[1]  در نیاید

( 3151) ما و من را در پیش او بگذارید ملک ملک او است مالکیت را باو واگذار کنید.( 3152) مثل یک نفر محتاج سر راه بیایید آن وقت است که شیر و صید او از آن شما خواهد بود. ( 3153) زیرا او منزه است و سبحان صفت او است از مغز و پوست و زشت و زیبا بى‏نیاز است.( 3154) هر شکار و هر کرامت و نعمتى براى بندگان آن شاه است.( 3155) هر آن چه از نعمت و کرامت ایجاد کرده براى خلق است و خود احتیاجى به آن ندارد خوشا بکسى که این معنى را درک کرده بشناسد.( 3156) آن که ملک و دولت دو جهان را ساخته ملک و دولت او را بچه کار مى‏آید.( 3157) در پیشگاه خداى سبحان که پاک و منزه است دل را از اندیشه بد نگاه دارید تا از گمان بد خود خجل نشوید.

دراین ابیات سخن مولانا این است که نگاه توحیدی اقتضا می کند که سالک از خود واز ما ومن وازخودخواهی وتوجه به هستی مادی این جهانی بگذرد واز روباه بازی ها وحیله گری وچابلوسی برای منافع خود عبورنماید،وهمه چیز را از آن خدا واز قدرت حق بداند وبس.همچنین از شک وتردید، یا آرزو های مادی وهوای نفس، که مولانا ازآن به گمان بد تعبیر می کند ، دل نگه دارد .چرا که خداوند آنچه که درباطن شما می گذرد وبه آن می اندیشید ودرجست وجوی آن هستید، به وضوح می بیند.

چنان که در داستان پیش دیدیم، روباه با عبرت گرفتن از پایان کار گرگ، خود را برابر شیر نادیده گرفت و از کیفر او بر کنار ماند. مولانا در این داستان مى‏افزاید آن ادراک را از برکت فناى خود در شیر یافت. نایبان حق چون خود را در حق فنا مى‏کنند به بقاى او باقى مى‏مانند و مرتبت آنان بدان جا مى‏رسد که از جانب حق مأمور راهنمایى بى‏خبران مى‏شوند. اما آنان که ظاهر این نایبان را چون خود مى‏بینند به انکار آنان بر مى‏خیزند. فرعون مى‏گفت «چرا موسى و هارون را دستبندهاى زر نیست»[1]. و مشرکان مکه مى‏گفتند: «ما لِهذَا اَلرَّسُولِ یَأْکُلُ اَلطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی اَلْأَسْواقِ » (فرقان، 7). پیمبر را مى‏دیدند چون آنان راه مى‏رود و طعام مى‏خورد، اما قدرت دیدن نیروى الهى او را نداشتند که: «... وَ تَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ وَ هُمْ لا یُبْصِرُونَ» [2]

حضرت نوح به مخاطبین خود مى‏گوید، گیرم که شما به ظاهر مرا چون خود مى‏پندارید، اما آن چه درون من است «اوست» و تن من تنها روى پوش قدرت اوست. درست است که تن من چون تن شماست، آیا نشانه‏هاى خدایى را که همراه دارم نمى‏بینید.

چنان که مى‏دانیم طوفان به نفرین نوح بر جهان مسلّط شد. نوح چون مردم را به پرستش خدا خواند، قوم وى او را به ریشخند گرفتند، و دعوت او را نپذیرفتند. نوح آنان را مى‏گفت: « عبادت خدا پیشه سازید»[3] و آنان مى‏گفتند: « جدال خود را با ما افزون کردى، اگر راست مى‏گویى عذابى که ما را بدان بیم مى‏دهى براى ما بیاور»[4]. و نوح بر آنان نفرین کرد و گفت: « پروردگارا بر روى زمین از کافران تنى مگذار» [5]. و خدا نفرین او را پذیرفت و از منکران نوح انتقام گرفت و طوفان پدید آمد و خرمن هستى کافران را سوخت.

حضرت نوح نمونه‌‌ای است از همه واصلان به حق و مردان کامل. ویژ‌گی این مردان حق این است که از علایق مادی گسسته و به بقای حق زندگی یافته‌اند. مولانا می‌گوید: ترک هستی و خودی، انسان را به حق پیوند می‌دهد، به‌گونه‌ای که حواس او نیز حواس الهی می‌شود؛ یعنی به حق می‌شنود و به حق می‌بیند. از زبان حضرت نوح می‌شنویم که مرد حق هرچه بگوید، سخن حق است و منکر سخن حق، کافر است. ای کسی که در بند علایق این جهانی هستی و فقط صورت ظاهر را می‌بینی! ظاهر اولیای الهی را دیده‌ای و بر خود قیاس کرده‌ای و گمان برده‌ای که حقیقت آنان نیز مانند ظاهر آنان است؛ درحالی‌که اگر گوش هوش داشته باشی، سروش حق را از آنان خواهی شنید. اگر حضرت نوح(ع)، شیر بیشه حقیقت نبود و از جانب حق مدد نمی‌گرفت، پس چرا و چگونه تمام دنیا را بر‌هم زد! حضرت نوح به تنهایی، صدها هزار شیر بود. او همانند آتش بود و جهان به مثابه خرمن.

زخم: از زخم مقصود کیفر الهى است که بنده را فرا مى‏گیرد. این کیفر گاه زیان در مال و تن است که برابر زیان دین چیزى نیست، و بلکه جاى سپاس دارد.

            کاشکى آن زخم بر جسم آمدى             تا بُدى کایمان و دل سالم بدُى‏

چنان که سعدى از آن پارسا که زخم پلنگ داشت آورده است که مى‏گفت: «شکر آن که به مصیبتى گرفتارم نه به معصیتى» (گلستان، ص 91). زیان مال و مردن اهل و عیال، آزمایشى است از جانب خدا و آن که در این آزمایش شکیبایى پیش گیرد پاداش خواهد یافت « وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ

  (بقره، 155):

            تا بدانى که زیان جسم و مال             سود جان باشد رهاند از وبال‏

  3395 /3

 اما کیفرى که به ایمان و دل رسد، پایان یافتنى نیست.

کَمِ چیزى کردن: کم چیزى گرفتن، به حساب نیاوردن.

روباه بازى کردن: حیله‏گرى: نیرنگ کردن برای منافع خود:

            مکن روباه بازى شیر مردا             خموشى پیشه کن کین ره عیان است‏

  (عطار، به نقل از لغت نامه)

 پیش او: چنان که از ظاهر بیت پیداست، او مقصود خداست، و بعضى شارحان ضمیر را به ولى کامل راجع کرده‏اند لیکن ظاهر است.

اگر شما خود را در پیشگاه خدا تهیدست ببینید و راه رسیدن به او را پیش گیرید همه چیز از آن شما خواهد بود که «مَنْ کانَ لِلّه کانَ اللَّهُ لَه»[6]

پس از تقریر داستان نوح و منکر شدن مردمِ وى را و نفرین کردن نوح بر آنان و عذاب خدا بر ایشان فرود آمدن، این پرسش پیش مى‏آید که چرا آنان چنان کافر گشتند و ایمان و دلشان سالم نماند. مولانا مى‏گوید این سرّى است که دانستن آن براى همگان نیست و تقدیرى است که براى برخى از بندگان نتوان گفت بلکه این سرّ را تنها سینه‏اى باید روشن که در آن منعکس شود:

            آن که اوبى نقش ساده سینه شد             نقشهاى غیب را آیینه شد

            سرّ ما را بى‏گمان موقِن شود             ز آن که مؤمن آینه مؤمن بود

  3147- 3146 /1

تهدید کردن نوح علیه السلام، مر قَوم را که: با من مپیچید

که با خدای می پیچید درمیان این به حقیقت،ای مخذولان!

نایبان حق مأمور راهنمایى بى‏خبرانند

مخذول: در عنوان این قسمت آمده است، به معنی بی یاور، کسی که پروردگار او را واگذاشته باشد.

من نیم...: یعنی من از سوى خود نمى‏گویم، مرا خدا فرستاده است، من خود را در او فنا کرده‏ام و به نیروى او زنده‏ام.

حَواسِ بُو الْبَشَر: حواس جسمانى، حواس تن خاکى، و در آن اشارت است به خلقت آدم ابو البشر از خاک.

حَقْ مَرا شُدْ...: در این کلمات اشارتى است به حدیث: «... فَإذا اَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الّذى یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذى یَبْصرُ بِه...»[1]

این دم ز هوست: آن چه پیمبران مى‏گویند گفته خداست: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوى‏ إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى‏»[2] 

هر که دم زد...: هر که سخن پیمبران را رد کرد کافر است: «... وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلاَّ اَلْکافِرُونَ»[3]

روباه :کنایه از نقش وصورت آدمی است ودرمردان حق، پشت این صورت روباه، شیری پنهان است یعنی تجلی حق در وجود آنهاست.

سرمدى: منسوب به سرمد، همیشه، و مراد از سرمدى ذات بارى تعالى است.

عشر: ده یک زکات که از خرمن گرفته مى‏شود، مالیات شرعی است که از محصولات زمین های مزروعی می گیرند.:

            عاشقان را هر نفس سوزیدنى است             بر ده ویران خراج و عشر نیست‏

  1765/ د 2

و عُشر در این جا استعاره از ولى حق است، چنان که خرمن استعارت از مردم جهان است.

شعله: اشاره به طوفان نوح است که نخست به صورت شعله یی از تنور خانهْ پیر زنی زبانه کشید.

شیر نهان: استعاره از پیمبران است که به ظاهر چون مردمند، اما قدرت خدایى دارند. وهرکه دربرابر آن ابراز وجود کند مانند فرعونیان دچار انتقام الهی خواهد شد.وازجلوه های قهر خداوند این است که بنده ایمان ورابطهْ قلبی خود را نیز از دست بدهد ونتواند به سوی خدا باز گردد.

   مولانا از قول حضرت نوح می‌گوید: همین که از عرصه حواس بشری‌، فانی شدم، حق‌تعالی گوش و چشم من شد. «بی یسمع و بی یبصر» در این‌جا سخن از اتحاد نوری اولیا و حضرت حق است. نوح می‌گوید: چون من فانی در وجود حق گشتم‌، دیگر من نیستم و این کلام و نَفَسم از جانب ذات الهی است، پس هرکس در برابر این نفس‌، دم بزند، یعنی انکار کند، کافر است. وجود اولیاء به مثابه آینه حضرت حق است. بنابر‌این انسان سا‌لک اگر از تمامی علایق منزّه شد و فانی در حق گشت، و ما و من را جدا کرد و همه ملک را در مالکیت او قرار داد ـ که در واقع امر نیز همه ملک مال اوست‌ـ به حیات سرمدی خواهد رسید و پای در عرصه حیات پهناور روحی و معنوی خواهد گذاشت. پس ای انسان سا‌لک! اگر با فقر و تهیدستی و به دور از نفسانیات و علایق این جهانی، از زنجیر من و ما رها شوی، به بقاءبالله نائل می‌شوی و همه‌چیز از آن تو خواهد شد‌. زیرا حضرت حق، بی‌نیاز محض است و از هرگونه نقص، پاک. او حتی در توصیف و تعریف نیز بی‌نیاز است. نتیجه این که هر‌کس درونش از ما سوی الله و نقوش غیر الهی، تهی شود و ضمیرش از افکار و خیالات فاسده صاف گردد، چنین سینه و ضمیری مانند آینه، تجلی‌گر اسرار و حقایق عالم غیب می‌شود.

عبرت آموزی

مُحْتَرَز: آن که بتوان از آن گریخت، بلاى اجتناب پذیر:

            پس به دندان بى‏گناهان را مگز             فکر کن از ضربت نامحترز

  2815/ د4

 و بیت ناظر است به مثل «العاقِلُ مَنِ اتَّعَظَ بِمَوتِ جِیرانِهِ خردمند کسى است که از مرگ همسایگان پند گیرد».

جان بردن: جان به در بردن، خلاص شدن، ایمن گردیدن.

پیشینیان: امّتهاى گذشته.

سیاستهاى حق: عذابها که بر امّتهاى پیشین فرود آمده و قرآن کریم جاى جاى، آن را بیان داشته.

قرون: جمع قرن. یک صد سال، و نیز هر امّتى که بمیرد و کسى از آن باقى نماند (اقرب الموارد).

قُرونِ ماضِیهَ: امّتان گذشته.

سَبَق: پیش، پیشین:

            فهم کردم کآن که دم زد از سبق             وز حدوث چرخ پیروز است و حق‏

  2868 /4

 امّت مرحومه: امّت پیغمبر آخر زمان، امّت اسلام. ناظر است به حدیث: « اِنَّ اُمَّتى اُمَّةٌ مَرْحُومَةٌ لَیسَ عَلَیها فى الآخِرَةِ عَذابٌ، اِنَّما عَذابُها فِى الدُّنیا القَتْلُ وَ البَلابِلُ وَ الزَّلازِل»[1]

باد: نخوت، غرور، تکبّر.

استخوان و پشم: استعارت است از آن چه از امّتهاى پیشین مانده است، که به عذاب حق مبتلا شدند.

چون گرفتى عبرت: اشاره دارد به آیهْ « لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی اَلْأَلْبابِ...- همانا در داستانهاى آنان پندى بود براى خردمندان...»[2] ونیز مانند سرگذشت فرعونیان و یا قوم عاد.

            استخوان و موى مقهوران نگر             تیغ قهر افکنده اندر بحر و بر

  1891/ 6