کثرت ووحدت ، حقیقت یکى بیش نیست

جمله من: یعنی ای کسی که همه من شده‏اى، خودى را رها کرده‏اى، و خود را نمى‏بینى.

از سَقَطى نقل است که گفت: «محبت درست نیاید میان دو کس، تا یکى دیگرى را نگوید یا من.»[1]

مخالف: یعنی مختلف ومتفاوت. گل، خار، وچمن بااین که هرسه روییدنی هستند، اما دارای جلوهْ یکسان نیستند.

رشته یکتا شد: دویى به وحدت مبدّل گشت.

غلط کم شو: کمتر به راه غلط رو، خطا کم کن.

گر دو تا بینى: اگر لفظ «کن» از دو حرف کاف و نون ترکیب شده اثر آن یکى است. و آن وجود شیئى است.

کاف و نون: مقصود لفظ «کُن» است.

جذوب: جذب کننده، کشنده:

            صبر و خاموشى جذوب رحمت است             وین نشان جستن نشان علّت است‏

  2725/د 3

خُطوب: جمع خطب، کار بزرگ، کار سخت، دشوار

صُوَر: جمع صورت، نمودار، ظاهر.

اندر صور: به صورت، به ظاهر.

دو پا: هر جاندار که دو پا دارد.

چهار پا: چون اسب و گاو و دیگر چار پایان.

   ( 3090) یارش از درون خانه گفت بدرون آى اى که همه من هستى و چون خار و گل چمن مخالف نیستى.( 3091) اکنون رشته یکى شد و غلط از میان رفت اگر حال حرفهاى کاف و نون کلمه کن را دو تا بینى.( 3092) کاف و نون چون کمند کشنده و جذب کننده است که عدم را بطرف امر عظیم در عالم وجود مى‏کشاند.( 3093) البته کمند در صورت دو تا است اگر چه در اثر هر دو یکى است.( 3094) آنها که راه مى‏روند چه با دو پا و چه با چهار پا یک راه را طى مى‏کنند مثل مقراض که با دو تا یکتا مى‏برد.

یار از اندرون حیات معنوی صدا زد: ای کسی که وجود خود را در وجود من فانی کرده‌ای و خویشتن را یک‌سره در وجود من مستهلک ساخته‌ای و من شده‌ای! به سرایم اندر شو، زیرا خار وجودت را به گل تبدیل نمودی و عین گل شدی. مبادا که دوگانه بودنِ ظاهر و صورت، تو را به اشتباه افکند و گمان کنی که واقعاً در معنا نیز کثرت و دوگانگی و یا چندگانگی وجود دارد.

مولانا برای روشن‌تر شدن این مسئله مثال‌ها‏یی را می‏آورد. برای نمونه: همین دو حرف کاف و نون (‌کن؛ باش) ظاهراً دوتاست، ولی باطناً قدرت ایجادیهْ حضرت حق است. این دو حرف کاف و نون، مانند کمندی است که ماهیات را از عدم به عرصه وجود و شهود می‏کشاند.

مثال دیگر، انسان دو پا دارد و بعضی از حیوانات چهار پا دارند، اما نتیجه یکی است و آن، راه رفتن است. درست مانند دو لبهْ قیچی که هر چند دوتاست ولی تنها یک کار می‌کنند و آن ایجاد برش است.

مولانا می گوید: لفظ «کن» مثل دو سر کمند را ماند که عدم را در خود جذب مى‏کند وبه هستی می آورد وبه کارهای دشوار گوناگون وا می دارد، و معنی کلام مولانا اشاره به بروز وحدت است در همه موجودات که هر چند این عالم، عالم کثرت است اما کثرت آن نشان دهنده وحدت است، که از واحد جز واحد صادر نشود. مولانا براین باور است که کثرت این عالم ظاهرى است. اما درون و حقیقت یکى بیش نیست. چنان که ابزارهاى گونه‏گون را به کار مى‏برند، اما از به کار بردن آنها یک چیز را خواهند. کمند اگر چه دو سر دارد، آن دو براى آن است که با فراهم آوردن آنها آن چه درون کمند است بسته شود و بتوان آن را برد. جاندار دو پا و چهار پا یک تن را مى‏برد و آن دو و چار به صورت متعدّد است، اما در خاصیت یکى است. دو تیغه مقراض را یک اثر است و آن بریدن است. چنین است روحهاى اولیا نسبت به بدنهاى آنان که اگر چندین روح باشند آن کثرت در تن‏هاست. بدین جهت اولیا اگر هزاران تن باشند، سخن آنان یکى است.

در افعال خدا تکرارى نیست و هیچ کار او به دیگرى نمى‏ماند

کُلَّ یَوْمٍ هو فی شان: هر روز او را نشانى و کارى است[1]. بیانى است از فعل خدا که در افعال او تکرارى نیست و هیچ کار او به دیگرى نمى‏ماند. چنان که در اصول کافى از امیر مؤمنان (ع) آمده است: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لا یَمُوتُ وَ لا تَنْقَضِى عَجَائِبُهُ لاَنَّهُ کُلُ یَوْمٍ فى شَأنٍ مِنْ اَحْداثِ بَدیعٍ لَمْ یَکُن- » هر روز چیز تازه پدید مى‏آورد که نبوده است»[2] محتوای سخن مولانا این است که: پروردگار همواره درکارایجاد است وهرچه پدید می آید فعل حق است . واین که درقرآن می خوانیم که پروردگار همواره درکاری است، یک نمونه کوچک آن همین آفریدن ودنتقال آفریدگان از رحم به دنیای ما واز دنیای ما به جهان دیگر است. مضمون این ابیات اقتباس از این کلام مولا علی (ع) است :« لِلّه تَعالی کُلُّ لَحظَةٍ ثَلاثَةُ عَسَاکِرَ فَعَسکَرٌ یَنزِلُ مِنَ الاَصلابِ الیَ الاَرحامِ، وَعَسکَرٌ یَنزِلُ مِنَ الاَرحامِ اِلیَ الاَرضِ، وعَسکَرٌ یَرتَحِلُ مِنَ الدُّنیا اِلیَ الآخِرَةِ»[3]

ونیز می توان این ابیات را ردّ گفته معطِّلان دانست که گویند خدا جهان را آفرید و دیگر او را با آن کارى نیست.

اصلاب: جمع صلب، در لغت به معنى استخوانهاى پشت دوش تا بالاى نشیمنگاه، لیکن در اینجا مقصود قرارگاه نطفه است.

اُمَّهات: جمع امّهة امّ: مادر.

نبات: در لغت به معنى رستنى و در اینجا کنایت از فرزند است.

خاکدان: زمین.

آن سوى اجل: عالم پس از مرگ.

پاکباز: زاهد. کنایه از تارک دنیا. آن که آن چه داشته نثار معشوق کرده.

 ( 3071) کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ [هر روزى او مشغول کاریست] را از قرآن بخوان و بدان که او بى‏شغل و کار نبوده همیشه در کار است‏.( 3072) کمترین کار او همه روزه این است که سه لشکر را راه مى‏اندازد. ( 3073) یک لشکر از صلب پدران برحم مادران مى‏فرستد تا در آن جا رشد و نمو کنند.( 3074) لشکر دیگر را از رحم مادران بروى زمین روانه مى‏کند تا جهان از نر و ماده پر شود.( 3075) لشکر سوم را از روى زمین بدست اجل مى‏سپارد تا نتیجه عمل خود را ببینند.( 3076) این سخن دراز است اکنون بسراغ حکایت آن دو یار پاکباز بر مى‏گردیم.

اراده وقدرت حق

کو: مخفّف که او، و مرجع ضمیر دست حق است.

کن فکان: باش پس شد. که در اینجا به معنى قادر تواناست و برگرفته است از قرآن کریم: «... إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ... « چون چیزى را اراده کند که بگوید: باش پس مى‏باشد»[1]. بنده را آن توانایى نیست که با ریاضت خود را تهذیب کند و صفتهاى مذموم را از خویش محو نماید مگر به امر خدا که او بر هر چیز تواناست.

مُحال: ناممکن.

حَرون: سرکش.

اکمه: کور مادرزاد.

ابْرَصْ: کسی که بیمارى پیسى دارد.

فسون: کنایت از قدرت شگرف است.

   ( 3080) دست حق در این مورد باید بکار افتد. که هر محالى با او ممکن شده وقتى بگوید باش شده است.

 ( 3081) هر محالى از دست او ممکن شده و هر اسب سرکش از بیم او رام خواهد شد.( 3082) شفاى کور مادرزاد و پیش گرفته چیست؟ افسون او مرده زنده مى‏کند.( 3083) عدم و نیستى که از مرده مرده‏تر است در دست ایجادش ناچار است که بوجود آمده و زنده شود.

دراین ابیات مولانا می گوید: برای آن که «ریاضت وعمل» اشتر وجودِ مادی را باریک کند وازسوراخ سوزن بگذراند، دست حق ومشیّت پروردگار باید آن را ممکن ومقدور سازد.همچنین این ابیات می تواند پاسخى به گفته متکلّمان باشد که گویند مشیّت الهى بر محال تعلّق نمى‏گیرد. مولانا اصل حکم را مى‏پذیرد، لیکن در باره تعلّق اراده، قائل به تبدّل موضوع است. مى‏گوید: درست است که مشیّت الهى به محال تعلّق نمى‏گیرد، امّا چون اراده حق متوجّه محال شود همان محال به ممکن تبدیل مى‏گردد. کور را بینا، پیس را تندرست، و مرده را زنده مى‏کند و از آن شگفت‏تر این که عدم هم در مقابل اراده او بى‏چاره است و چون خواست مبدّل به وجود مى‏گردد.

کوشش و ریاضت رمز موفقیّت

چون منی: یعنی چون هر دو یکی شده ایم ودیگر دو وجود جداگانه در ذهن تو نیست.

رشته دو تا: دولا، دولا شده، سر سوزن بیش از یک رشته را بر نمى‏تابد. محتملاً مضمون را از سنایى گرفته است.

            پس چو یک رنگ شد همه او شد             رشته باریک شد چو یک تو شد

  (سنایى، حدیقه، ص 166)

 ارتباط رشته و سوزن: رشته باید متناسب با سوراخ سر سوزن باشد.

جَمَل: شتر، شتر نر.

سَمّ الْخِیاط: این ترکیب برگرفته است از قرآن کریم: «إِنَّ اَلَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اِسْتَکْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ اَلسَّماءِ وَ لا یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ حَتَّى یَلِجَ اَلْجَمَلُ فِی سَمِّ اَلْخِیاطِ   « آنان که آیتهاى ما را دروغ خوانده‏اند و گردن بدان ننهادند. درهاى آسمان برایشان گشوده نشود و به بهشت در نشوند تا آن که شتر به سوزن در شود.»[1] جَمَل را بیشتر مفسّران شتر معنى کرده‏اند و بعضى آن را طناب دانسته‏اند و لفظ را جُمّل خوانده‏اند. در انجیل متى آمده است: «اِنَّ مُرورَ جَمَلٍ مِنْ ثَقْبِ إبْرَةٍ اَیْسَرُ مِنْ أَنْ یَدْخُلَ غَنِىٌّ اِلى مَلَکُوت اللَّه» «گذشتن شتر از سوراخ سوزن آسانتر است از دخول شخص دولتمند در ملکوت خدا» (انجیل متى، باب 19، آیه 23)«»، و شاعر پارسى زبان گفته‏اند است:

            آن چه بر من مى‏رود گر بر شتر رفتى ز غم             کافر حربى زدى در جَنّةُ المأوى قدم‏

هستى جمل: کنایت از جسم و تن است و ممکن است به معنى هواهاى نفسانى گرفت.

مقراض ریاضت: اضافه مشبه به به مشبّه.

ریاضت: در لغت به معنى رام ساختن ستور است و رایض بیشتر به معنى تربیت کننده و رام کننده ستوران است و چون نفس سرکش است و رام کردن و مسخر ساختن آن نیازمند کوشش و مشقّت فراوان است از آن به ریاضت تعبیر کرده‏اند.

   ( 3076) گفت اکنون که منى بدرون آى اى من که در یک خانه جاى دو من نیست.( 3077) سوزن از یک طرف جاى یک نخ دارد چون تو یکتا هستى بیا و داخل این سوزن شو.( 3078) البته رشته با سوزن ارتباط دارد ولى سوراخ سوزن در خور جثه شتر نیست. ( 30796) هستى شتر جز با ریاضت و کار باریک نمى‏گردد (اگر باین وسیله هم باریک شود در خور سوراخ سوزن نخواهد شد)

معشوق گفت: اکنون چون، من هستی، داخل شو؛ یعنی از آن جهت که از خویشتن خویش بیرون آمدی و وجود خود را در وجود من، فانی ساختی، به درون خانه بیا. واقعیت این است که در خانه وجود هستی نیز دوگانگی نیست، بلکه یک وجود مطلق، ساری و جاری است. برای مثال، سوزن، یک سوراخ بیش ندارد؛ اگر سر نخ دو تا باشد از سر سوزن رد نمی‌شود‌، اما اگر یکتا باشد قابل عبور است‌. انسان هم اگر از مرحله انانیت عبور کند و خار وجود خود را به گل تبدیل نماید، می‌تواند به درون کعبه عشق و صحن و سرای معشوق وارد گردد.

چکیدهْ کلام مولانا در این ابیات این است که :نخستین قدم در راه دوستى این است که دوست برابر «دوست» خود را نبیند و همه «دوست» را ببیند، و چنان در او فانى گردد که گوید همه اوست، خاصه که ادعاى دوستى برابر حضرت حق بود، و این مقام سالک را مسلّم نشود، مگر آن که مدتها به ریاضت پردازد و نفس سرکش را رامِ عقلِ معتدل گرداند.

قصهْ آن کس که در ِیاری بکوفت. از درون گفت: کیست آن؟

گفت: منم. گفت: چون تو توی، درنمی گشایم، هیچ کس را از

یاران نمی شناسم که او « من » باشد، برو

این حکایت پیش از مثنوی در حیاةُ الحیوان جاحظ، ربیع الابرار، رسالهْ عشق وعقل خواجه عبدالله انصاری، ومصیبت نامهْ عطار آمده است.به احتمال زیاد مولانا از مصیبت نامه استفاده کرده ودرآن به شیوهْ خود وموافق مقصود تصرف نموده است.درمصیبت نامه آمده است که :عاشقی بردرخانهْ معشوقی می رود وپیش از آن که در بزند، فکر می کند که: وقتی معشوق بپرسد: کیست؟ اگربگویم: منم، گویدم: پس چون تویی، باخویش ساز       عشق اگر بازی، همه باخویش باز....

وبدین ترتیب تاصبح پشت در می ماند که در جوابِ« کیست؟» چه بگوید.[1]

براى ترک صفتهاى بد و آراسته شدن به صفتهاى نیک باید ریاضت کشید و رنج فراق دید

مُعْتَمَد: مورد اعتماد.

هنگام: وقت، اجازت.

خام: آن که هنوز به کمال نرسیده، آن که خود را مى‏بیند، داراى انانیّت.

سوخته یعنی سوخته دل ، اهل درد.

همباز: شریک، دوست، رفیق،حریف.

بى‏ادب: بى‏ادبانه.

  ( 3069) یک نفر در خانه یارى را زده دوستش از پشت در پرسید که کیستى؟( 3070) گفت منم گفت برو وقت ندارم کنار سفره ما جاى هر خامى نیست‏.( 3071) خام را آتش هجران و شعله غم فراق لازم است که پخته شود و از نفاق رهایى یابد.() چون تویى تو هنوز از تو نرفته باید در آتش تند بسوزى‏.( 3072) آن بى‏چاره رفت و یک سال تمام در سفر با غم فراق یار بسر برده در آتش هجران سوخت.( 3073) تا پخته شد و از سفر باز گشت و بدر خانه یار رفت‏. ( 3074) با هزاران ترس و بیم بر در زد و مى‏ترسید که مبادا چیزى بر خلاف ادب از دو لب او بیرون آید.( 3075) یارش از درون خانه بانگ زد که کیستى گفت در بیرون در هم تویى اى یار دلستان.

در موضوع پیشین عاقبت بدِ خود بینى و انانیّت را متذکرشد. این حکایت تأکید آن مطلب است که براى ترک صفتهاى بد و آراسته شدن به صفتهاى نیک باید ریاضت کشید و رنج فراق دید تا «من» از میان برود و «او» باقى ماند. و این قسم فنا را فناى افعال ذمیمه و افعال زشت گویند و آن از راه مجاهدت میسر گردد:

            هیچ کس را تا نگردد او فنا             نیست ره در بارگاه کبریا

            چیست معراج فلک این نیستى             عاشقان را مذهب و دین نیستى‏

  233- 232/د 6

دوست چون «من» گفت به مجازات هجران مبتلا گشت. پس مولانا در این حکایت می‌خواهد به سا‌لکین الی‌الله بگوید: تا وقتی وجود موهوم و مجازی باقی است و کمند انانیت از دست‌و‌پای سالک، گسسته نشده، نمی‌تواند به حقیقت مطلق‌‌‌‌‌‌، واصل گردد‌. باید تعینات «من و ما» را کنار گذاشت و بر همه عالم چار تکبیر زد تا به کوی حضرت معشوق راه یافت. عاشقی بر در خانه معشوق آمد و در خانه را به صدا در‌آورد، معشوق گفت‌: کیستی‌؟ عاشق گفت‌: منم‌، معشوق گفت: برو، اینک وقت نیست. زیرا شخص خامی چون تو سزاوار این خوان و نعمت دیدار معشوق نیست. انسان خام نیاز به آتش و سوز و گداز فراق و هجران دارد تا پخته گردد. تو را سفر سیر و سلوک بباید تا به مرحله شایستگی دیدار برسی. سا‌لک خام سفر سلوک آغاز کرد و تا یک سال در اشتیاق روی معشوق‌، آداب سلوک به جای آورد. پس از یکسال برگشت و در خانه را به صدا در‌آورد؛ این بار نیز معشوق از اندرونی خانه صدا زد کیستی؟ سا‌لک عاشق هجران کشیده گفت: ای دلبر‌! آن‌که بر در ایستاده نیز تویی.