بت چیست؟

کز این دو بر گذر: یعنی درطومار دیگر گفته: از عجز و قدرت بگذر، آنچه به نظر تو می رسد وتو را مشغول می کند، بت شمرده می شود.

نظر: گرداندن حدقه‏ى چشم است بسوى چیزى بقصد رویت آن، فکر یعنى ترتیب مقدمات معلوم براى یافتن امرى مجهول، دید و رویت، اندیشه و هر چه در ذهن آید.[1]

( 478) در یک کتاب مى‏گوید از عجز و قدرت صرف نظر کن زیرا آن چه در نظر گنجد بتى است که او را پرستش مى‏کنى.

مقصود مولانا در این بیت آنست که هر چه در نظر و فکر در آید و خاطر بدان متوجه شود، سالک را از حق مشغول مى‏دارد و این عمل بمنزله‏ى شرک و بت پرستى است و بنا بر این سالک نباید بعجز یا قدرت نظر داشته باشد و باید نظر بر حق گمارد و مى‏توان گفت که هر چه در نظر آید مخلوق فکر و توهّم آدمى است و آن را مناسب سوابق ذهنى خود مى‏سازد و خدا و فعل او در تسلیط عجز و قدرت بالاتر از آنست که در ذهن متصور شود و از این رو سالک باید که ازین نوع اندیشه در گذرد.

ردّ کسانى که نظر و استدلال را مفید نمى‏شمارند،

مکش این شمع را: یعنی نظر وفکر را خاموش نکن، عقل گرا باش.

چون شمع آمد جمع را: یعنی نظر واندیشه، همانند شمع موجب نابودی تاریکی وگرفتاریهاست، وعامل رشد جامعه می باشد.

از نظر چون بگذرى و از خیال: یعنی خاموش کردن شمع اندیشه وفکر به مثاب? این است که در شب تاریک شمعى را که سبب هدایت وى بکوى معشوق و واسطه‏ى نیل او بوصال است خاموش کند.

( 479) در کتاب دیگر نظر را شمع جمع دانسته از خاموش کردن آن نهى مى‏کند. ( 480) اگر از نظر و خیال بگذرى در تاریکى شب شمع وصال را خاموش کرده‏اى.

این دو بیت رد است بر عقیده‏ى آن دسته از صوفیه که بحث و نظر و استدلال و کسب علم را بکلى بى‏فایده مى‏دانسته‏اند شبیه بدان چه اسماعیلیه معتقد بوده‏اند که نظر منتهى بعلم نمى‏شود و علم را باید از امام زمان یا حجت وى آموخت، مولانا مى‏فرماید که فکر و نظر، راهیست براى وصول بدانش و ببرکت نظر و بحث است که بشر بحقیقت مى‏رسد و کسى که چراغ فکرت را خاموش مى‏گذارد مانند شخصى است که در شب تاریک شمعى را که سبب هدایت وى بکوى معشوق و واسطه‏ى نیل او بوصال است خاموش کند و در نتیجه، راه بجایى نبرد و از دیدار محروم ماند، ذکر خیال بهمراه نظر جهت آنست که خیال محرک انسان است براى طلب و تحصیل مقاصد دنیوى و اخروى و یا از آن جهت که بسیارى از حقائق که بشر بدان رسیده در آغاز خیالى بیش نبوده است.

ترک بحث و نظر،

بکش باکى مدار: یعنی شمع ِ نظر واندیشه را خاموش کن وکنار بگذار.

نظر را صد هزار: یعنی اگر بتوانی انیشه گرا نباشی خداوند صدها برابر از آگاهی های غیبی والهی به تو عوض می دهد.

شمع جان افزون شود: نتیج? بیت قبل است، یعنی اگر بتوانی شمع فکر را خاموش کنی، در عوض شمع جان تو نور خواهد داد .

لیلى‏ات از صبر تو مجنون شود: اشاره است بدان چه صوفیه مى‏گویند که عاشق چون در عشق بکمال رسد نسبت معکوس مى‏شود و عاشق، معشوق و معشوق، عاشق مى‏گردد چنان که حضرت رسول (ص) محبوب خدا بود و مى‏توان گفت که عاشقى صفت باطن وجود و معشوقى صفت ظاهر اوست و چون معرفت بکمال منتهى گردد سالک که خود را عاشق مى‏دید خویشتن را معشوق حق مى‏یابد.[2]

ترک دنیا هر که کرد از زهد خویش: یعنی اگر بتوانی خود را از اندیشه خالی کنی و دلبستگی های مادی را رها کرده واز صفح? دل بزدایی، به هدف نائل می شوی وآنچه در پی او هستی خود به سوی تو خواهد آمد.

 ( 481) در جاى دیگر امر مى‏کند که نظر را بکش و باک مدار تا هزاران عوض بینى.( 482) زیرا که از کشتن شمع نظر شمع جان افزون‏تر و روشن‏تر شده و لیلى مقصودت مجنون‏وار بسوى تو شتابان مى‏آید .( 483) زیرا هر کس زهد پیشه نموده ترک دنیا کرد دنیا بیشتر باو رو خواهد نمود.

این سه بیت نیز بیان عقیده‏ى کسانی است که علم بحثى و نظرى را مانع وصول و حجاب معرفت مى‏شمارند و مى‏گویند که علم حقیقى بواسطه‏ى تهذیب اخلاق و تصفیه‏ى باطن بدست مى‏آید و قلبى که زدوده شود قابلیت آن دارد که علوم از لوح محفوظ در آن منعکس گردد و بدین جهت بخلوت و عزلت و مجاهده مشغول مى‏شوند تا پرده‏ى از روى دل برداشته شود و سالک بمرتبه‏ى کشف و شهود نائل آید. ابو حامد غزالى این مسلک را بتفصیل و با ذکر شواهد و امثله بیان کرده است.[3]

خدمت بر توکّل ترجیح دارد،

خدمت: رسیدن به حاجات مردم و رفع و تخفیف آلام درونى و بیرونى آنهاست و نیز بجاى کسى کار کردن است و کسى که این امر را بر عهده مى‏گیرد باید بردبار و صبور باشد و سود و منفعت دیگران را بر آن خود ترجیح دهد و چون خدمت مستلزم صبر و تحمل است بناچار در مداومت آن هوى و آرزو شکسته مى‏شود علاوه بر آن که سالک خدمتگزار شادى بدل خلق مى‏رساند که در آن، برکتهاست و یکى از وظایف انسانیت است. چنان که سعدى نیز مى‏گوید.[1]:

            طریقت بجز خدمت خلق نیست             بتسبیح و سجاده و دلق نیست‏

  ( 473) در کتاب دیگر خدمت را سرمایه سعادت دانسته و توکل را خالى از حقیقت قلم داده بود.

عرفا خدمت را از طرق مجاهده با نفس مى‏دانسته‏اند و بدین جهت سالک را بتشخیص خود بانواع کار از قبیل جارو زدن مساجد و آشپزى و قیام بامور مسافران و تیمار ستوران وا مى‏داشته‏اند تا سالک تنبل و نیز خود بین ببار نیاید و نوع دوست و خیر خواه باشد، در طریقه‏ى مولویه تا همین اواخر که در ترکیه بساط آنها بر چیده شد سالک مکلف بوده است که مدت هزار و یک روز بعدد حروف «رضا» خدمت کند. اما ترجیح آن بر توکل براى اینست که متوکل بفکر خود است و خدمتگزار در اندیشه‏ى دیگران.

طرح عقیده اباحتیان و ردّ عقیده آنها،

بهر کردن نیست شرح عجز ماست‏: یعنی آنچه امر ونهی شده است برای آن نیست که ما اجرا کنیم، برای آن است که معلوم شود ما قادر به انجام اوامر پروردگار نیستیم وهدف باز نمودن عجز ماست، به اصطلاح فقها: امر تعجیزی است.

گفته که عجز خود مبین: سخن از طوماری است که وزیر درآن گفته است: خود را نباید عاجز پنداشت، قدرتی که پروردگار به انسان عطا کرده است نعمتی است واگر بنده خود را ضعیف پندارد، کفران نعمت کرده است.

هوست: هو در عربى ضمیر مفرد غایب است و صوفیه آن را بر ذات بحت و مطلق بدون اعتبار اسماء و صفات و یا هستى اللَّه اطلاق مى‏کنند . اما اینکه از الله تعبیر بغایب مى‏کنند از آن جهت است که وجود محض جامع جمیع کمالات است و استیفاء و رسیدن بکمال شهود آن هرگز میسر نمى‏گردد و بدین مناسبت در عین مشهود بودن مانند چیزى است که غایب باشد و دلیل آن که حق را بنام الظاهر و الباطن مى‏خوانیم نیز همین است.

 ( 474) در دیگرى نوشته شده بود امر و نهى تماماً براى معلوم ساختن عجز ما است از عمل به آنها.( 475) تا ناتوانى عمل به آنها را دیده وتوانایى خالق را ادراک کنیم.( 476) در آن یکى گفته بود خود را عاجز مبین زیرا کفران نعمت خداوندى است. ( 477) قدرت و توانایى خود را ببین که این قدرت از خداوند است و نعمتى است که او بخشیده.

ظاهرا مولانا طریقه‏ى صوفیه‏ى اباحیه را که بسقوط تکلیف و اباحه‏ى محرمات قائل بوده‏اند تقریر نموده است. چراکه آنها می گویند: آنچه امر ونهی در شریعت شده است برای آن نیست که ما اجرا کنیم، بلکه برای این است که معلوم شود ما قادر به انجام اوامر پروردگار نیستیم وهدف آشکار نمودن عجز وناتوانی ماست.

ظاهرا مبناى این نظریه همان مطلبى است که در علم معانى و اصول فقه راجع به «امر تعجیزى»[2] مى‏خوانیم و آن صیغه‏ى امریست که مفاد آن، بیان عجز مخاطب است نه اتیان مأمور به نظیر:« فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ »[3] که مقصود از آن، بیان عجز عرب بود زیرا آوردن سوره‏ى مثل قرآن امتناع داشت بقرینه‏ى:« فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» . چه آن که مقتضاى ( لن) در کلام عرب نفى تابید است و فعلى که بعد از آن واقع مى‏شود هرگز بحصول نخواهد پیوست ولى در این ابیات، تعجیز شامل نهى نیز شده و نتیجه‏اى که از آن گرفته مى‏شود سقوط تکلیف و عدم تعبد نسبت باوامر و نواهى است. براى اطلاع از عقیده‏ى اباحیه، رجوع شود به کتاب: تلبیس ابلیس.[4].

ریاضت و صوم،

ریاضت: رام کردن و پرورش ستور، و در نزد عرفا، از اغراض نفسانى اعراض کردن و بعضى آن را عبارت از تهذیب اخلاق دانسته‏اند و برخى گفته‏اند که ملازمت نماز و روزه و مراقبت اوقات روز و شب است از هر چه موجب گناه و ملامت باشد بهمراه دورى از صحبت خلق، و مى‏توان ریاضت را اینگونه هم تعریف نمود: مجموع اعمال و تروکى که سالک بدستور پیر و مرشد انجام مى‏دهد.

جوع: گرسنگى، تمرین بر مقاومت گرسنگى و بتدریج تحت نظر و با برنامه درنزد عرفا گرسنگى یکى از ارکان اصلى مجاهده است و براى کسر شهوت و تحمل بیدارى و سهر که آن نیز رکنى است عظیم، جوع را لازم مى‏شمرده‏اند و ابو حامد غزالى ده فائده‏ى براى آن ذکر کرده است.[1]

 توبه: باز گشت و رجوع، باز گشت از معصیت بطاعت، باز گشت بخدا، توبه مرکب است از علم به عقوبت گناه و خطر و آفت آن که نتیجه‏ى آن پشیمانى و ندامت بر گذشته و فوات مطلوب است و ازین ندامت معنى دیگر بحصول مى‏پیوندد که اراده و اهتمام بتدارک ما فات است و توبه ازین سه عامل (علم به عقوبت، ندامت، اراده‏ى تلافى و تدارک) بوجود مى‏آید، اهل سیر وسلوک، توبه را اولین مقامات و نخستین قدم سلوک و مقدم بر خلوت و مجاهده و انواع دیگر از ریاضات مى‏دانند. پس توبه عقد قلب است بر ترک معصیت و اقبال بر طاعت، و دوام آن مشروط است بکسر شهوت و مداومت بر مجاهده و خلاف نفس و چنان که اشاره کردیم گرسنگى را عرفا یکى از عوامل شکستن شهوت و قهر نفس محسوب داشته‏اند و بنا بر این ریاضت و دوام مجاهده و گرسنگى رکنى است که دوام توبه بدون آن در معرض خطر است و اگر سالک مراقب احوال نفس خود نباشد هر آنى ممکن است که آرزوى دنیا در دل وى نیرو گیرد و میل بمعصیت، اساس توبه را هر چند محکم باشد فرو ریزد و در هم شکند چنان که خواجه حافظ مى‏گوید:

            اساس توبه که در محکمى چو سنگ نمود             ببین که جام زجاجى چه طرفه‏اش بشکست‏

دیوان حافظ، ص 19

            بعزم توبه سحر گفتم استخاره کنم             بهار توبه شکن مى‏رسد چه چاره کنم‏

همان مأخذ، ص 240

( 469) در یکى از کتابها و طومارها ریاضت و گرسنگى را رکن اعظم توبه قرار داده بود.

ترجیح جود و ایثار بر ریاضت،

جود: بخشش، بخشش چیزى بدون توقع عوض و بى ‏وجود استحقاق و سؤال کسى که بخشش براى اوست، مقابل: کرم که مشروطست به استحقاق و سؤال. و بعضى گفته‏اند که سخاء آنست که بدهد و مثل آن را براى خود باقى گذارد، وجود، آنست که بیشتر را بدهد و کمتر را براى خود نگاه دارد و ایثار، آنست که قدر کفایت معیشت را بدهد و چیزى براى خود نگذارد.

چرا جود بر ریاضت ترجیح دارد؟ چون جود بخشش بدون عوض و غرض است بنا بر این، مفاد آن ترک التفات و عدم توجه بغیر حق و فناء از حظوظ نفسانى است و بدون این شرط تحقق نمى‏پذیرد و نوعى از مدارج فنا و نیستى است در صورتى که ریاضت براى خلاص و رهایى خود است و بى‏شک خالى از دید خود و حب ذات نتواند بود و مى‏توان گفت که ریاضت معلول است وجود از هر علتى منزه است. و نظر بهمین نکته آن را بر ریاضت ترجیح مى‏دهد.

( 470) در کتاب دیگر نوشته بود ریاضت بى‏فایده است و در این راه جز بذل و بخشش سودى ندارد.

ترجیح توکّل بر ایثار،

توکل: واگذاشتن کار بخدا، و در اصطلاح حکما وعرفا، حالتى است قلبى که منشا آن یقین سالک است باین که حق تعالى بمصالح بندگان، علم تمام دارد و در نهایت قدرت است و شفقت و عنایت و رحمتش بى‏نهایت است و چون این امور بر سالک مشهود افتد و بیقین بداند که جز حق تعالى هیچ موثر و فاعلى وجود ندارد، در نتیجه‏ى آن حالتى، که آن را توکل مى‏گویند در قلبش حاصل مى‏شود . بنابراین می توان توکل را بدین گونه تعریف کرد که: قطع علاقه از اسباب و اعتماد بر مسبب الاسباب.

تسلیم: انقیاد است نسبت به احکام و قضا و قدر الهى و آن نتیجه‏ى توکل است.

( 471) در آن یکى گفته بود که جود و ریاضت تو شرک است.( 472) بجز تسلیم و توکل در رنج و راحت همه اینها مکر و دام است‏.

محتوای سخن عرفانی مولانا که به صورت دستورالعمل مطرح می کند ،عبارت است ازبیان فضیلت توکل وتسلیم برجوع و جود .چراکه جوع وجود هر یک بتنهایى کار و عمل بنده است و از این رو مستلزم بقا و وجود اوست و عمل و رویت عمل نیز باقى است بدلیل آن که گرسنگى را براى کسر شهوت تحمل مى‏کند و ناچار بدان است وبه نتیجه‏اى که از آن مى‏گیرد نظر دارد ، همچنین جود بقاى بنده و فعل او را متضمن است هر چند که براى غرض و عوضى نباشد بر خلاف توکل که مبتنى است بر توحید افعالى و نادیدن تاثیر هر چیزى که جز خداست و بنا بر این جوع و جود را شرک مى‏شمارد و توکل را طریق نجات مى‏داند.

باید دانست که توکیل از وکالت گرفته شده است. در مثال عرب چنین گفته مى‏شود: وکّل فلان امره الى فلان، این کار وقتى است که کسى به دیگرى اعتماد کرده و کار خود را به آن واگذارد، بنا بر این توکّل عبارت است از این که فقط بر وکیل اعتماد قلبى دارد.

   انسان از خشم خدا رهایى نمى‏یابد مگر با توکّل حقیقى بر خداوند متعال آن چنان که شایسته توکّل به اوست‏

پیامبر خدا (ص) فرموده است: «هر کس از غیر خدا دل ببرد و فقط به او دل ببندد خداوند تمام هزینه زندگى او را تأمین مى‏کند و روزى او را از جایى که خود گمان ندارد تأمین مى‏فرماید و هر کس به دنیادل ببندد و فقط به آن امید داشته باشد خداوند تعالى او را به دنیا وا مى‏گذارد». تحقّق یافتن توکّل به این صورت است که توکّل را در نفس خود کشف کنى و باید اعتقاد قطعى داشته باشى که تمام اسباب و مسبّبات به خداوند متعال مربوط است و خداوند متعال براى کفایت بندگان، علم و قدرت کامل دارد. و گذشت و بخشش و توجّه کامل به بندگان دارد، چون در آن سوى قدرت و دانش و عنایت او بخشش و عنایتى نیست و در این صورت انسان هرگز به غیر خدا، حتّى به خود و نیروهایش، توجهى ندارد، در این موقع است که انسان خود را بطور کامل تسلیم خدا مى‏کند و از توکّل بر غیر خدا بیزارى مى‏جوید. اگر در نفس خود این حالت را نیافتى به این دلیل است که تمام یا بعضى از عوامل و اسباب یاد شده ناتوان گردیده و یا نیروى واهمه در معارضه با یقین پیروز شده است.

تفاوت درجه و میزان توکّل بر خدا، در اشخاص بستگى به ضعف و شدّت و کم و زیادى همین عوامل دارد.

پیغام شاه، پنهان با وزیر

 اختلاف انگیزی، رویکرد منافقین است

بدو آرامها: یعنی شاه پنهانی به او آرامش می داد.

آخر الامر: یعنی بالاخره، در نتیجه، درپایان.

ایشان را به باد: یعنی عیسوبان را به باد فنا دهد، نابود کند، ازبین ببرد.

فارغ کن دلم: یعنی مرا ازاین انتظار بیرون بیار، خلاصم کن.

فتنه ها: یعنی اختلافات.

( 458) میان شاه و وزیر پیغامها رد و بدل مى‏شد و شاه در باطن به اعتماد او بود(459) بالاخره براى اینکه خاک عیسویان را بباد فنا دهد.( 460) براى او نوشت وقت آنست که عجله کنى و خاطر مرا آسوده سازى.() چشم و دلم همواره در انتظار است اگر وقت مقتضى است زودتر مرا از انتظار خلاص کن.( 461) وزیر جواب داد که اکنون مشغولم که در دین عیسى فتنه‏ها بر پا کرده و اختلافاتى ایجاد کنم.            

بیان دوزده سِبط از نصای    

سبط: یعنی قبیله .

دوازده سبط : یعنی دوازده قبیله . بى‏گمان فرض دوازده امیر براى مسیحیان از باب آن که حواریین دوازده تن بوده‏اند ساخته شده و مقصود از امیر، پیشواى مذهبى است نه فرمانرواى ظاهرى.

دارو گیر: مجازا، حکومت و فرمانروایى، مشغله و گرفتارى.

فریق: دسته‏اى از مردم خواه بسیار یا اندک.

تبع: پیرو.

بد نشان: داراى صفات بد و نکوهیده، بد اصل و فرومایه.

( 462) در آن وقت عیسویان دوازده امیر داشتند.( 463) و هر دسته از امیرى تبعیت مى‏کردند.( 464) و این دوازده امیر با تابعین خود بنده و فرمانبر وزیر بد طینت بودند. ( 465) همه بر گفتار او اعتماد داشته رفتار او را سر مشق خود قرار مى‏دادند.( 466) اطاعت آنها از وزیر طورى بود که اگر بامیرى مى‏گفت بمیر در مقابل او جان نثار مى‏کرد.

   تخلیط وزیر در احکام انجیل     

تخلیط: یعنی آمیختن.

طومار: نامه و صحیفه، نامه‏اى دراز که غالبا از برگهاى مختلف کاغذ بهم چسبانیده ترکیب مى‏شد و در پایان آن چوبى تعبیه مى‏کردند و این نامه را بر آن مى‏پیچیدند .در این نامه فرمان‏هاى مشتمل بر دستور العمل و حسابها و اسناد مفصل نوشته مى‏شد.

نوعى دگر: یعنی هرفرمانی خلاف فرمان دیگر.

() وقتى که همه عیسویان را مطیع و رام خود ساخت زیرکانه حیله‏اى بکار برد و فتنه‏اى بر انگیخت.( 467) و بنام هر یک از امراى طومار و کتابى درست کرد ولى نوشته هر کتاب غیر آن بود که در کتابهاى دیگر نوشته بود. ( 468) احکام هر یک از کتابها خلاف دیگرى و هر یک نوع خاصى بود.

بیان حسد وزیر

آن وزیرک: اشاره به مضمون بیت 345 است که وزیر به شاه یهود پیشنهاد کرد که گوش وبینی او را ببرد واز درگاه براند.

بینى کردن: به کنایه، تکبر کردن، خود بزرگ بینی.

خویشتن بى‏گوش و بى‏بینى کند: منظور سخن این است که آدم حسود ومغرور در خود آن حس شنوایی و بویایی را که وسیل? وابزارمعرفت حق است از میان می برد.

بوى او را جانب کویى برد: یعنی حس بویای سالم، آن حس است که انسان را به سوی خدا بکشاند.

شکر کن، مر شاکران را بنده باش : یعنی کسی که دارای حس بویایی است باید آن را از خدا بداند وشکر گزار باشد.

پاینده باش : یعنی در بندگی وارادت به مردان حق پایدار باش.

از ره زنى مایه مساز: یعنی گمراه کردن دیگران راسرمایهْ زندگی خود مکن

سیر در گوزینه کردن: بکنایت، باطل بحق آمیختن، غم در صورت شادى نمودن، امر مکروه را لباس مطلوب پوشیدن، مکر کردن.

گوزینه: نوعى از باقلواست که با مغز گردو پزند در اکثر نسخ (لوزینه) آمده که مطابق است با مثل معروف: (لوزینه در سیر کردن) ضبط ما مطابق نسخه‏ى قونیه است.

 لوزینه: باقلواست، نیز شیرینى معروف به (لوز) که عبارتست از شربت شکر با گلاب و عرق بید مشک بقوام آورده که با مغز بادام کوفته‏ى بیخته مى‏آمیزند و با قاشق مى‏زنند تا سفت و سخت و غلیظ گردد آن گاه بر ظرفى پهن مى‏گسترند و بشکل لوزى مى‏برند و گاهى براى زیبایى و خوشى طعم، مغز پسته‏ى کوفته بر روى آن مى‏پاشند.

   ( 440) وزیر پادشاه جهودان داراى حسد بود که گوش و بینى خود را بر باد داد.( 441) او فقط براى اینکه بیک عده بى‏چاره نیش زده باشد تحمل بریدن گوش و بینى خود را نمود.( 442) کسى که بر اثر حسد بدى کرد و از کبر و غرور باد به بینى انداخت البته گوش و بینى خود را از دست خواهد داد( 443) بینى آن است که بوى خوش استشمام کند و همان بو او را ببارگاه مقدس راهنمایى کند( 444) کسى که با بینى خود چنین بویى استشمام نکند اساساً بینى ندارد بویى که مى‏گوییم بویى است که دین نام دارد.

 ( 445) اگر کسى بویى برد و از این بر خورداری شکر آن را بجا نیاورد کفران نعمت چون بیمارى‏ خوره بینى او را خواهد خورد.( 446) شکر کن و بندگى کسانى را که شاکرند بپذیر و در پیشگاه این اشخاص بمیر تا زنده جاوید باشى.( 447) مثل این وزیر راه زنى شعار خود مکن و مردم را از عبادت و نماز باز مدار. فهم کردن حاذقان نصارى مکر وزیر را .( 448) وزیر کافر واعظ مذهبى شده بود و مقاصد کفرآمیز خود را چون سیرى که میان حلواى بادام داخل کنند با نصایح دینى مخلوط کرده بود.

محتوای اجمالی این ابیات چنین است که:حسادت، همواره با غرور و تکبر همراه است. حسود خود را با دیگران قیاس می‌کند و از جهتی، خود را برتر می‌بیند. یک چنین شخصی با حسادت و غرور خود، حس شنوایی و بویایی معنوی را، که وسیله معرفت حق است، از دست می‌دهد. نقطهْ مقابل کسی که خاک‌سار شد و رذیلهْ حسادت و غرور را از خود زدود و گمراه کردن دیگران را سرمایهْ خود قرار نداد، حسّ بویایی او قوی می‌شود. چنین کسی که به این بویایی و توفیق الهی رسیده است باید آن را از خدا بداند و شکرگزار باشد، و در ارادت به مردان الهی، پایدار باشد.وگرنه دچار همان بیماری روحی می‌شود و این ادراک معنوی را از دست می‌دهد .