درد دندان: کنایه از موانعی است که در راه ستمگران پیش می آورد .

غلو: یعنی کینه و دشمنی.

خویش را نشناخت آن دم از عدو: یعنی از بس که کینهْ آن شیر دیگر را در دل پرورانده بود، نفهمید که دشمنی درکار نیست ودرچاه عکس خود را دیده است.

بازتاب شخصیت

بد دیدن از بد بودن است،

ای بسا ظلم که بینی درکسان: منظور این است که بازتاب خوی (اخلاق) بد ما در دیگران آنها را در چشم ما بد می‌کند و توجه نداریم که اگر به درون خود مراجعه کنیم، ریشه آن بدی را در خود خواهیم یافت.

هستی : به‌ معنی وجود و آثار وجودی است و در این‌جا به معنی خودخواهی و خود‌پسندی و توجه به جنبه‌های نفسانی است.

چون به قعر خوی خود اندر رسی: یعنی هنگامی که به ژرفای اخلاق خود بنگری وبررسی کنی،  مضمون سخن مولانا در این مصراع وبه طور کلی دراین ابیات این است که نیک دیدن از نیک بودن و بد دیدن از بد بودن است و چون ما بدى در کسى مى‏بینیم بهتر است که بدرون خود نظر افکنیم و ریشه‏ى عیب جویى را پیدا کنیم و در اصلاح خود بکوشیم و به داوریهاى نارواى خود اعتماد نداشته باشیم. خاصه که عیب جویى و نکوهش و رسوا کردن مردم کارى مطلوب نیست و طریقه‏ى درستى در تربیت و اصلاح افراد شمرده نمى‏شود زیرا هرگز بد گویى و مذمت بر صداقت و یک رنگى حمل نمى‏شود و سرانجام دشمنى و حقد و کینه ببار مى‏آورد و بجاى آن که عیبى بر طرف کند عیب و نقص دیگر ببار مى‏آورد. همچنین این بیت اشاره دارد به آیه:«مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ »:(آرى،) آنچه از نیکیها به تو مى‏رسد، از طرف خداست؛ و آنچه از بدى به تو مى‏رسد، از سوى خود توست.[1] براى آن که از عقیده‏ى مولانا در مورد بد دیدن آگاهى بیشتر حاصل شود ابیات ذیل را از مثنوى نقل مى‏کنیم:

            آن یکى در چشم تو باشد چو مار             هم وى اندر چشم آن دیگر نگار

            ز آنک در چشمت خیال کفر اوست             و آن خیال مومنى در چشم دوست‏

            یوسف اندر چشم اخوان چون ستور             هم وى اندر چشم یعقوبى چو نور

            از خیال بد مرو را زشت دید                     چشم فرع و چشم اصلى ناپدید

            چشم ظاهر سایه‏ى آن چشم دان             هر چه آن بیند بگردد این بدان‏[2]

            بد گمان باشد همیشه زشت کار             نامه‏ى خود خواند اندر حق یار

            آن خسان که در کژیها مانده‏اند             تا نبى را ساحر و کژ خوانده‏اند[3]

در این ابیات به طور کلی سخن در این است که گاهی بازتاب خوی (اخلاق) بد ما در دیگران آنها را در چشم ما بد می‌کند و توجه نداریم که اگر به درون خود مراجعه کنیم، ریشه آن بدی را در خود خواهیم یافت. و داوریهاى انسان بعقیده‏ى مولانا تابع احوال درونى و دید ظاهر فرع دید باطنى است. از این رو ما در قضاوتى که درباره‏ى دیگران مى‏کنیم باید جانب احتیاط را رعایت کنیم و اگر چیزى یا کسى را بد مى‏بینیم ژرف بیندیشیم که شاید ریشه‏ى آن زشتى و بدى در خود ما باشد براى آن که عیب جویى گذشته از آن که خود صفتى ناپسند است و از حس انتقام و کینه توزى مایه مى‏پذیرد که از بیماریهاى سخت روحى است.

برگشت ظلم، بظالم

در سرش آینده بود: یعنی بر سرش می آمد، به خودش برمی گشت ناظر است بدین روایت: «من حفر لأخیهِ حفره وقع فیها»[1] و در مثل پارسى مى‏گویند: چاه کن همیشه در چاه است، بد مکن که بد افتى، چه مکن که خود افتى.

 چاه مظلم : چاه هول انگیز، ظاهرا برگرفته است از مضمون حدیث ذیل: «اتقوا الظلم فان الظلم ظلمات یوم القیامة ...»[2]

بدتر را بتر: یعنی عدل حکم می کند که کار بدتر جزای بدتری هم داشته باشد. این سخن برگرفته است از مفاد آیه‏ى شریفه: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها [3]

ازجاه، ظلمی می کُنی:یعنی وقتی که به جاه ومقامی می رسی ستمگر می شوی

خصم: جدل کننده، هر یک از طرفین دعوى (مدعى، منکر)، مدعى.

خصمی: (با یاء مصدری) یعنی کسنه کشی وانتقام جویی.

بی خصمی مدان: یعنی تصور نکن که آنها همیشه زور راتحمل می کنند وبه انتقام برنمی خیزند.

 نُبى: قرآن کریم. به احتمال قوى این کلمه تبدیل لفظ (نوى) است بمعنى نو آیین و تازه،در تایید آن مى‏توان این لفظ را ترجمه‏ى (محدث) فرض کرد که در قرآن کریم آمده است:« ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اِسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ».[4] که آن را به قرآن تفسیر کرده‏اند.[5] ممکن است نیز این لفظ از تعبیرات معتزله سرچشمه گرفته باشد که کلام اللَّه را حادث مى‏دانسته‏اند.

 إِذا جاءَ نَصْرُ اَللَّهِ: از قرآن کریم است.[6] (هنگامی که یاری پروردگار وگشایش فرا رسد) .معنی کلام مولانا این است که ضعیفان هم می توانند انتقام بگیرند به شرط آن که خدا آنها را یاری کند.نظیر قصهْ ابرهه

طیرا ابابیلت: یعنی پرندگان متفرق یا دسته های مرغان،برگرفته شده از آیه‏ى ى شریفه: وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ [7] و اشاره است بقصه‏ى اصحاب فیل که پیش از بعثت حضرت رسول (ص) روى داده است.وابرهه که می خواست کعبه را با حملهْ پیلان خود ویران کند وپروردگار پرندگانی را به جنگ فرستاد که بر سپاهیان ابرهه سنگ باریدند وهلاکشان کردند.

 ( 1319) بچاهى افتاد که ظلم برایش کنده بود البته ظلم او بسرش آمدنى بود.( 1320) آرى ظلم ظالمان بچاه مظلم تبدیل خواهد شد و تمام دانایان این مطلب را تأیید کرده و گفته‏اند. ( 1321) هر کس ظالمتر باشد چاهش عمیقتر و تاریکتر است و عین عدالت است که جزاى بدتر بدتر باشد.( 1322) اى کسى که از ظلم چاه مى‏کنى این کار تو دامیست که براى خود درست مى‏کنى.() اگر بمردمان ضعیف ظلم مى‏کنى بدان که در قعر چاه عمیقى هستى. ( 1323) چون کرم پیله بدور دام متن بدان که این چاه را براى خودت مى‏کنى پس اقلا باندازه بکن. ( 1324) اگر بضعیفان دشمنى نمى‏کنى چون حضرت رسول ص که سوره فتح برایش نازل شد بشارت فتح و ظفر و یارى خداوند بتو مى‏رسد. ( 1325) و اگر چون اصحاب فیل بوده براى خرابى و ظلم پیش مى‏روى منتظر باش مرغ ابابیل براى هلاک تو همى‏رسد.

نظر کردن شیر در چاه ودیدن عکس خود را وآن خرگوش را

در تافت تاب‏: یعنی تصویر آن دو انعکاس یافت

تفت: مخفف تافت، تابید، منعکس شد.

زفت: چاق، درشت.

( 1315) شیر او را در پهلوى خود جاى داد و خرگوش بهمراهى او تا لب چاه با کمال چالاکى دوان دوان رفت‏. ( 1316) وقتى در چاه به آب قعر آن نگریستند عکس هر دو در آب افتاد.( 1317) شیر عکس خود را دید گمان کرد در ته چاه شیریست که خرگوش در کنارش ایستاده.( 1318) وقتى دشمن خود را در چاه دید بغضب آمده خرگوش را فراموش کرده بدرون چاه جست.

پرسیدن شیر از سبب پای واپس کشیدن خرگوش

اسباب مرض: یعنی عوامل این وحشت واضطراب

سبب خاص: یعنی نگرانی وبیم خود را بیان کن.           

 ( 1308) شیر گفت مقصود من این است که بیمارى تو را بدانم که از چه قبیل است.() چرا از رفتن باز ماندى مرا بازیچه قرار دادى.( 1309) خرگوش گفت علت عقب ماندن من ترس است آن شیر در این چاه است و اینجا را براى خود قلعه محکم و سنگر تسخیر نشدنى قرار داده.() رفیق مرا گرفته بدرون این چاه برد.

ترجیح خلوت بر صحبت،

خلوت: تنها نشستن و دورى جستن از مصاحبت خلق، مقابل: عزلت که کناره گرفتن از خود و خودى است، به‌طوری‌که مرد راه حق از این تنهایی و گوشه‌گیری و ذکر و فکر، راهی به خدا بیابد و در طی خلوت، نفس سرکش را مهار کند. بعضى بر عکس این گفته‏اند. خلوت نزد صوفیه از امورى است که در مبادى حال و آغاز سلوک براى مرید لزوم دارد و عملى نیست که ملازمت آن همیشه لازم باشد، [1]بعقیده‏ى مولانا خلوت وقتى درست است که همنشین خوب و موافق بدست نیاید ولى از همنشین خوب و همراه، دورى گزیدن شرط طریق نیست. [2]

خلوت از اغیار باید، نه زیار       پوستین بهر دی آمد نه بها

اما حصول صفاى دل در خلوت بسبب تمرکز حواس و اشتغال بذکر و نشنیدن سخنان بى‏هوده است که در صحبت خلق از آن گزیرى نیست.

ظلمت‌های خلق: تأثیری است که معاشران نامناسب در سالک راه خدا می‌گذارند و او را از مقصود باز می‌دارند.

سر نبرد: یعنی خود را نجات نداد، نابود شد.

 ( 1310) آرى کسى که عاقل است قعر چاه را براى خود انتخاب مى‏کند براى اینکه در خلوت دل صفا پیدا مى‏کند.( 1311) تاریکى چاه بهتر از تاریکى این مردم است کسى که بپاى مردم ایستادگى کند سر بسلامت بیرون نبرد.

زخمم او را قاهر است: یعنی من او را مغلوب خواهم کرد.

سوزیده: یعنی سوختن،

آتشى: منسوب به آتش، آن چه از آتش زاید، مجازا، خشمگین، سوزنده و مردم سوز.

پشت: حمایت، تقویت، استظهار، پشتى، پشتیبانى.

کان کرم: یعنی کسی که اهل بخشش وکرامت است.

   ( 1312) شیر گفت نترس من او را مغلوب خواهم کرد فقط تو نگاه کن ببین در چاه است یا نه؟( 1313) خرگوش گفت من از آتش او سوخته‏ام و مى‏ترسم مگر اینکه نزد تو باشم. ( 1314) و به اطمینان و پشتیبانى تو بتوانم چشم باز کرده بچاه بنگرم.() من فقط بپشتیبانى تو مى‏توانم بیایم که تو مرا در چاه نگهدارى کنى.

زندگى، آشتى اضداد است،

جهان فانى است زیرا متغیّر و محدود است،

میش و گرگ: به کنایه دو چیز مخالف. مقصود اینست که جدایى و گریز این اضداد از یکدیگر شگفت نیست ولى موافقت و سازگارى آنها بمدت دراز، در ترکیب اجسام، عجب است.

   آشتى ضدهاست: بعقیده‏ى اطباى قدیم بدن از چهار عنصر مرکب است و تا اعتدال نسبى میان آنها برقرار است بدن سالم و زنده مى‏ماند و بیمارى و مرگ نتیجه‏ى خروج از اعتدال و غلبه‏ى یکى از عناصر است. شیخ سعدى در بیان این مضمون مى‏گوید[1]:

            چار طبع مخالف سرکش                    چند روزى بدند با هم خوش‏

            چون یکى ز آن چهار شد غالب             جان شیرین بر آمد از قالب‏

جهان رنجور: جهان رنجور است بدین معنى است که درمعرض آفت قرار دارد و مانند بیمار نیروى خود را از دست مى‏دهد و هر چه در معرض آفت باشد زوال آن متصور است. همچنین مى‏توانیم بگوییم که رنجورى و محدودیت قوى نقص است که با امکان ملازمت دارد و با وجوب منافى است و بنا بر این جهان فنا پذیر است زیرا بوجوب وجود متصف نتواند شد.

زندانی بودن جهان: بدین معنا است که جهان مادی محدود است ومانند عالم غیب بی کرانه نیست.

( 1300) اى کسى که جزء هستى و از کلى‏هاى بسیط تر ترکیب یافته‏اى از حال کلیات حال خود را قیاس کن. () وقتى که نصیب بزرگان درد و رنج باشد کى ممکن است کوچکها گنج نصیبشان شود.( 1301) وقتى که کلیات داراى رنج و درد باشند اجزاء آنها چرا رنگ زردى نکشند. (1302) بخصوص جزئى که از اضداد ترکیب شده و آب و خاک و آتش و باد عناصر ترکیبى آن هستند.( 1303) اگر گوسفندى از گرگ فرار کند تعجبى ندارد تعجب در این است که میش با گرگ الفت بگیرد و اضداد با هم جمع شوند. ( 1304) زندگى ما آشتى اضداد است مرگ عبارت از وقتى است که میانه اضداد جنگ شروع شود و از هم جدا شوند. ( 1305) خداوند است که شیر و گورخر را با هم آشتى داده و این دو ضد را بهم پیوسته است.( 1306) پس وقتى جهان بزور بهم پیوسته و زندانى و رنجور است چه تعجب دارد که این رنجور فانى بوده و از میان برود. ( 1307) خرگوش از این قبیل پندها در گوش شیر خوانده گفت علت عقب ماندن و رنجورى من از این قبیل است.

در ادامهْ ابیات پیشین مولانا می گوید: تحول و تغییراتى که در وجود هر انسان از پیرى و جوانى و ضعیفى و نیرومندى و بیمارى و تندرستى روى مى‏دهد دلیل است بر آن که کلیات و عناصر در معرض تغیر و تبدل‏اند از آن جهت که جزو تابع کل است و احکام کل در اجزا سریان دارد و چون در ابیات پیشین با ذکر امثله معلوم شد که کلیات از آفت بر کنار نیستند نتیجه مى‏گیرد که این تحول که در بدن انسان مشاهده مى‏شود امرى است طبیعى و تابع احکام کلى و سنن طبیعت.

ودر شرح وتوضیح بیت (1303) مى‏توان گفت که گریز آدمى از مرگ و فنا جاى تعجب نیست ولى اینکه انسان بر امید زندگى بسوى مرگ مى‏شتابد و از تحصیل شهوات، وسایل فناى خود را فراهم مى‏کند، امرى است در خور تعجب، زیرا کارها و کوششهاى انسان همه بنوعى سعى در ادامه‏ى زندگى است، جنگها و آشتیها، کوشش در جمع مال، حرص در طلب جاه، همه براى زنده ماندن است در صورتى که همین ها سبب فرسایش قوى و آمادگى براى زوال حیات است.