قصهْ هدهد وسلیمان علیه السّلام، دربیان آن

که چون قضاآید، چشم های روشن بسته شود.

هم‌زبانی و هم‌دلی، وحدت زبان پایه اجتماع نیست،

سراپرده: خیمه‏ى بزرگ پادشاهى.

چیک چیک: آواز گنجشک و مرغان خرد.

هم‌زبانی: به معنای آشنایی ذهنی و هم‌فکری افراد با یک‌دیگر است‌.

ترجمان: یعنی هر وسیله‌ای که ما‌فی‌الضمیر ما را بیان کند، اعمّ از سخن یا نوشته یا رابطه روحی و معنوی.

 سخن گفتن مرغان با سلیمان مبتنى است بر آیه‏ى شریفه: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ وَ قالَ یا أَیُّهَا اَلنَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ.[1]

 سجل: سند و امضا و عهدنامه

مى‏توان گفت که این ابیات بمنزله‏ى رد عقیده‏ى کسانى است که هم زبانى و اتحاد لغت را از عوامل اجتماع و پایه‏ى تشکیل قومیت و یا ملیت مى‏شمارند، نظر مولانا درین باره روشن است و بطور محسوس در روزگار خود مى‏بینیم که بعضى اقوام با آن که به یک زبان سخن مى‏گویند بر ضد هم مى‏کوشند و با یکدیگر به پیکار بر مى‏خیزند پس اساس یگانگى هم آهنگى دل و جنسیت روحى و به اصطلاح امروزین اشتراک منافع و وحدت خواطر است، این نکته را مولانا در مورد وحدت نژاد که آن را از پایه‏هاى اجتماع مى‏شمارند و یادگارى از دوره‏ى زندگى فامیلى و عشیره‏اى است نیز بیان مى‏کند [2]. چنان که درباره‏ى اشتراک آب و خاک و حب الوطن نیز عقیده‏ى شبیه بدان چه گفتیم اظهار نموده است.[3] ازین رو مى‏توان گفت که مولانا هم زبانى را بخویشى و پیوند روحى تفسیر فرموده و از راه اختلاف و بیگانگى دو تن که بیک لغت حرف مى‏زنند عقیده‏ى خویش را تایید نموده است.

در حقیقت مولانا می گوید: اگر انسان با کسی هم‌نشین باشد که او را درک نکند‌، مثل زندانی است. هندو و ترک با این‌که به یک زبان حرف نمی‌زنند، می‌توانند هم‌زبان باشند؛ یعنی فکر و اند‌یشه آنها به هم نزدیک باشد. مرحله عالی این هم‌زبانی‌، همدلی است‌. همدلی یا پیوند دل‌ها، رابطه‌ای است بسیار عالی‌تر از هم‌زبانی و محکم‌تر از روابطی که با سند و امضا و عهدنامه (سجل) پدید می‌آید.

از هنر وز دانش و از کار خود: یعنی مرغان امتیازات خود را برای خدمت کردن به سلیمان بیان می کردند.

ره دهد: یعنی برای پذیرفته شدن خدمت در درگاه سلیمان.

دیباجه: یعنی چهره وظاهر هرچیز، دراین جا یعنی کلیاتی، مقدمه یی .

چون که دارد از خریداریش ننگ: یعنی اگر برده ای نخواهد خواجه خریدارش باشد خود را شل و کور نمایش مى‏دهد.

   ( 1218) هر مرغى اسرار درونى خود را از هنر و دانش و از کارها.( 1219) یک بیک بسلیمان نموده و خود ستایى مى‏کرد. ( 1220) ولى این خود ستایى از راه تکبر نبود بلکه هستى خود را نمایش مى‏داد تا سلیمان او را بدرگاه خود راه دهد. ( 1221) چون خواجه‏اى بغلامى مى‏رسد غلام شرحى از هنرهاى خود را نزد او بیان مى‏کند.( 1222) و اگر نخواهد خواجه خریدارش باشد خود را شل و کور نمایش مى‏دهد.

به طور کلی در این ابیات سخن از این است که مرغان برای آن که بتوانند به خدمت سلیمان درآیند امتیازات خود رابه او می گفتند، همان طور که یک برده هنرها وامتیازات خود را نشان می دهد تا خواجه یی خریدار او شود.

دعا و زارى کردن از روى اخلاص.

ابتهال: دعا کردن از روى اخلاص و زارى.

ابتهال آغاز کن : یعنی دعا وزاری کن تا خدا تو را از این فریب در امان نگه دارد

ساز کردن: ترتیب دادن.

علام الغیوب : یعنی دانندهْ اسرار ونهفته ها

سگی کردیم: یعنی کار ناپاک یا ناپسند از ما سر زد

آب خوش: یعنی وجود پاک مارابه صورتی درنیاور که مستحق آتش باشد

چوب گز: چوب درختان ریگزار که برای سوزاندن است .

 سندل :چوب خوش‌بوُست که برای تزئینات به‌کار می‏رود.

 ( 1204) وقتى این طور دیدى زارى کن تسبیح بگو و روزه بگیر و بدرگاه خدا بنال.( 1205) عرض کن بار الها اى کسى که تو علام الغیوب هستى ما را در زیر سنگ مکرهاى بد خورد نکن.() یا کریم العفو اى کسى که معایب بندگان را با رحمت خود پرده پوشى مى‏کنى براى گناهان ما از ما انتقام نکش.( 1206) اگر ما کار سگ را پیش گرفته متعرض اشخاص شده گناهى مرتکب گشته‏ایم اى کسى که آفریننده شیر هستى شیر را براى انتقام بر ما مسلط نفرما.() آن چه در عالم وجود است و اشیاء چنان که هستند و جانها را بهر حالت که هستند بما بنما.( 1207) آب گوارا را بصورت آتش در نیار و آتش را بصورت آب جلوه‏گر مفرما. ( 1208) تو بهر چیز توانایى چون از شراب قهر کسى را مست مى‏کنى نیستها بصورت هست جلوه مى‏کنند. ( 1209) مگر مستى چیست؟ وقتى چشم را از دیدن حقایق مانع شوى سنگ بنظر پشم و گوهر بنظر یشم خواهد آمد.

مولانا اشاره‏ای به قصه موسی و عبور او و یارانش از رود نیل و غرق شدن سپاه فرعون دارد. ثقیل، یعنی سپاه انبوه. وی سپس اشاره‏ای به قصه نمرود پادشاه بابل دارد، که مطابق روایات، ابراهیم را به آتش افکند و به خدا اعلان جنگ داد. پروردگار پشه‌ها را به جنگ او فرستاد. نمرود از عهده پشه‏ها بر نیامد و به محفظه‏ای مسی پناه برد که فقط سوراخی برای تنفس داشت. از همان سوراخ نیز پشه‌ای به درون محفظه رفت و از بینی نمرود وارد مغز او شد و مغز سرش را به تدریج خورد تا او را کشت. مولانا می‌گوید: گمراهان عاقبت بدی دارند و دچار قهر الهی می‏گردند.

قهر الهی اگر بخواهد گمراهان را به نابودی بکشاند، ممکن است به‌صورت خوش‌آیند پیش آید، به همین دلیل مولانا مستی از شراب قهر را مطرح می‏کند. دراین صورت آن‌چه وجود حقیقی ندارد، صورت هستی پیدا می‏کند و چشم انسان از دیدن حقایق باز می‏ماند. سنگِ ناچیز را گوهر و پشم را یشم می‏بیند. چنان حواس او از کار می‏افتد که چوب گز را سندل می‏بیند.

استدراج، شراب قهر الهی

موسی‌ای، فرعون را تا رود نیل: اشاره یی است به داستان گذشتن موسى و یاران اواز دریا و غرقه شدن فرعون و فرعونیان.

جمع ثقیل: لشکر گران و انبوه.

پشه‏ای نمرود را:اشاره به قص? نمرود پادشاه بابل است که مطابق روایات ابراهیم پیامبر را به آتش افگند وبه خدا اعلان جنگ داد، پروردگار پشه ها را به جنگ او فرستاد، نمرود پس از مدتی جنگ از عهد? پشه ها برنیامد وبه محفظه یی مسی پناه برد که فقط سوراخی برای نفس کشیدن او داشت، ازهمان سوراخ پشه یی به درون محفظه رفت واز بینی نمرود وارد مغز او شد ومغز سرش را به تدریج خورد، نمرود دستور داد تا با نواختن بوق پشه راساعتی ازخوردن مغز او بازدارند.، این هم اثر نکرد، سرانجام برای آرام کردن پشه یا کشتن او با تازیانه وگرز برسر نمرود کوفتند وازضربت گرزها نمرود درگذشت.[1] 

بی مُحابا: یعنی بی ملاحظه وبدون ترس.

 مُحابا: به معنی دوستی نشان دادن ، وبه سود کسی قضاوت ناحق کردن ،نیز آمده است.

درز سر: یعنی فرق سر یا حد فاصل استخوان های جمجمه.

هامان: وزیر فرعون بود.

چون قضا آید نبینى غیر پوست:برگرفته است از مضمون حدیث: انَّ اللَّهَ إِذا اَرادَ اِنفاذَ اَمرٍ سَلَبَ کُلَّ ذِى لُبٍّ لبَُّهُ[2].

   ( 1197) بلى یک فرد بنام موسى فرعون پادشاه مصر را با تمام لشکریانش بطرف رود نیل مى‏کشد. ( 1198) پشه حقیرى مغز و سر نمرود را مى‏شکافد.( 1199) بلى حال کسى که نصیحت دشمن را بشنود و حال کسى که حسد بر وى غلبه کند همین است.( 1200) فرعونى که بسخنان هامان عمل کند و نمرودى که شیطان را ستایش نماید حالش همین است.( 1201) دشمن اگر چه دوستانه سخن گوید و نصیحت کند بدان که سخنانش جز دام نیست.( 1202) اگر قند بتو دهد زهرش بدان و اگر لطف و مهربانى کند قهرش تلقى کن.( 1203) بلى وقتى قضا بیاید جز ظاهر چیزى نخواهى دید و دشمن را از دوست تمیز نخواهى داد.

تأثیر قضا و قدر در اعمال انسان،

قلاووز: کلمه‏ى ترکیست بمعنى راهبر و مقدمه‏ى لشکر.

مَغ: گود و عمیق. مغاک ازین کلمه ساخته شده است.   

اینت: به نون ساکن یعنی این تورا، کلمه‏اى است که در مورد تعجب بکار مى‏رود وحاکی از شگفتی یا اهمیت باشد به کا می آید . [1]

 آب زیر کاه: بکنایت، منافق، مکار و حیه گر، بمناسبت آن که آب در زیر کاه پنهان است و دیده نمى‏شود و ممکن است کسى پا بر روى کاه بگذارد و در آب فرو رود.

آب کاهى را به هامون مى‏برد : یعنی تعجب ندارد اگر آب برگ کاهی را به بیابان ببرد.    

آب، کوهى را ، عجب! چون مى‏برد؟: اما این عجیب است که آب کوهی را با خود بکشاند.     

طُرفه: جالب شگفت انگیز

( 1192) خرگوش چون مقدمة الجیش سپاهى بجلو افتاد تا شیر را بسوى دامى که گسترده بود ببرد.( 1193) خرگوش چاه عمیق و تاریکى را در راه نشان کرده بود و شیر را بطرف آن چاه رهبرى مى‏نمود.  ( 1194) هر دو مى‏رفتند تا نزدیک چاه رسیدند خرگوش عجب آب زیر کاه بود. ( 1195) بلى آب کاه را از صحرا مى‏برد ولى عجب است که کوه را چگونه مى‏برد( 1196) مگر خرگوش کمندى بود که شیر را بطرف دام مى‏کشید راستى خرگوش غریبى بود که شیر را شکار مى‏کرد.

 خواجه تاش: تعبیرى است مرکب از «خواجه» (فارسى) و «تاش» پسوند ترکى که مفید معنى شرکت است و «خواجه تاش» دوتن که ارباب آنها یک نفر باشد. هم ردیف ، همکار، هم رسته .نظیر: خیلتاش: دو تن که با هم در یک خیل و دسته‏اى از سپاه باشند.

کِه : یعنی کوچک، زیر دست، درخدمت

قربانی :یعنی حیوانى که آن را براى تقرب بخدا سر ببرند .یعنی باید قربان شوی

کیش: مرادف مذهب است

( 1179) شیرى در راه متعرض ما بندگان گردید. ( 1180) من باو گفتم که ما مملوک شاهنشاه هستیم و هر دو ما بنده آن درگاهیم‏. ( 1181) او جواب داد که شاهنشاه کیست؟ نام هر ناکس را نزد من مبر.( 1182) اگر تو و رفیقت از پیش من بروید هم شما و هم شاهتان را خواهم درید. ( 1183) گفتم بگذار یک دفعه دیگر روى شاه را دیده از تو نزد او خبر ببرم‏. ( 1184) گفت رفیق خود را نزد من گرو بگذار و برو اگر قبول نکنى هر دو شما را خواهم درید.

لابه: یعنی التماس، زاری.

یارمن بستد: یعنی اکنون رفیقم نزد او مانده.

زفتی: فربهی ،درشتی وچاقی.

وظیفه: یعنی مقرری، همان عهد وپیمان که نخجیران با تو بستند که غذای تو را مهیا کنند.

اومید بُر : یعنی امید نداشته باش          

والحق مُرّ:حقیقت تلخ است ومن به تو حقیقت را می گویم.

ره پاک کن: یعنی این مانع را از سر راه بردار.

دفع آن بى‏باک کن‏: منظور آن شیری که خرگوش ادعا کرده.

 ( 1185) هر چه التماس کردیم نپذیرفت رفیق مرا نگاه داشت و مرا رها کرد که نزد شاه آیم.() اکنون رفیقم نزد او مانده و خون جگر مى‏خورد. ( 1186) رفیق من از چاقى بدن و لطافت گوشت سه برابر من است.( 1187) بعد از این دیگر بعلت بودن آن شیر راه بسته شده و حیوانات نمى‏توانند طعمه براى شما بفرستند حال ما این است که بعرض رسید.( 1188) با اینکه حرف حق تلخ است ولى من حسب الوظیفه مى‏گویم که بعد از این از وظیفه صرف نظر کن.( 1189) اگر طعمه و وظیفه لازم دارى راه را باز کن و این شیر بی باک را از میان بردار. 

جواب گفتن شیر خرگوش را و روان شدن با او

گفت بسم الله: تعبیری است برای این معنا،که بیا برویم ببینیک مسئله ازچه قرار است.

 ( 1190) شیر گفت بسم اللَّه اگر راست مى‏گویى پیش بیفت برویم ببینیم او کجا است.( 1191) تا اگر چنین شیرى وجود داشت سزاى او را بدهم و گر نه ترا بجزاى خود برسانم.