اگر بندگى فراموش شود، حلاوت یاد خدا از دل برود

 دم جان: نفس رحمانى، دم الهى. دمى که دل مرده را زنده کند تا حقیقت را دریابد. یعنی سخن مردی که روح واصل به حق دارد (شعیب).

گل شکفتن: استعاره از پیدا شدن هشیارى اندک.

دفع من می‌گوید: یعنی سخن مرا رد می‌کند، گستاخی می‌کند.

گرفتن: عقاب کردن، عذاب فرمودن.

ستّار: بسیار پوشنده.

ابتلا: آزمایش، آزمودن.

ذوق: لذت روحانى. قشیرى گوید: «عبارتى بود از آن که ایشان یابند از ثمرات تجلّى و نتیجه‏هاى کشف و پیدا آمدن واردهاى بدیهى.»[1]

ذوق جان: یعنی دریافت و ادراک حقایق از طریق روح،

سَنى: یعنی روشن و درخشان.خوب، شایسته.

چاشنى: لذت، لذت روحانى.

چاشنی ندارد: یعنی مزه یا لذت آن را احساس نمی‌کند.

 د‌هد ‌دانه شجر: یعنی از یک دانه، درخت پدید آید.

( 3403) حضرت شعیب (ع) که این نکات را براى او بیان کرد از دم جان بخش آن بزرگوار جان نویى بر کالبد آن دمیده شد و از شادى چون گل شکفته شد. ( 3404) و جان او وحى آسمانى شنیده گفت اگر خداى تعالى مرا بگناهانم گرفته نشانش چیست؟. ( 3405) حضرت شعیب (ع) عرض کرد بار خدایا او در جواب من نشانى مى‏خواهد. ( 3406) وحى شد که ما ستار العیوبیم و رازهاى او را فاش نخواهیم کرد ولى فقط رمزى براى نمونه و امتحان خواهیم گفت‏ . ( 3407) یک نشان اینکه او را گرفته‏ایم این است که او طاعتهائى دارد از نماز و روزه و دعا . ( 3408) و زکات و غیر اینها ولى یک ذره ذوق جان و لذت روحانى در او نیست‏ . ( 3409) طاعت و عبادات عالى بجا مى‏آورد ولى چاشنى محبت در آن نیست‏ . ( 3410) طاعت او خوب است ولى معنى خوب ندارد جوز بسیار است ولى همگى بى‏مغز است‏ . ( 3411) براى آن که طاعت مفید باشد ذوق روحانى لازم است دانه باید مغز داشته باشد تا بروید و درخت بارورى گردد . ( 3412) دانه بى‏مغز نهال نخواهد شد و صورت بى‏جان خیالى بیش نیست‏ .

مولانا می‌گوید: شخص مغرورِخاطی پیام حق را از زبان شعیب شنید و به هیجان آمد، اما دست از طغیان خود برنداشت. چرا؟، چون حقیقت عبادت، بندگى نمودن است و طاعت را با خشوع انجام دادن، و حقیقت ذکر، از صمیم دل خدا را یاد آوردن. اگر عبادت و ذکر چنین بود، عبادت کننده از عبادت لذت می برد و ذوق و اشتیاق در وى ایجاد می شود، چنان که یک سره از خلق ببرد و به حق روى آرد.

          ذوقى که ز خلق آید زو هستىِ تن زاید             ذوقى که ز حق آید زاید دل و جان اى جان‏

(دیوان کبیر، ب 19693)

و اگر بندگى فراموش شود، یاد خدا از دل برود. چنان که امام صادق از رسول (ص) روایت کند که «مَن عَصَى اللَّهَ فَقَد نَسِیَ اللَّهَ وَ إن کَثُرَت صَلاتُهُ وَ صِیامُهُ وَ تَلاوَتُهُ: آن که نافرمانى خدا کند، خدا را از یاد ببرد، هر چند که نماز و روزه و تلاوت او بسیار بود.»[2]

خاک برچشم اندیشه مکن:

 مرد رومى: استعاره از سپید چهره.

خاک در چشم اندیشه کردن: به عاقبت ننگریستن، پرواى گناه نداشتن.

شِستن: مخفف نشست است. نشستن.

پنج تو: یعنی پنج لایه.

چاره‌گر: پروردگار است

 ( 3390) مرد آهنگرى که خود زنگى باشد دود با چهره‏اش هم رنگ است‏ . ( 3391) ولى اگر یک نفر رومى سفید پوست آهنگرى کند علامت دود بزودى در چهره سفیدش آشکار شده و رویش ابلق مى‏گردد . ( 3392) پس زودتر تأثیر گناه را دریافته ناله و زارى آغاز نموده خدا را همى‏خواند . ( 3393) و اگر از اول باندیشه خود اعتنا نکرده و در گناه اصرار ورزیده بدى پیشه کند . ( 3394) دیگر اندیشه توبه از سرش بیرون رفته و گناه در ذائقه‏اش شیرین مى‏شود تا بکلى بى‏دین شود . ( 3395) آن پشیمانى و یا رب گفتن او را وداع گفته مى‏روند و به آیینه دلش پنج طبقه زنگ روى هم مى‏نشیند . ( 3396) آئینه‏اش را زنگ خورده و گوهر وجدانش را زنگ تحلیل مى‏برد. ( 3397) اگر بر صفحه سفید کاغذ خطى بنویسى البته آن خط خوانا خواهد بود. ( 3398) ولى اگر بکاغذ نوشته شده خطى روى خط بنویسى خوانا نبوده و غلط خواهد بود. ( 3399) سیاهى روى سیاهى افتاده هر دو خط کور شده و معنى از آن مستفاد نمى‏گردد. ( 3400) اگر دفعه سوم روى همان کاغذ چیزى بنویسى چون جان کافر سیاه مى‏گردد. ( 3401) آن وقت دیگر جز به پناه چاره ساز رفتن چاره‏اى نیست زیرا مورد ناامیدى است و نومیدى مسى است که اکسیرش نظر خداوندى است‏. ( 3402) ناامیدیها را بپیشگاه او عرضه کنید تا از درد بى‏درمان خلاصى یابید.

«آهنگر زنگی و آهنگر رومی» کنایه از دو انسان است که در یکی استعداد گناه و آلودگی به زندگی این جهانی هست و در دیگری نیست. «آهنگر رومی» که سرشت او الهی و معنوی است، زود به سیر الهی خود باز‌می‌گردد و اگر برنگردد «خاک در چشم اندیشه خود می‌کند» یعنی قوای معنوی و عقل خداجوی خود را نابود می‌کند و چشم باطنش کور می‌شود. مولانا براین باور است که آن «نظر» که مس نا‌امیدی را زر می‌کند، نظر پروردگار و عنایت اوست.

دعوى کردن ِآن شخص که: خداى تعالى مرا نمى‏گیرد

به گناه، و جواب گفتن شعیب علیه السّلام ، مر او را

حرمان از مناجات الهی، کیفر است

 دعوى کردن آن شخص: حکایتی که در این جا نقل می شود پیش از مثنوی در مُحاضرات الادباء ودر حلیة الاولیاء آمده ومربوط به یکى از احبارِ وعالمان یهود بود که مى‏گفت خدایا، چند تو را نافرمانى کنم و مرا عقاب نکنى؟ خداوند به یکی از انبیاء بنی اسرائیل وحی فرمود که: بنده مرا بگو چند تو را کیفر کردم و ندانستى. شیرینى مناجات خود را از تو نگرفتم؟ واین کیفر توست. [1]

شعیب (ع): پیمبرى که بر مردم مَدیَن مبعوث شد، و مدین سرزمینى است در شبه جزیره عربستان برابر تبوک در ما وراى خلیج عقبه که ویرانه‏هاى آن باقى است.

 مقلوب: باژگونه، نادرست.

تیه: کنایه از بى‏راهه ه به مقصد نمی‌رسد؛ و نام سرزمینى است که بنى اسرائیل در آن سر گردان شدند.

سَلاسِل: جمع سلسله: یعنی زنجیر‌ها.

زنگِ تو بر تو: استعاره از حجابى که بر دل افتد و دل را از خدا غافل کند. واشاره دارد به آیه شریفه سوره مطففین که مى‏فرماید: «کَلاَّ بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ یعنى نه چنین است بلکه آن چه با اعمال خود کسب کرده‏اند بدل آنها زنگ نهاده که حقیقت را دو نمى‏یابند».[2]

دیگ سیاه: استعاره از دارنده درون تاریک که آگاه نباشد و موعظت نپذیرد.

جوی: یعنی مقدار بسیار کم.

دیگ نو: استعاره از دلى که روشن است و هنوز تیرگى گناه آن را فرا نگرفته.

 ( 3379) در زمان حضرت شعیب (ع) مردى بود که مى‏گفت خداوند از من عیبها دیده‏ . ( 3380) گناه و جرم زیادى از من دیده و بکرم خود مرا بگناهانم نگرفت‏ . ( 3381) خداوند تعالى از راه غیب به شعیب فرمود . ( 3382) به آن که مى‏گوید گناه چندى کرده و خداوند کرم فرموده مرا بگناهانم نگرفت‏ . ( 3383) بگو اى سفیه اى کسى که راه را رها کرده به بیابان مى‏روى تو درست بعکس آن چه واقع شده سخن مى‏گویى‏ . ( 3384) چند مرتبه تو را بگیرم و تو بى‏خبر باشى تو اکنون از پا تا بسر در زنجیر هستى‏ . ( 3385) زنگ اندرون و سیاهى دلت سیماى درونت را تباه کرده است . ( 3386) بر صفحه دلت زنگار بر سر زنگار جمع شد تا بکلى از دیدن اسرار کور گردید . ( 3387) اگر بقدر جوى از آن دود بر دیگ تازه‏اى بزند اثر سیاهى در آن آشکار مى‏گردد . ( 3388) و سفیدى است که سیاهى را آشکار و رسوا مى‏کند . ( 3389) اگر دیگ بکلى سیاه شد دیگر اثر دود در آن دیده نمى‏شود .

شعیب از انبیای بنی‌اسرائیل و پدر زن موسی(ع) است. روایتی که در این‌جا نقل می‌شود مربوط به یکی از احبار بنی‌اسرائیل است که مدعی بود خداوند او را کیفر نمی‌دهد و پروردگار به یکی از انبیای بنی‌اسرائیل وحی فرمود که‌ به او بگو: همین‌که‌ حلاوت مناجات را از تو گرفته‌ایم کیفر توست. تو مانند دیک سیاهی هستی که لایه‌های زنگ و دوده تو را در خود گرفته و مانع تابش نور حق بر وجود توست. پیش از این هم مولانا اشاره داشت که بنده چون گناهى کند گردى بر دل او نشیند، دل وى تاریک گردد، و میان او و حق فاصله افتد. در چنین حال اگر پشیمان شود و روى به خدا آرد، آن پشیمانى حجاب را بدراند، و این حجاب را «غین» گویند و در حدیث است «إنَّهُ لَیُغانُ عَلى قَلبِى حَتَّى أستَغفِرَ اللَّهَ فِى الیَومِ سَبعین مَرَّة.» و اگر همچنان در نافرمانى پیش رود، آن تیرگى بیفزاید و حجاب سخت گردد. در چنین حال از گناه پشیمان نشود بلکه بود که از گناه لذت برد و این حجاب را «رَین» گویند، چنان که در قرآن کریم است «کَلاَّ بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ » ابو الفتوح ذیل این آیه از ابو هریره آرد که از رسول (ص) شنیدم: چون بنده گناهى کند نکته سیاه بر دلش ظاهر شود اگر توبه کند آن سیاهى افروخته گردد و اگر با سرِ گناه شود آن سیاهى زیاده شود تا جمله دلش سیاه شود.

تند روی ناآگاهان و انسان‌های بدگمان

گام تیز: دویدن، تند رفتن، یعنی از تند روی ناآگاهان و انسان‌های بدگمان.

بهر باش: یعنی برای ماندن و استقرار

جاىِ معاش: یعنی ماندن و زیستن ، جاى آسودن.

وَحَل: گل، و در اینجا وَحَلها استعاره از کارهاى شبهه‏ناک است.

گل و وحل: در این‌جا دنیا و دل‌بستگی‌های دنیایی است.

تأویل: یعنی تفسیر موافق میل خود

رُخصت: در اصطلاح علماى علم اصول برداشته شدن حکم است از مکلف به سبب عذرى و مقابل رخصت عزیمت است و آن رجوع به حکم است پس از رفع عذر.

مُضطر: (اسم مفعول از اضطرار) ناچارى. اشاره است به آیاتى از قرآن کریم مانند: فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ.»[1]

گرفتن: مواخذه کردن.

گرفته ستت: یعنی و‌ابستگی های زندگی مادی، تو را گرفته است، همان‌طور که شکارگیری کفتاری را گرفته باشد.

کفتار کور: کفتار در ادب فارسى و عربى در «حماقت» مثل است. مشهور است که براى گرفتن کفتار بر در لانه او روند و گویند کفتار در لانه نیست و او همى‏خسبد به گمان آن که او را نمى‏بینند، تا آن که دست و پایش ببندند. از فرموده‏هاى على (ع) است: «وَ اللَّهِ لا أکُونُ کَالضَّبُعِ تَنامُ عَلَى طُولِ اللَّدمِ.»[2]

 ( 3370) خرى که در گل مى‏ماند براى برخاستن دم‏به‏دم مى‏جنبد. ( 3371) و هیچ گاه آن جا را براى اقامت اختیار نکرده و جا براى خواب هموار نمى‏کند زیرا که مى‏داند آن جا جاى زندگى نیست‏. ( 3372) پس حس تو از حس خر کمتر بوده که دل تو از این باتلاقهاى گل و لاى نجنبیده و بر نخاسته‏. ( 3373) در میان گل و لاى براى اقامت خود مجوز آبى از خود تراشیده‏اى و تأویلاتى بکار مى‏برى که بودنت را در آن جا جایز شمرى براى اینکه از آن جا دل نمى‏کنى‏. ( 3374) پیش خود این طور براى خود عذر تراشى مى‏کنى که براى من جایز است که در اینجا بمانم چون ناچارم و چون خداوند کریم است یک نفر مضطر را مسئول قرار نمى‏دهد. ( 3375) او خودش تو را گرفته و تو مثل آن کفتار که در افسانه‏ها مى‏گویند [گویند براى صید کفتار چند نفر به لانه او نزدیک شده و بهم دیگر مى‏گویند کفتار اینجا نیست کو کفتار و این کلمه را تا وقتى کاملا او را گرفتار کنند تکرار مى‏کنند و کفتار گمان مى‏کند که آنها نمى‏بینند از آن جا فرار نمى‏کند] این گرفتن را بعلت غرورى که دارى نمى‏بینى‏. ( 3376) هى مى‏گویند که میان این غار کفتار نیست او را از بیرون باید جست‏. ( 3377) این کلمات را مى‏گویند و بند بدست و پایش مى‏بندند و او با خود مى‏گوید که اینها از من خبر ندارند. ( 3378) اگر این دشمن از من خبر داشت چرا هى صدا مى‏زد که کفتار کو؟.

مولانا حالت بدگمانان و راه نیافتگان را به خری تشبیه می‏کند که در گل مانده باشد. معنی بیت این است که: تو به جای آن‌که خود را از وابستگی‏های زندگی مادی برهانی، به تأویل و رخصت متوسل می‏شوی که گرفتاری خود را توجیه ‏کنی.

نفوذ معنوی مردان خدا وعارفان(2)

بهشت: استعاره از ولى کامل.

خارچینى: استعاره از عیب جویى.

رخنه: یعنی عیب و نقص.

خفاش: کسی است که نمی‏تواند نور حق را در مردان حق ببیند.

بر کار بودن: کوشا بودن.

از آن راه: یعنی از طریق پیر.

نسیم: رحمت حق است.

دم جنبانیدن: کنایت از فروتنى نمودن، تواضع کردن.

حَیثُ ما کُنتُم: برگرفته است از آیه «وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ: و هر جا بودید پس روهاى خود را به سوى آن (کعبه) بر گردانید.»[1]

 ( 3361) همیشه آتش را از آب مى‏ترسانند که خاموشش کند آب کى شده که از شعله آتش بیم بخود راه دهد . ( 3362) در روى ماه عیب جوئى مى‏کنى؟ و در بهشت خار مى‏جویى؟ . ( 3363) اگر براى پیدا کردن خار به بهشت بروى در آن جا جز شخص خود خارى پیدا نخواهى کرد . ( 3364) آفتاب را با گل اندود کنى یا در بدر کامل مى‏خواهى رخنه پیدا کنى و عیبى بیابى؟ . ( 3365) آفتابى بتمام جهان مى‏تابد با جثه خفاش چگونه نهان خواهد شد؟ . ( 3366) عیبها براى این عیب شده‏اند که مردود پیران واقع شده‏اند غیبها بر اثر رشک پیران غیب شدند . ( 3367) اگر از خدمت دور هستى اقلا از یاران باش و پشیمانى از اعمال خود را هر قدر بتوانى تقویت کن‏. ( 3368) تا شاید از آن راه نسیمى برسد بنا بر این چرا باید آب رحمت را بروى خود ببندى و بشیخ گمان بد بخود راه دهى‏و ( 3369) اگر چه دور هستى ولى از دور چون سگ دم جنبانیده و اظهار کوچکى کن چنان که خداى تعالى مى‏فرماید «حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ» [در سوره بقره آیه 144] هر جا که باشید روى بجانب مسجد الحرام کنید.

منظور مولانا ازآتش، انسان ناقص مادی است و "آب"، مرد کامل است. مولانا می‏گوید: عالم معنوی و غیبی مردان حق، به بهشت ماند و همه جای آن، گل است در آن خار، نمی‏توان یافت. "آفتاب"، وجود پیر یا حقایق الهی است . "پیران"، محک نیک و بد هستنند و آن چیزی که مردود آنها باشد( اگر مرید یا هرکس دیگر شایسته نباشد،) رازهای حق را از او پنهان می‏کنند. مولانا می گوید: هر‌که بر عزیزان حق بد‌گمان باشد و حسد ورزد، در رحمت را به روی خود می‌بندد. پس هرجا که هستید، روی خود را بگردانید و به حق و مردان حق متوجه کنید: «حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْشَطْرَهُ »:از هر جایی روی خود را به سوی کعبه بگردانید: