شرط همراهی با خضر، خاموشی است

 نطق موسى: اشاره است به اعتراض موسى (ع) به همراه خود، چنان که در قرآن کریم آمده است. خلاصه آن که: موسى از آن بنده (که او را خضر دانسته‏اند) خواست با وى هم سفر شود تا از آن چه آموخته او را بیاموزد. وى گفت تو شکیبایىِ هم سفرى مرا ندارى، چرا که از سرِّ آن چه کنم ناآگاهى. موسى گفت من نافرمانى تو نکنم. وى گفت پس از آن چه کنم مپرس تا خود تو را بگویم. پس با او به کشتى نشست و او کشتى را سوراخ کرد. موسى بر او خرده گرفت. نیز جوانى را کشت و موسى بر وى اعتراض کرد و به دهى رسیدند و از مردم ده خوردنى خواستند و آنان مضایقت کردند. در آن جا دیوارى در حال افتادن بود همراه موسى آن دیوار را مرمّت کرد. موسى گفت چه خوب بود که مزدى براى این کار مى‏گرفتى. همراه وى دیگر مصاحبت او را تحمل نکرد و سِرّ هر سه کار خود را براى او گفت، که کشتى از آن مستمندان بود آن را سوراخ کردم تا پادشاه کشتى را به بیگارى نگیرد. و جوان گمراه بود و بیم آن مى‏رفت که پدر و مادر خود را گمراه سازد و زیر دیوار گنجى از آنِ دو یتیم بود آن را مرمّت کردم تا گنج در امان ماند، و کودکان بزرگ شوند و آن را بردارند.[1]

فزون آمدن: چنان که نوشته شد شرط همراهى این بود که هر چه کند، موسى از آن نپرسد تا خضر راز آن را بگوید. لیکن موسى این شرط را رعایت نکرد و پى در پى از او پرسش نمود.

شِقاق: یعنی بریدن و جدایی، مخالفت.

مُکثِر: یعنی تو پر‌گویی.

فِراق: برگرفته است از آیه «قالَ هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ ما لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً.»[2]

شِسته: نشسته.

از ستیزه شسته‌ای: یعنی از روی لجبازی نشسته‌ای و نمی‌روی.

خنبان شدن: خنبان: از خنبیدن، خمیدن.

خشک: یعنی بی‌نتیجه.

خشک خنبان شدن: بى‏هوده خم گشتن، رکوع و سجود بى‏اثر. چرا که با حدث کردن و وضو نساختن نماز بى‏طهارت به جا آورده.

به معنی رفته‌ای: یعنی در حقیقت از ما بهره‌‌ای نمی‌بری.

حدث کردی: یعنی بادی از تو صادر شد و نماز تو را باطل کرد.

غوی: یعنی گمراه.

پیشین: از پیش.

رفت پیشین: یعنی قبلاً باطل شد و از میان رفت.

هم جفت تو: کسانی که با تو شرایط مشترک روحی و باطنی دارند.

خوابناکان: آنها که به دنیا دل بسته‌اند و نیاز به مراقبت‌های این جهانی دارند.

ماهیان: یاران راه حق‌اند که در پناه حق از همه مستغنی‌اند.

عریانان: کنایه از وارستگان که از همه رنگ تعلّق آزادند.

جان عریان: جانی است که تن و حیات مادی را رها کرده است و پوشش یا زیور آن،

جامه کم کردن: کنایه از به کمتر چیز بسنده کردن.

( 3530) موسى علیه السلام سخن گفتنش باندازه بود ولى بیشتر از رفیق خوب خود حرف زد. ( 3531) آن زیادى سخن بر خضر گران آمده گفت برو که تو زیاده روى مى‏کنى و همین باعث فراق میانه من و تو است. ( 3532) اى موسى تو زیاد حرف مى‏زنى برو و اگر نمى‏روى باید با من کور و کر باشى و هیچ اعتراض نکنى و سخن نگویى‏. ( 3533) و اگر ستیزگى کرده و نرفتى و ماندى تو در عالم معنى رفته حساب مى‏شوى و از من‏ گسسته‏اى‏. ( 3534) وقتى در حال نماز حدثى از تو سر زد مى‏گویند برو وضو بگیر فوراً حرکت کن‏. ( 3535) و اگر نرفتى نماز تو حرکات خشک بى‏معنى است زیرا نمازت باطل است و هى بنشین چه فایده دارد. (3536) پیش آنها برو که همتاى تو بوده و تشنه شنیدن سخنان تواند. ( 3537) پاسبان براى خواب آلودگان و غافلان است عارف کامل که غرق دریاى الهى است چه احتیاج به پاسبان دارد. ( 3538) آنان که جامه مى‏پوشند بگازر و پارچه باف نظر دارند جانى که عریان است زیور او تجلى حق است‏. ( 3539) یا از عریانان بر کنار شو یا مثل آنها از جامه تن فارغ باش‏. ( 3540) و اگر نمى‏توانى بکلى از تن و جامه عریان باشى جامه‏ات را کم کن تا میانه رو باشى‏.

مولانا رعایت حد اعتدال را در رابطه با یاران، به قصه موسی و خضر تشبیه می‌کند که چون موسی به کار خضر اعتراض می‌کرد و صلاح کارهای او را درنمی‌یافت، میان آنها جدایی افتاد:« هذا فِراقُ » قسمتی از آیه 78 سوره کهف است که در آن خضر به موسی می‌گوید: اکنون دیگر میان من و تو جدایی است. در این‌جا حضرت موسی مریدی است که استاد به او هشدار می‌دهد یا او را سرزنش می‌کند. چنان که ملاحظه شدهمراه موسى شرط همراهى وى را با خود خاموشى دانست.مولانا از همین نکته استفاده می کند ومی گوید: شرط حضور مرید در محضر مراد نیز چنین است از آن چه کند و گوید نباید پرسید و خود را فروتر از او باید دید. اگر مرید بر مراد خرده گیرد یا خود را در چیزى آگاه‏تر از او بیند رسم ارادت را ترک گفته است، در این صورت وى از مراد بریده است هر چند به ظاهر در محضر او باشد. چنان که شرط قبولى نماز طهارت است و اگر نماز گزارى بى‏طهارت به نماز ایستاد کارى بى‏هوده کرده است.

 همچنین مولانا می‌گوید: رعایت حدِّ‌وسط این است که اگر هم دنیا را به کلی رها نمی‌کنی، کمتر بخواه و اسیر آن نشو.

تشنیع صوفیان بر آن صوفى که پیش شیخ بسیار مى‏گوید

رعایت حریم و ظرفیت دوستان

میانه روی ورعایت حد اعتدال

تشنیع: عیب کردن، سخن زشت گفتن.

شُنعَه زدن: (شنعه: زشتى زدن) یعنی سرزنش کردن با سر و صدا و آبرو ریزی، عیب گرفتن.

خانقاهى: منسوب به خانقاه. شیخ مقیم خانقاه: شیخى که تربیت سالکان را عهده‏دار است.

جَرَس: زنگ، درا.

اصحاب کهف: مطابق قرآن کریم، سیصد و نه سال در خواب بودند.

زَحف: در لغت به معنیهاى چند آمده: سر وصدا، اعتراض و دورشدن از مسیر، به تدریج نزدیک شدن، برخاستن یا کشیدن پا، با کندى پیش رفتن، روبرو شدن.

أوساط: جمع وسط: میانه.

خَیرُ الاُمور: بعضى آن را حدیث دانسته‏اند. در بحار الانوار این جمله دو بار از امام کاظم (ع) آمده است: «خَیرُ الاُمورِ أوساطُها» یعنی در همه کارها بهترین روش رعایت اعتدال است. [1]

 اعتدال اخلاط: چهار عامل فیزیو‌‌لوژیک است که طب قدیم آنها را موجب بیماری و سلامت می‌دانستند (صفرا، سودا، بلغم و خون). هرگاه که یکی از این اخلاط از حد اعتدال بیرون رود نوعی بیماری بروز می‌کند.

 عَرَض: عارضه و سبب.

صِفَت: کنایه از تفصیل در گفتار.

 ( 3521) جمعى از صوفیان پیش شیخ خانقاهى آمده بیک نفر صوفى عیب گرفته‏. ( 3522) بشیخ گفتند داد جان ما را از این صوفى بگیر. ( 3523) شیخ گفت چه گله‏اى از او دارید گفتند این سه خوى بد دارد. ( 3524) در حرف زدن مثل زنگ متصل صدایش بلند است و در خوردن از بیست نفر بیشتر مى‏خورد. ( 3525) خواب او هم چون خواب اصحاب کهف است صوفیان این شکایت را کرده و براى نتیجه آن عجله کردند. ( 3526) شیخ رو به آن صوفى نموده گفت در هر حال تو حد وسط بگیر. ( 3527) در خبر است که خیر الامور اوسطها اخلاط در مزاج انسان اگر باندازه اعتدال باشد مزاج سالم خواهد بود. ( 3528) اگر یکى از اخلاط چهارگانه بعلت عارضه‏اى از حد معین تجاوز کند تن بیمار مى‏گردد. ( 3529) در هر صفتى که هست آن را از قرین خود بیش ظاهر نکن که عاقبتش منجر بجدایى مى‏گردد.

مولانا می گوید:رعایت نکردن حدود رفاقت، باعث جدایی از یاران می‌شود و حال آن‌که همدمی یاران در راه حق، بسیار مفید است. میانه روى یا رعایت جانب اعتدال در گفتار، کردار، و آمیختن با مردمان در علم اخلاق اسلامى فراوان توصیه شده است. اگر انسان این خوى نیکو را در خود پایدار گرداند، هم خود به سلامت بماند و دیگران از او در امان، و اگر جانب اعتدال فرو گذارد، خود در رنج باشد و دیگران از وى در عذاب.

«فقیران حق»

 لطیف: دارای محبت و لطف یا آشنا به اسرارحق و بیان کننده آن.

خوش نفس: دارای کلام مؤثر و دهان گرم.

فقیرانی که سوره عبس در تعظیم آنها آمده: خداجویان حقیقی‌اند.

عبس: نام سورهْ 80 قرآن کریم.

پیچا پیچ: کنایه از گرفتاریهاى دنیا وزندگی مادی.

هفتم طبق: در این‌جا آسمان هفتم است.

عقل شریف: عقلی است که در جست‌وجوی حقیقت است.

متهم داشتن: تهمت زدن به امر ناروا و نادرست.

نورلطیف: بینایی باطنی یا چشم حقیقت‌بین است که این عقل شریف، دارای آن یا خود آن است. در مقابل این عقل و این دید باطن، نفس متهم است؛ زیرا که مانع رسیدن انسان به حقیقت و به کار افتادن عقل خداجوست.

سوفسطایى: یعنی گمراه کننده، آن که در بحث به روشن شدنِ حقیقت توجه ندارد و قصدش غلبه بر خصم است.

سوفسطاییان سه گروه بودند:

1) آنان که در شناخت اشیاء متوقف بودند و هیچ چیز را نمى‏پذیرفتند، و آنان را «لا أدرِیَّه» گویند.

2) آنان که مى‏گفتند هیچ چیز موجود نیست، و آنان «عِنادِیَّه» نامیده شدند.

3) کسانى که حقیقت هر چیز را تابع اعتقاد مى‏دانستند، و آنان «عِندیه» لقب گرفتند.

فروزیدن: یعنی تحت تأثیر قرار می‏گیرد، ویا به هیجان در آمدن،

دید: دیده، آن چه دیده شد.

مقیم نیامد: یعنی پایدار نماند؛ از میان رفت؛ محو شد.

چشم حیوان: یعنی دید دنیاپرستان.

عجب: معجزه که ننگ دارد به چشم دنیاپرستان بیاید.

حسّ: نیز در این‌جا حواس ظاهر و رابطهْ ما با زندگی مادی است.

چومو: یعنی بسیار ظریف و دقیق که هرکسی نمی‌فهمد.

( 3511) همان فقیران با لطف و خوش نفس که براى بزرگ شمردنشان سوره عبس نازل گردید. ( 3512) آن فقیرى که براى کارهاى درهم و برهم دنیا نبوده و جز خدا در پى هیچ کس نمى‏باشد. ( 3513) من چگونه آنها را متهم مى‏کنم که خداوند آنان را امین مخزن هفتم طبقه آسمان قرار داده است‏. ( 3514) آن که باید متهم باشد نفس است نه عقل شریف و حس است نه نور لطیف‏. ( 3515) نفس مذهب سوفسطائى دارد او را بزن زدن باو مى‏سازد نه احتجاج‏. ( 3516) وقتى معجزه را مى‏بیند بر افروخته مى‏گردد پس از آن مى‏گوید که آن یک خیالى بود. ( 3517) اگر حقیقت بود بایستى همیشه در جلو چشم باشد. ( 3518) باو بگو که آن همواره در جلو چشم پاکان است نه قرین چشم حیوان‏. ( 3519) آن معجزه از حس چنین کسى ننگ دارد که مشهود او واقع شود البته کى طاوس در چاه تنگ اقامت مى‏کند. ( 3520) من از صد یکى گفتم آن هم چون مو باریک بود تا نگویى که پر گو هستم‏.

مولانا می‏گوید: این فقیران، نیازمند مادیات نیستند، نیاز آنها این است که به یگانگی حق بپیوندند. این‌گونه فقیران، رازداران خدایند. مضمون سخن مولانا توصیفی است از «فقیران حق» ، که باید حرمت آنان را نگاه داشت و از تهمت زدنشان پرهیز کرد و چنان که پیداست مقصود از «فقیر»، تهیدست نیست، بلکه کسى است که خود را به خدا فروخته و از خویش چیزى ندارد. این فقیران امینان پروردگارند. اگر نفس سرکش در باره بزرگىِ آنان دچار شبهه شود نفس را باید متهم ساخت که تسلیم نمى‏شود، حقیقت را مى‏بیند و در آن شک مى‏کند. معجزه را مى‏بیند و لختى متأثر مى‏گردد، اما شبهه مى‏تراشد که اگر حقیقت بود باید همیشه چنین باشد و نمى‏داند که آن حقیقت همیشه است اما نه در دیده‏هاى کسانى که دید حیوانى دارند. مقام آن حقیقت والاتر از آن است که در دیده‏هاى حسى بیاید. همچنین او می‏گوید: نفس را فقط باید تأدیب کرد، استدلال و راهنمایی نمی‏پذیرد.

کرامات ِآن درویش که در کشتى متّهمش کردند به دزدی

 کرامات آن درویش: درویشی که در این حکایت موضوع سخن مولاناست، در مآخذ پیش از مثنوی، گاه مالک دینار است وگاه ذُوالنونِ مصری، مشابه این حکایت درحلیة الاولیاء، رسالهْ قُشیریه، کشف المحجوبِ هجویری ودر بسیاری دیگر از کتب صوفیه آمده است اما دو نقل در تذکرة الاولیاء شیخ عطار آمده است که هر دو می تواند زمینهْ سخن مولانا باشد: در مورد مالک دینار قصه این است که از او کرایهْ کشتی رامی خواهند، او ندارد، وماهیان دریا سر برمی آورند وهرکدام دیناری به دهان دارند. ودر مورد ذوالنون قصه از این قرار است که : وقتى در کشتى نشسته بود. جوهرى اندر کشتى غایب شد. وى را به بردن آن تهمت نهادند. سر به آسمان کرد. در ساعت هر چه اندر دریا ماهى بود همه بر سر آب آمدند و هر یک جوهرى در دهان گرفته. از آن جمله یکى بستد و بدان مرد داد و خود قدم بر آب نهاد و برفت تا به ساحل رسید.[1]

حُرُمدان: کیسه چرمى برای اشیای گران‌بها.

اوهام خلق از تو فارغ شود: کسى به تو گمان بد نبرد.

چه: (از ادات تعجب) چه درّ گران بهایى ندارد شرکتى: بى‏همتاست.

دریای پُر: دریای پر از گوهر.

غمّاز: طعنه زننده. (غیاث اللّغات)

هُمام: سرور؛ پیشوا.

حاش لله: یعنی پناه به خدا ، و این جمله را هنگام انکار گویند.

تعظیم شهان: بزرگ‌داشت مردان حق.

تهمت نهادن بر فقیر و حق آزارى: طنز و طعنه‏اى است بر پرسندگان.

( 3493) درویشى جزء مسافرین در کشتى بود که بسترى براى خود ساخته بود. ( 3494) او خوابیده بود که همیانى از مسافرى گم شد همه اهل کشتى را جستند صاحب همیان درویش را نشان داد. ( 3495) که این فقیر را هم که خوابیده بجویید و درویش را از خواب بیدار کرد. ( 3496) که همیانى در این کشتى گم شده و همه را جسته‏ایم تو را هم باید بجوییم‏. ( 3497) برهنه شو و دلق خود را بیرون بیار تا مردم در باره تو گمان بد نبرند. ( 3498) درویش گفت بار الها غلام تو را پست فطرتان متهم کردند در این باره حکم فرما. (- اى آن که در هر غم و اندوهى فریاد رس و در هر شدتى پناه من هستى‏. (- اى آن که هر گاه ترا بخوانم اجابت کرده و در هر مهلت و زحمتى پناهگاه من هستى‏. ( 3499) چون دل درویش بدرد آمد دیده شد که همان وقت دریا موجها ایجاد کرده‏. ( 3500) صد هزاران ماهى از دریا سر بیرون آورده در دهان هر یک درى زیبا و قشنگ بود. ( 3501) بلى صد هزاران ماهى هر یک درى در دهان داشتند چه درى‏. ( 3502) که هر یک ارزش خراج مملکتى را داشت این کار کار خدا است و شریکى ندارد. ( 3503) درویش چند دانه در میان کشتى انداخته و خود بیرون جست و هوا را تخت خود قرار داده و نشست‏. ( 3504) او بالاتر از کشتى در هوا چون پادشاهان بر تخت خود چهار زانو نشسته‏. ( 3505) گفت کشتى مال شما و حق از آن من تا دزد و گدا در کشتى شما نباشند. ( 3506) تا ببینم در این جدایى چه کسى زیان مى‏برد و براى من خوشتر است که با حق بوده و از خلق جدا باشم‏. ( 3507) حق کسى است که بمن نه تهمت دزدى مى‏زند و نه اختیار مرا دست هر عیب جوى تهمت زنى مى‏دهد. ( 3508) اهل کشتى بر او بانگ زدند که اى بلند همت از چیست که بتو چنین مقامى کرامت فرمودند. ( 3509) با تمسخر گفت از اینکه بر فقیر تهمت زدم و بى‏چیز فقیرى را آزردم‏. ( 3510) پس از آن با لهجه جدى گفت حاش للّه بلکه از آن این مقام بمن دادند که بر فقیران بد گمان نبودم و شهان را تعظیم همى‏کردم‏.

درویشی همراه جمعیتی به کشتی درآمد. از مال و ثروت چیزی نداشت، بلکه ثروت و توان‌گری او، غنای روحی و معنوی او بود. در گوشه‌ای به خواب رفته بود که ناگهان سر و صدایی بلند شد. کیسهْ زری به سرقت رفته بود. همهْ اهل کشتی را وارسی کردند. سپس به سراغ درویش آمدند. درویش از این گمان بد و تهمت بی‌جهت، دل‌شکسته شد و به بارگاه الهی عرضه داشت: پروردگارا! بنده‌ات را متهم کرده‌اند، هر چه صلاح می‌بینی عمل کن. در این میان هزاران ماهی سر از آب دریا بیرون آوردند و هر یک مرواریدی گران‌بها بر دهان داشتند. آن درویش، چند دانه از آن مروارید را گرفت و در کف کشتی انداخت و سپس بر هوا پرواز کرد. هوا برای او هم‌چون تختی روان شده بود. به اهل کشتی گفت: کشتی مال شما و حق از آن من.

استاد راهنما کیمیاى بى‏کران‏

 تریاق: یا پادزهر.

          کوه بود آدم اگر پُر مار شد             کانِ تریاق است و بى‏اِضرار شد

1345 / د /6

تریاق لان: پسوند "لان"، مانند "زار" پسوند مکان است؛ سنگ‌هایی است که مردم بومی آنها را پادزهر می‏دانند.

 ندیم: در اصل به معنى «هم پیاله» است لیکن به معنى مطلق «همنشین» و «مونس» هم به کار رفته است.

مار اژدها شدن: نفس ضعیف قوّت یافتن.

          مادر بتها بتِ نفس شماست             ز آن که آن بت مار و این بت اژدهاست‏

772 / د /1

مار شهوت: را در ابتلا باید کشت.

ابتلا: یعنی امتحان و رنج و ریاضت دادن به مرید،  

مفلس: یعنی کسی که در راه حق توشهْ راهی ندارد.

اکسیر: مرشد و مرد کامل است 

دل‌دار: تعبیر دیگری است از "صاحب دل" که در کلام مولانا به معنای مرد معنوی و دارای نور باطن است.

جهانند از جهان: یعنی ازاین دنیای مادی گریزاناند.

کم: در این بیت به معنى نفى مطلق است، نظیر «کم آزار»: بى‏آزار.

( 3479) سرورى و ریاست زهر قتال است فقط کسى از آن زهر متأثر نمى‏شود که وجودش از اول تریاق هر زهرى است‏ . ( 3480) کوه اگر پر مار باشد باک مدار چرا که در درون خود تریاقزارى هم دارد . ( 3481) اگر سرورى ندیم عقل تو گردید هر کس که تو را بشکند دشمن خدا خواهد بود . ( 3482) اگر کسى بر خلاف خوى و عادت تو سخنى گوید تو با او کینه‏ور خواهى شد . ( 3483) که مى‏خواهد مرا از خوى دیرینه خودم جدا کند و بر من دعوى سرورى دارد . ( 3484) ولى اگر خوى بد تو محکم نشده بحد عادت نرسیده باشد آتش خشم تو افروخته نخواهد شد . ( 3485) در این صورت چنین کسى با مخالف خود مدارا کرده و قهراً خود را در دل او جاى مى‏دهد . ( 3486) چون خوى در وجود محکم‏ شده و ریشه دوانیده از این جهت مور شهوت تبدیل بمار گردیده است‏ . ( 3487) مار شهوت را در اول بکش و گرنه اگر بماند مارت اژدها خواهد شد . ( 3488) ولى هر کس مار خود را مور مى‏بیند بنا بر این تو حال خودت را از صاحب دل بپرس و بنظر خودت اعتماد نکن‏. ( 3489) تا مس زر نشود بمس بودن خود پى نمى‏برد و تا دل شاه نشود افلاس خود را درک نمى‏کند. ( 3490) تو چون مس کمر بخدمت اکسیر بر بند اى دل هر چه مى‏توانى جور دل دار بکش‏. ( 3491) دل دار کیست؟ کسى است که اهل دل باشد که چون روز و شب از جهان جهانند و از دنیا گریزان‏ . ( 3492) کم عیب کسى را بگو که بنده اللَّه است کمتر کسى را که شاه است و مستغنى بدزدى متهم نما.

مولانا می گوید: پیشوایی و بزرگی روح انسان را می‌کُشد، مگر در مورد کسی که از آغاز پادزهر غرور و خودبینی را در درون داشته باشد. کسانی که خوی بد در درون آنها سرکشی نکند، هدایت می‏پذیرند و تا خوی بد استوار نشده است، می‏شود کاری کرد، اما اگر استوار شد، دیگر اژدها می‏شود. مولانا می گوید: برای اصلاح درون مرید، همه فکر می‏کنند که شهوت و خوی بد در آنها ضعیف است ، اما واقعیت این است که این را فقط پیر می‏تواند داوری کند، ومرید سالک در این زمینه نباید گوش به اظهار نظرهای این وآن دهد.بلکه صرفا باید به دستور العمل های پیراکتفا نماید.پس سالک براى اینکه از گزند خوى بد برهد باید خدمت استاد راهنما را پیش گیرد و چندان بکوشد تا مثل آنان به زر تبدیل شود:

          بد چه باشد؟ مسِّ محتاجِ مُهان             شیخ که بود؟ کیمیاى بى‏کران‏

          مسّ اگر از کیمیا قابل نبُد             کیمیا از مسّ هرگز مس نشد

3344- 3343 / د /2