«دم به دم در تو خزان است و بهار»

 مجاهد: کسی است که با نفس به جهاد بر‌می‌خیزد و تقوا پیش می‌گیرد؛ در راه حق استقامت می‌کند و در پایان راه به کشف اسرار و درک حقایق عالم غیب، نائل می‌شود:«وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»:و آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند، قطعاً به راه‏هاى خود، هدایتشان خواهیم کرد؛ و خداوند با نیکوکاران است.[1]

بسط دل: گشودگی خاطر مرد حق است که در اثر لطف شحنهْ کبریا دست می‌دهد و همراه با شادی شوق دیدار یاران است و مرد حق، در این حال زبان می‌گشاید و آن‌چه را در می‌یابد با یاران می‌گوید.

هجویرى گوید: «بسط عبارت است از بسط قلوب اندر حالت کشف، و قبض عبارت است از قبض آن در حالت حجاب. و این هر دو از حق است بى‏تکلّف بنده. و قبض اندر روزگار عارفان چون خوف باشد اندر روزگار مریدان و بسط اندر روزگار عارفان چون رجا باشد اندر روزگار مریدان... و از مشایخ گروهى بر آنند که رتبت قبض رفیع‏تر است از رتبت بسط.»[2] قشیرى گوید: «قبض و بسط دو حالت‏اند که پس از ترقى بندهْ سالک از حالت خوف و رجا بدو دست دهد و از جمله فرق‏ها میان قبض و بسط و خوف و رجا این است که خوف و رجا نسبت به آینده است و قبض و بسط نسبت به حال.»[3]

قبض: حالت مقابل بسط است که در سالک، شوق و وجدی نیست و خوف قهر بر درون او غلبه دارد و درد، درون او را می‌آزارد و این حالت قبض، می‌تواند نتیجهْ آمیختگی به دل‌بستگی‌های مادی و غل و غش نفس باشد.

خوف و جوع: برگرفته است از آیه «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصَّابِرِینَ: و هر آینه شما را مى‏آزماییم به اندکى از بیم و گرسنگى و کاهش در داراییها و جانها و محصولها، و مژده ده شکیبایان را.»[4]

سخن از جلوه‌های بهار و خزان معنوی و چالش‌های روحی در زندگی انسان سالک است. مولانا پس از توصیف تحولات طبیعت، به عنوان یک آزمایش الهی, می‌خواهد سخن را به درون انسان بکشاند و در درون انسان هم خزان و بهاری را نشان دهد: اگر لطف حق شامل انسان شود، در درون او، بهاران می‌آفریند و اگر دزد خفی یا نفس شایستهْ قهر الهی باشد، زمستان بر او فرود می‌آید و از نظر معنوی و درونی، او را چارمیخ می‌کند و حالتی میان لطف و قهر نیز وجود دارد که بنده را تهدید به قهر می‌کند و این خزان درون انسان است. «دم به دم در تو خزان است و بهار»

او می‌گوید: مسائل و گرفتاری‌های زندگی آزمایش حق است که ما را مثل یک سنگ معدنی ذوب می‌کند و نقد جان را از میان این چالش‌ها ظاهر می‌کند:« لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُواْ أَذًى کَثِیرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ»: به یقین (همه شما) در اموال و جانهاى خود، آزمایش مى‏شوید! و از کسانى که پیش از شما به آنها کتاب (آسمانى) داده شده [= یهود]، و (همچنین) از مشرکان، سخنان آزاردهنده فراوان خواهید شنید! و اگر استقامت کنید و تقوا پیشه سازید، (شایسته‏تر است؛ زیرا) این از کارهاى مهم و قابل اطمینان است [5]. مولانا مجموعهْ نیکی و بدی را به سکه‌های خالص و ناخالصی تشبیه می‌کند که باهم در یک کیسه ریخته باشند. او می گوید: همواره مردان راه حق ریا و تظاهر را در مریدان می‌بیند ، ومقام اجرایی و کارگزار آن کارهایی هستند که باید در هدایت مریدان صورت پذیرد.

 شیر ده اى مادر موسى: برگرفته است از آیه «وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی اَلْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ اَلْمُرْسَلِینَ: و وحى فرستادیم مادر موسى را که او را شیر ده و چون بر او ترسیدى او را در دریا افکن و مترس و اندوهگین مباش. ما او را به تو باز مى‏گردانیم و از جمله پیمبرانش مى‏کنیم.»[6]

روزِ الست: روزى که خدا بر پروردگارى خویش از جانهاى فرزندان آدم پیمان گرفت.

همچو موسى شیر را تمییز کردن: اشاره است بدان چه در تفسیر آیه « وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ اَلْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ: پستان همه شیر دهندگان را از پیش بر او حرام کردیم.»[7] آمده است. موسى (ع) از پستان دایگان شیر نخورد تا آن که مادر او را آوردند و پستان در دهان او گذاشت.

مولَع: آزمند، حریص.

یا اُمَّ مُوسى اَرضِعى: اى مادر موسى او را شیر ده. برگرفته است از آیه «وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ.»

مولانا برای نمونهْ تحولات انسان و تمییز دادن مسائل معرفتی و شناخت حق، موسی را مثال می‌زند. در این ابیات، موسی بنده‌ای است که استعداد هدایت و درک اسرار حق را دارد و مرشد او، حالتی چون مادر موسی دارد که مطابق قرآن، به اشارهْ حق، فرزند را در سبدی نهاد و بر رود نیل رها کرد و آب، سبد را به سرای فرعون برد و فرعونیان که در پی دایه‌ای بودند، مادر موسی را به عنوان دایه به بارگاه بردند.

مولانا می‌گوید: بنده‌ای که از ازل با حق پیوندی داشته است، مانند موسی، از دایهْ دیگر شیر نمی‌خورد و به مادر موسی می‌گوید: ای مادر موسی! اگر بسیار مشتاقی که تمییز کودکت را ببینی، او را شیر بده که او از دایه بد شیر نمی‌نوشد.

شحنه تقدیر یا آزمایش الهی:

شِحنه: داروغه. آن که از جانب سلطان مأمور ضبط امور شهر بود.

شحنه تقدیر: اضافه مشبه به به مشبه.

در پیچ پیچ کشیدن: گونه‏گون بازجویى کردن.

لطف شحنهْ تقدیر: شرایط مناسب طبیعی یا روحانی است که یک موجود این جهانی را در راه کمال می‌اندازد و اگر"قهر شحنهْ تقدیر" متوجه او شود با او هرچه بتر میکند.

شحنهْ کبریا: همان نیروی لایزال الهی است.

بر آویختن: به دار آویختن، لیکن در اینجا به معنى در سختى نگاه داشتن است. و آن کنایت است از سرما و یخبندان زمستان.

خُفیه‏ها: نهانیها. کنایت از آن چه در دل زمین نهفته است.

چار میخ: یعنی تهدید به قهر کردن

( 2966) شحنه تقدیر آن را مخاطب ساخته مى‏گوید راست بگو و آن چه برده‏اى مو بمو شرح بده‏. ( 2967) دزد یعنى همین خاک بزبان حال گوید که هیچ نبرده‏ام ولى شحنه او را در پیچ و تاب مى‏اندازد. ( 2968) گاهى با او ملاطفت نموده و زمانى با سختى معامله مى‏کند. ( 2969) تا آن چیزهاى پنهانى در میان قهر و لطف از آتش خوف و رجا ظاهر گردد. ( 2970) بهار عبارت از لطف شحنه کبریایى و خزان تهدید و تخویف خداوندى است‏. ( 2971) و زمستان چهار میخ معنوى است تا آن که تو اى دزدیکه پنهان شده‏اى آشکار گردى‏.

مولانا می‌گوید این قهر و لطف باید هر دو باشد. تا آن خُفیه‌ها ظاهر آید. ظهور بعضی از این نهفته‌های هستی، در اثر خوف از حق است و ظهور بعضی دیگر، در اثر رجاء به حق است. مولانا پس از توصیف تحولات طبیعت، به عنوان یک آزمایش الهی, می‌خواهد سخن را به درون انسان بکشاند و در درون انسان هم خزان و بهاری را نشان دهد: اگر لطف حق شامل انسان شود، در درون او، بهاران می‌آفریند و اگر دزد خفی یا نفس شایستهْ قهر الهی باشد، زمستان بر او فرود می‌آید و از نظر معنوی و درونی، او را چارمیخ می‌کند و حالتی میان لطف و قهر نیز وجود دارد که بنده را تهدید به قهر می‌کند و این خزان درون انسان است. «دم به دم در تو خزان است و بهار»

امتحان ِهر چیزى تا ظاهر شود خیر و شرّى که در وى است

 جویندهْ معرفت باید همیشه در حال جست‌وجو و پژوهش باشد

انسان و چالش‌های روحی روانی

سقف نور: استعاره از آسمان.

هَل مِن فُطُورٍ: آیا نقصانى است؟ برگرفته است از آیه فَارْجِعِ اَلْبَصَرَ هَلْ تَرى‏ مِنْ فُطُورٍ: پس باز گردان دیده را آیا شکافهایى مى‏بینى.» [1]

          چون شکافم آسمان را در ظهور             چون بگویم هَل تَرَى فِیها فُطُورٍ

3629 / د /1

پالودن: صاف کردن، سره را از ناسره برون آوردن.

عوارض: (جمع عارضه) اختلافهایى که در فصل‏هاى گوناگون پدید مى‏آید و موجب دگرگونى در رستنیها مى‏شود.

لعل وسنگ: روییدنی ها یا مخلوقات نیک وبد است.

دُژَم: تیره، سیاه، غمگین، بدحال.

 ( 2958) از این سقف نور بیک نظر قانع مشو بلکه بارها نظر کن و ببین آیا شکافى و نقصى در آن وجود دارد؟ . ( 2959) چون بتو فرمود که باین سقف قشنگ‏ با دقت چون یک نفر عیب جو نگاه کن‏. ( 2960) آیا مى‏دانى که بهمین زمین تیره چقدر باید نگاه کنى و با تمیز و بقصد پسند بنگرى‏ . ( 2961) و تا صاف را از درد جدا سازى و صاف کنى عقل تا چه اندازه باید رنج ببرد؟ . ( 2962) باید سرماى زمستان و سوز خزان و آب تابستان و خنده بهار. ( 2963) و بادها و ابرها و رعدها و برقها امتحانها بکنند تا این عوارض آن چه را در زمین نهفته شده جدا سازند و ظاهر نمایند. ( 2964) تا زمین تیره رنگ آن چه در گریبان پیراهن خود از لعل و سنگ نهفته است ظاهر سازد. ( 2965) و آن چه را این خاک افسرده از دریاى کرم و خزانه حق دزدیده است‏.

 مولانا می‌گوید: جویندهْ معرفت باید همیشه در حال جست‌وجو و پژوهش باشد و هر نیک و بدی را بیازماید و امتحان کند و این یک پیام قرآنی است. این‌که در دو آیهْ پیاپی قرآن، بر این قضیه تأکید می‌کند و می‌گوید: به این آسمان بارها نگاه کن. ببین آیا شکافی در آن هست؛ آیا این آفرینش درآن عیبی دارد؟

مولانا در یک نتیجه گیری از بحث می‌گوید: اگر وقتی پروردگار می‌گوید اگر در این آسمان روشن عیبی هست بگو؛ پس در مورد "زمین تیره"، جهان خاکی و ما خاکیان، به مراتب بیشتر باید دقت کرد تا بتوانیم نیک و بد را بشناسیم و هم‌چون مرد عیب‌جو باید نگاه کرد و آزمود. مولانا به نکتهْ دیگری اشاره می‌کند و آن این‌که تحولات طبیعی جهان هم خود امتحانی است و گویی پروردگار، با سرمای زمستان و گرمای تابستان، با باد و ابر و برق، زمین را می‌آزماید تا روشن شود که موجودات این جهان، چه عوارض یا فرق‌هایی دارند.

خداحافظ ای ماه مبارک! خداحافظ شب قدر

«السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى لَیْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» خداحافظ و درود بر تو و شب قدر که از هزار ماه برتر است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَیْکَ وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَیْکَ.» خداحافظ که تا بودی، مشتاق آن بودیم که بیشتر بمانی و اکنون که می‏روی، دل‏هایمان برای دیدار دوباره‏ات پَر می‏کشد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ وَ عَلَى فَضْلِکَ الَّذِی حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَکَاتِکَ سُلِبْنَاهُ» خداحافظ و درود بر تو و درود بر فضل و کرمت که از آن محروم گشتیم و برکات گذشته‏ات را از کف دادیم  . «اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ» خداوندا ما «اهلِ» این ماه بودیم و تو ما را به آن شرافت بخشیدی و با آن، بر سر ما منّت گذاشتی! ...

خدایا! تو کوتاهی ما را جبران کن

من فقط یک جمله می‏خواهم به خدا بگویم: خدایا اگر ما کوتاه آمدیم، تو کوتاهی‏های ما را نادیده بگیر! اگر ما کوتاه آمدیم، ما را به این کوتاهی‏ها مؤاخذه نکن! ما را با این کوتاهی‏ها از برکات و غفران خود در این ساعات محروم نساز! بیا به آن‏هایی که محبت داری و لطف و مرحمت کردی، ما را دست خالی از سر این سفره رد نکن! یک طوری نشود که ما از سر این سفره استفاده نکرده، بلند شویم و برویم. بیا و در این مهمانی خود که برای ما برپا کرده بودی، مثل بقیه که از آنها پذیرایی کرده‏ای از ما هم پذیرایی کن!

حاشا به کرمت یا الله

جملات عجیبی است که از امام زین‏العابدین(ع) نقل شده است و همه بر عظمت این ماه دلالت می‏کند. روایتی از امام صادق (ع) بود که حضرت فرمودند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» اگر کسی در ماه رمضان مورد غفران قرار نگیرد، بعید است که بعد از این ماه مشمول لطف و رحمت خدا قرار گیرد. به حسب ظاهر برای ما، چند ساعت بیشتر از این ماه باقی نمانده است. چند ساعت بیشتر نداریم، بیایید از این ساعات استفاده کنیم. خود من امشب فکر می‏کردم و می‏گفتم: خدایا! مگر می‏شود که ما را دست خالی برگردانی؟! مگر می‏شود کسی را دعوت کنی و او را بر سر سفره بنشانی و به او غذا ندهی؟! حاشا به کرمت یا الله!...

ما ز بالاییم و بالا می رویم

ما ز بالاییم و بالا می رویم       ما ز دریاییم و دریا می رویم

غزلی از دیوان شمس

آمد رمضان و عید با ماست / قفل آمد و آن کلید با ماست

بربست دهان و دیده بگشاد / وان نور که دیده دید با ماست

آمد رمضان به خدمت دل / وان کش که دل آفرید با ماست

در روزه اگر پدید شد رنج/ گنج دل ناپدید با ماست

کردیم ز روزه جان و دل پاک / هر چند تن پلید با ماست

روزه به زبان حال گوید / کم شو که همه مرید با ماست

چون هست صلاح دین در این جمع / منصور و ابایزید با ماست

 غزل شماره? 371 »

.

 عید سعید فطر

افسوس! که ایام شریف رمضان رفت

سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت

 افسوس! که سی پار? این ماه مبارک

از دست به یکبار چو اوراق خزان رفت

 ماه رمضان، حافظ این گلّه بُد از گرگ

فریاد! که زود از سر این گلّه، شبان رفت

 شد زیر و زبر چون صف مژگان، صف طاعت

شیراز? جمعیت بیدارْ دلان رفت

 بی قدری ما چون نشود فاش به عالم؟

ماهی که شب قدر در او بود نهان، رفت

 برخاست تمیز از بشر و سایر حیوان

آن روز که این ماه مبارک ز میان رفت

تا آتش ِجوعِ رمضان، چهره برافروخت

از نام? اعمال، سیاهی چو دُخان رفت

 با قامت چون تیر در این معرکه آمد

از بار گنه با قد مانند کمان رفت

 برداشت ز دوش همه کس بار گنه را

چون باد، سبک آمد و چون کوه، گران رفت

 چون اشک غیوران به سراپرد? مژگان

دیر آمد و زود از نظر، آن جانِ جهان رفت

 از رفتن یوسف نرود بر دل یعقوب

آنها که به «صائب» ز وداع رمضانرفت

خداحافظ ای ماه بزرگ خدا

دعای امام سجاد(ع) در وداع با ماه مبارک رمضان 

ماه مبارک رمضان رو به پایان است و اندوه را برای همگان، چه کسانی که آنرا قدر دانسته‌اند و چه افرادی که این فرصت را سوزانده‌اند به همراه دارد. امام سجاد(ع) برای وداع با این ماه دعایی دارد که با هم  به بخشهایی از آن نگاهی خواهیم داشت:

خداحافظ ای ماه بزرگ خدا

«السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ وَ یَا عِیدَ أَوْلِیَائِهِ الْأَعْظَمَ»، این عبارت «السلام علیک» را دیگر خودتان می‏توانید ترجمه کنید. الآن گفتم: یعنی خداحافظ! خداحافظ ای ماه بزرگ خدا و عید بزرگ اولیای خدا! «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَکْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ یَا خَیْرَ شَهْرٍ فِی الْأَیَّامِ وَ السَّاعَاتِ» خداحافظ ای بزرگ‏ترین همراه از میان زمان‏ها و اوقات؛ و بهترین ماه‏ها در ایّام و ساعات.

امام زین‏العابدین چه تعبیراتی می‏کند، «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِیهِ الْآمَالُ وَ نُشِرَتْ فِیهِ الْأَعْمَالُ» خداحافظ ای ماهی که آرزوهایمان در تو نزدیک شد؛ یعنی امیدمان این بود که ماه رمضان بیاید و بتوانیم خودمان را اصلاح کنیم و گرفتاری‏هایمان را برطرف کنیم. خداحافظ ای ماهی که اعمال نیک در تو منتشر شد؛ واقعاً هم همین بود که هر کسی در حد خودش اعمال صالح انجام می‏داد.

دوری تو برایم سخت است، ای مونس من

«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» خداحافظ ای همراه من که ارزش تو بالا بود و اکنون که می‏روی دلم را به درد می‏آوری. فراق تو برای من بسیار دردناک است.

تعبیر سید السجادین این است که: «وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» فراق تو بسیار دردناک است. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ أَلِیفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ» خداحافظ ای مونس من، که وقتی آمدی من را خوشحال ‏کردی، «وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِیاً فَمَضَی» و اکنون که می‏روی، من را به وحشت می‏اندازی، که بدون تو چه کنم. آن موقع خوشحال شدم، اما الآن چه؟ از دوری تو هراسانم.

خداحافظ ای ماه دوری از زشتی‏ها

«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ» خداحافظ ای همراه من که تا بودی، دل من رقیق بود و از آن سر سختی هایش، بیرون آمده بود. من در این ماه لطیف شده بودم و به سراغ خدا می رفتم، « قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ »، وقتی که تو آمدی، گناهانم کم شد. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّیْطَانِ وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سَبِیلَ الْإِحْسَانِ» خداحافظ ای یاوری که کمک کردی تا من بر شیطان غلبه کنم و ای همراهی که راه‏های نیکی را بر من آسان کردی.

خداحافظ ای ماه آزادی از دوزخ

«السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا أَکْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیکَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَهُ بِکَ» خداحافظ ای ماهی که تعداد آزادشده‏گان از آتش جهنم در تو زیاد شد. این اشاره به همان روایتی است که خداوند در هر شب، به هنگام افطار هزار، هزار کس را از آتش جهنم نجات می‏داد؛ در شب‏های جمعه هر یک ساعت، این‏طور می‏کرد و در شب آخر ماه رمضان به مقدار تمام کسانی که در کلّ این ماه از آتش نجات داده است را نجات می‏دهد. ای خدا! آیا می‏شود که امشب ما هم یکی از این آزاد شده‏ها باشیم؟ سعادتمند شد کسی که حریم احترام تو را رعایت کرد.

«السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَمْحَاکَ لِلذُّنُوبِ وَ أَسْتَرَکَ لِأَنْوَاعِ الْعُیُوبِ» خداحافظ ای ماهی که گناهان را پاک کردی و محو نمودی و همه عیب‏ها را، هر چه که بود، پوشاندی. « السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَطْوَلَکَ عَلَى الْمُجْرِمِینَ وَ أَهْیَبَکَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ» خداحافظ ای ماه! چه‏قدر برای گناه‏کاران طولانی بودی و چه‏قدر برای مؤمنین عظمت داشتی!

خوشا به حال کسانی که قدر دانستند

تمام این جملاتی که زین‏العابدین(ع) در این خداحافظی بیان می‏فرماید، گویای این مسأله است که این ماه چه ارزش و عظمتی دارد. بدانید که دارید از چه گوهر گرانبهای زمانی، خارج می‏شوید! شما در چه مقطع زمانی بودید که بهترین فرصت‏ها را برای اصلاح دین و دنیایتان داشتید! خوشا به حال کسانی که استفاده کردند! خوشا به حال کسانی که قدر این زمان را دانستند! خوشا به حال آنانی که قدر این ماه رمضان را دانستند و توانستند گره‏هایشان را باز کنند! چه گره‏های دنیایی، چه اخروی.

«السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ لَا تُنَافِسُهُ الْأَیَّامُ» خداحافظ اى ماهى که هیچ ماه دیگری از تو برتر نیست. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ هُوَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ» خداحافظ اى ماهى که تا تو بودى، امن و سلامت بود.

«السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ کَرِیهِ الْمُصَاحَبَةِ وَ لَا ذَمِیمِ الْمُلَابَسَةِ» خداحافظ اى ماهی که نه در همنشینی با تو ناراحتی وجود داشت و نه بدی و ناپسندی در حضور تو بود. «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمَا وَفَدْتَ عَلَیْنَا بِالْبَرَکَاتِ وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِیئَاتِ» ماهم در بعضی موارد برای خداحافظی می‏گوییم به سلامت! خوش آمدی! حضرت می‏فرمایند: ای ماه رمضان خداحافظ و به سلامت! همان‏گونه که تو بر ما با برکات فراوان و سلامتی فرود آمدی و ناپاکی‏های گناه را از ما زدودی و ما را از خطاها شست و شو دادی!

ناراحت از رفتن تو و چشم انتظار آمدن دوباره‏ات

«السَّلَامُ عَلَیْکَ غَیْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوکٍ صِیَامُهُ سَأَماً» خداحافظ که در این وقت وداع، نه از تو ناراحتیم و نه از روزه‏داری‏ات خسته شده‏ایم. «السَّلَامُ عَلَیْکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَیْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» خداحافظ از جانب من که خواستار تو بودم و پیش از آمدنت خوشحال بودم که تو خواهی آمد و اکنون هم که می‏خواهی بروی، اندوهگین شده‏ام که از دوری‏ات چه کنم! «السَّلَامُ عَلَیْکَ کَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِکَ عَنَّا، وَ کَمْ مِنْ خَیْرٍ أُفِیضَ بِکَ عَلَیْنَا» خداحافظ که چه بدی‏هایی را از ما دور کردی و چه خیراتی را با آمدنت نصیبمان کردی!