کور گدایِ نفس امّاره(ادامه1)

 اصحاب کهف: اشاره است به داستانى مشهور که در قرآن کریم آمده است.

 میر صید: آن که او را به شکار برده است، حق است که هر حرکتی به سوی اوست و برای اوست.

نور اِشناسنده: آگاهی و بیداری است که به اشارت و مشیت حق در دل بنده پیدا می‌شود. روشنى درونى، آن چه بدان حقیقت را توان شناخت.

تیره خشمی: یعنی بدخشم بودن و لجاج و ستیز؛ یا خشم حاصل از تاریکی درون و روشن نبودن باطن.

خصم بین: یعنی دشمن شناس، اشارت است به فرو بردن زمین قارون را.

خَسف: فرو رفتن در زمین.

خسف قارون: یعنی فروبردن قارون با ثروتش[1] 

قارون: ثروتمندی در زمان موسى (ع)، که نام او در قرآن کریم آمده است. قارون مالى فراوان اندوخته بود. گروهى ظاهر بین آرزو مى‏کردند چون او باشند.

موسى (ع) قارون را نصیحت مى‏کرد که به راه خدا رود و او نمى‏پذیرفت و گستاخى را تا آن جا رسانید که زنى را رشوت داد تا در جمع اسرائیلیان بگوید موسى (ع) با او در آمیخته است. لیکن زن چنان نگفت و قارون را رسوا کرد. موسى (ع) در خشم شد و زمین را گفت تا او را فرو برد. قارون گفت تو با من چنین کنى که پس از من مال مرا صاحب شوى. موسى (ع) زمین را گفت تا او و مال او را فرو برد.

رجف کردن: یعنی لرزاندن، زمین لرزید وآنان را فرو برد، مانند بلایی که بر سر قوم ثمود آمد و در اثر نپذیرفتن اندرز‌های صالح پیامبر‌، لرزش شدید زمین آنها را فرو‌برد: «فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ»: سرانجام زمین لرزه آنها را فرا گرفت؛ و صبحگاهان، (تنها) جسم بى‏جانشان در خانه‏هاشان باقى مانده بود.[2]

دعی: مدعی، مخالف، حرامزاده.

یا ارض ابلعی : اشاره به آیه شریفه که بعد از طوفان نوح را بیان مى‏کند و مى‏فرماید:« قِیلَ یا أَرْضُ اِبْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ اَلْماءُ وَ قُضِیَ اَلْأَمْرُ وَ اِسْتَوَتْ عَلَى اَلْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ اَلظَّالِمِینَ» یعنى گفته شد اى زمین آب خود را که بیرون فرستاده بودى فرو بر و اى آسمان تو نیز آب‏هایى را که بر زمین ریخته بودى باز گردان آب فرو شد و امر هلاک کفار و نجات مؤمنین خاتمه یافته و کشتى نوح بر کوه جودى استوار گردیده و گفته شد دورى براى قومى است که ستمکار بودند. [3].

( 2373) سگ میر شکار را مى‏شناسد و صید خود را تقدیم او مى‏کند بار الها آن نور شناسا چیست؟. ( 2374) کور که نمى‏شناسد از بى‏چشمى نیست بلکه نادانى او را مست نموده و از شناسائى باز داشته است‏. ( 2375) کور از زمین بى‏چشم تر نیست و همین زمین از فضل خداوندى دشمن شناس گردید. ( 2376) نور موسى را دید و موسى را نوازش کرد و تیرگى قارون را دیده او را فرو برده از میان برد. ( 2377) در هلاک کردن هر زنا زاده‏اى بلرزه در آمد و فرمانى را که خداوند فرموده بودند «اى زمین آب خود را فرو ببر» فهمید و اطاعت کرد.

در این ابیات مولانا بدین نکتهْ معرفتی اشاره مى‏کند که: نیروى فرا گیرى راه حقیقت یا به تعبیر او «نور اشناسنده» در طبیعت هر انسان نهاده شده است. لیکن بهره گیرى از آن در صورتى است که آدمى نادانى خود را دریابد و پىِ مرد خدا رود و از او تعلیم گیرد تا از برکت وى آن نور بتابد و راه را براى او روشن کند. و آن که راه را از چاه نمى‏شناسد نه از آن است که قوت شناسایى بدو نداده‏اند بلکه از آن است که نادانى خود را در نمى‏یابد.

مولانا می‌گوید: زمین هم از ما آگاه‌تر است و حق و ناحق را به جای خود تمییز می‌دهد. و یا شناخت زمین در فرمان حق و فروکش کردن آب پس از طوفان نوح که پروردگار به زمین گفت:« قِیلَ یا أَرْضُ اِبْلَعِی »

حمله بردن ِسگ بر کور ِگدا

کور گدایِ نفس امّاره

نیروى فرا گیرى راه حقیقت در طبیعت هر انسان نهاده شده است.

 وَغا: وَغى به معنى بانگ و آواز است، و رزمگاه را «وَغا» گویند از آن رو که در آن بانگ و فریاد بسیار است.

شیرِ وغا: شیر جنگى.

سگ کند آهنگ درویشان: دمیرى در حیاةُ الحیوان آورده است: «از طبیعت عجیب سگ آن است که بر مردم صاحب جاه بانگ نکند و چون گدایى ژنده پوش بیند حمله آرد». ونیز اشاره است بدان که از روى حرص به اندک متاع دنیا قناعت مى‏کند لاجرم از دولت حقیقى باز مى‏ماند.

          آن سگى در کو گداى کور دید             حمله مى‏آورد و دلقش مى‏درید

          گفته‏ایم این را ولى بارى دگر             شد مکرّر بهرِ تأکید خبر

          کور گفتش آخر آن یارانِ تو             بر کُه‏اند این دَم شکارى صید جو

          قومِ تو در کوه مى‏گیرند گور             در میان کوى مى‏گیرى تو کور

1048- 1045 /د4

خاک در چشم کشیدن: کنایه از مطیع بودن، به فرمان بودن.

          آن که بیدار است و بیند خوابِ خوش             عارف است او خاکِ او در دیده کش‏

2242/د 2

آن حکیم: نیکلسون نویسد، محتملاً اشاره است به نصیر الدین طوسى که در سال وفات مولانا در گذشته است.

در میان عامه داستانى است که گویند «خواجه نصیر الدین به راهى مى‏رفت. در پایان روز به آسیایى رسید و در کنار آن بیارمید. چون شب شد آسیابان را دید که بساط خود به درون مى‏برد. خواجه سبب پرسید. آسیابان گفت امشب باران خواهد بارید. خواجه گفت آسمانى بدین روشنى باران کجا خواهد بود و خود در بیرون آسیا غنود. ناگهان ابر بر آمد و باران سخت بگرفت و خواجه ناچار شد به درون آسیا رود. بامداد از آسیابان پرسید، از کجا دانستى باران خواهد بارید. گفت سگم را دیدم دم را به میان پا نهاده به درون آسیا رفت دانستم باران مى‏بارد. خواجه گفت این همه علم خواندیم و ریش خود سپید کردیم اما دم سگ را ارزش بیش بود.»

دم خر:انقروى نویسد: مقصود ، هلاکو پادشاه مغول است که خواجه وزارت او را عهده‏دار شد.

کید: مکر، حیلت.

سگ عالم: سگ تعلیم دیده، کَلبِ مُعَلَّم، سگى که براى شکار تربیت شده. چنین سگ در فقه اسلامى داراى احکامى است.

سگ بى‏مایه: سگ ولگرد، سگ بازارى.

ضلال: گمراهى، بى‏هوده گردى.

صید حلال: در فقه اسلامى شکارى را که سگ تعلیم دیده گیرد در حکم مردار نیست.

زَحف: رفتن، و بیشتر استعمال آن رفتن به کندى است.

چالاک زحف: کسی که در پیمودن راه حق چالاک است.

سگ عارف: روح حیوانی است که در مرتبه بالاتری می‌یابیم؛ یعنی روح حیوانی که در اثر کمال، روح انسانی شده و به مرتبه معرفت حق رسیده

( 2362) سگى در کوچه چون شیر بگداى کورى حمله مى‏کرد. ( 2363) آرى سگ با خشم تمام بدرویشان حمله مى‏کند ولى شخص بزرگ خاک درویشان را سرمه چشم خود مى‏سازد. ( 2364) کور از ترس و صداى سگ بعجز آمده بنا گذاشت که سگ را تعظیم نماید. ( 2365) و گفت اى فرمانده صید و اى شیر شکار دست دست تو است و هر کار که خواهى توانى کرد ولى دست از من بدار. ( 2366) همان طور که در موقع ضرورت آن حکیم دم خر را تعظیم نموده لقب کریم باو داد. ( 2367) کور هم به سگ گفت اى شیر از شکار چون منى چه حاصل مى‏برى‏. ( 2368) رفقاى تو در دشتها گورخر مى‏گیرند تو در کوچه‏ها کور مى‏گیرى؟. ( 2369) یاران تو در موقع شکار گورخر مى‏جویند و تو در کوچه در جستجوى کور هستى؟. ( 2370) آن سگ دانا شکار گور خر کرد و این سگ بى‏مایه قصد کور نمود. ( 2371) وقتى سگ دانش آموخت از گمراهى رسته و در بیشه‏ها شکار حلال بدست مى‏آورد. ( 2372) سگ چون دانا شود چابک و شتابان مى‏گردد و وقتى شناسا گردید از اصحاب کهف مى‏شود.

مولانا می گوید: انسان تا زمانی که در قید حیات مادی و وابستگی‌های این جهانی زندگی می‌کند، به مثابهْ کور‌گدایی است که نفس امّاره او همانند سگ بی‌مایه و شرور بر او حمله‌ور است. «سگ» روح حیوانی است که اگر به حقایق آشنا شود به مثابه سگ عالِم، در پی شکار مناسب خود رود؛ اما اگر مایه دین و حقیقت را نیابد، سگ بی‌مایه‌ای است که به آزار دیگران می‌پردازد. «سگ عارف» روح حیوانی است که در مرتبه بالاتری می‌یابیم؛ یعنی روح حیوانی که در اثر کمال، روح انسانی شده و به مرتبه معرفت حق رسیده و مانند سگ اصحاب کهف دیگر سگ نیست‌ و به قول سعدی :

سگ اصحاب کهف روزى چند             پى نیکان گرفت و مردم شد

راه شناختن ولى

 کور: کسی است که به حقیقت و اسرار حق آشنا نیست و نمی‌تواند اولیاء‌الله را بشناسد.

آن دیدهْ یقین: چشمی است که باطن و اسرار غیب را می‏‏بیند و به همین دلیل به مرتبهْ یقین رسیده است.

سرهنگ: مرد کامل یا مرشد است.

کلیم: لقب موسى (ع).

هر گلیمى را کَلیمى در بر است: یعنی اولیاى خدا تا توانند مردم را راهنمایى مى‏کنند، لیکن گاه براى آسوده شدن از زحمت نادانان، خود را مجنون وا مى‏نمایند. در این حالت تنها کسانى توانند آنان را شناخت که توفیقى رفیقشان شده باشد. پس آنان را که به ظاهر افتاده و ژنده پوش‏اند خوار نباید شمرد چرا که بود ولیى از اولیاى خدا باشد. لیکن آگاه باید بود تا هر دعویدارى ولى پنداشته نشود.

          چون دو چشم دل ندارى اى عنود             که نمى‏دانى تو هیزم را ز عود

          چون که گنجى هست در عالم مرنج             هیچ ویران را مدان خالى ز گنج‏

2153- 2152 / د /2

دزد: نَفس است که ما را از راه حق دور می‏‏کند.

عنود: به معنای لجباز و سرکش است.

( 2353) و تو آن دانش و فهم را نداشتى که سرگین را از عود تمیز دهى‏. ( 2354) حال اگر ولى از جنون پرده بروى خود کشیده باشد تو کورى کى مى‏توانى او را بشناسى‏ . ( 2355) اگر آن دیده یقین تو باز باشد زیر هر سنگى سرهنگى خواهى دید .( 2356) در پیش چشمى که باز بوده و راه شناس است هر گلیمى گلیم مخصوصى را در بر دارد که آن چشم او را مى‏شناسد .( 2357) ولى را هم ولى معرفى مى‏کند و هر کس را که او بخواهد فیض شناسائى مى‏بخشد ( 2358) کسى نمى‏تواند از راه عقل او را بشناسد چون او خود را دیوانه جلوه داده است‏ ( 2359) وقتى دزد بینایى رخت کورى را بدزدد آیا ممکن است که کور در معابر دزد خود را پیدا کند؟. ( 2360) اگر دزد در موقع عبور به کور تنه هم بزند نابینا او را نخواهد شناخت‏.( 2361) وقتى سگ کور ژنده پوش را مى‏گزد کور چه سان او را تواند شناخت‏. 

مولانا می‏‏گوید: در پشت هر ظاهر فقیرانه‌ای ممکن است مرد کاملی یا پیامبری باشد. کلیم اشاره به موسی کلیم‌الله است. مرد حق را، مرد آشنای به حقیقت می‏‏شناسد و هر که را اولیا بخواهند، خود را به او می‏‏شناسانند. به عبارت دیگر، باید در تو شایستگی بیابند تا خود را برتو ظاهر کنند. اگر مرد حق صلاح بداند که خود را دیوانه نماید، با معیارهای عقل این‌جهانی شناخت او ممکن نیست.

به حیلت در سخن آوردن ِسایل آن بزرگ را، که خود را دیوانه ساخته بود

 مر ولی را هم ولی شهره کند

راه شناختن ولى

 این داستان در بسیارى از کتاب ومأخذهایِ قبل از مولانا آمده است. مرحوم فروزانفر آن را از عقد الفرید، ربیع الابرار، اسکندر نامه، و جوامع الحکایات آورده و به بستان العارفین اشاره کرده است.[1]

 در اینجا آن چه را انقروى از کتاب اخیر نقل کرده مى‏آوریم. ابو اللَّیث در بستان العارفین آرد: «در حدیث است که مردى از بنى اسرائیل گفت زن نکنم تا با خردمندى راى زنم، و عزم کرد تا با نخستین کس که فردا بیند راى زند و به گفته او کار کند. چون بامداد از خانه به در شد دیوانه‏اى را دید بر نى سوار، از این پیش آمد غمگین گشت و چاره نداشت پیش او رفت. دیوانه گفت: هش دار تا اسبم تو را لگد نزند. مرد گفت: اسبت را نگاه دار تا از تو چیزى بپرسم. دیوانه بایستاد.

مرد گفت: خواهم زن بگیرم، چه کنم؟ گفت: زنان بر سه قسم‏اند: یکى تو راست و یکى بر توست و یکى نه تو راست و نه بر توست. بپاى تا اسبم تو را لگد نزند و برفت. مرد گفت: اسب خود را باز دار و نزدیک او رفت و گفت: این سخن که گفتى تفسیر کن. چه، من معنى گفته تو را ندانستم. گفت آن که از آن توست، دوشیزه است. تو را دوست دارد و جز تو کسى را نشناسد. اما آن که بر توست زنى است که او را فرزندى بود مال تو خورد و بر شوى نخست گرید. اما آن که نه تو راست نه بر توست، زنى است که از شوى نخست فرزند ندارد. اگر تو او را بهتر از شوى نخست باشى از آن توست و گر نه نه. مرد گفت: سخن تو سخن بخردان است و کارت کار دیوانگان. گفت: اسرائیلیان خواستند مرا قاضى کنند نپذیرفتم. چون اصرار ورزیدند خود را دیوانه نمایاندم و از آنان برهیدم.»[2] ابو اللّیث نصر بن محمد بن ابراهیم از دانشمندان سده چهارم هجرى بوده است. فقیه و مفسّر و بر مذهب ابو حنیفه بود و «امام الهدى» لقب داشت. مؤلّف کشف الظنون مرگ وى را سالهاى 372 یا 375 یا 382 یا 383 نوشته است،

مؤلف منتهى الآمال این داستان را از حسین بن حمدان، به جابر بن یزید جعفى از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) نسبت داده است.[3]

مجنون نما: دیوانه مانند، که خود را دیوانه نشان دهد.

صاحب راى: خردمند، داراى اندیشه درست.

آتش پاره: یعنی جرقه‌ای که در درون دیگران آتش برپا می‏‏کند و حرف‌های او دیگران را منقلب و آگاه می‏‏سازد. داهى، زیرک، دانا.

آسمان قدر: به معنای بلند مرتبه است.

اختر باره: بلند قدر، داراى جلالت قدر بسیار.

کَرّوبى: فرشتگان مقرّب. (نهایه ابن اثیر)

جان: استعاره از عارف کامل. عارفى که از شدت عشق مجذوب است و پرواى تن و حرکات تن را ندارد.

سر نهادن: سجده کردن، تسلیم شدن.

( 2346) یکى گفت که من عاقلى مى‏خواهم که با او در امر مشکلى مشورت کنم‏ ( 2247) یکى دیگر جوابش داد که در شهر ما عاقلى نیست مگر آن دیوانه نما ( 2348) که اکنون بر نى سوار شده و میان بچه‏ها مى‏دواند ( 2349) آن داراى رأى صائب بوده و آتش پاره ایست قدرش چون آسمان بلند و روشش چون اختران منظم و متین است‏ ( 2350) جاه و مقامش جان کروبیان آسمان و خود در لباس دیوانگى پنهان است‏ ( 2351) ولى بدان که هر دیوانه را نباید جان شمرده و چون سامرى در مقابل گوساله سر تعظیم فرود آورد. ( 2352) وقتى ولیى آشکارا با تو سخن گفته صد هزاران غیب و اسرار نهفته را براى تو آشکار نمود.

منظور مولانا در این ابیات این است که: شکوه و تأثیر شخصیت این «مجنون‌نما» به فرشتگان زندگی معنوی بخشیده است. او انسانی است که برتر از فرشتگان است. مولانا توصیه می‏‏کند که هر کسی، رهنمای طریق حق نیست. «سامری» خاله‌زاده و در ابتدا در خدمت موسی بود، اما بسیاری را به گمراهی کشاند و خود نیز گمراه شد. یک ولیّ حق ممکن است صدهزاران غیب و اسرار نهفته را آشکارا بگوید و ما قادر به تمییز سخن حق از کلام ناحق نباشیم.

تفاوت علم حضورى و حصولى

نمودن: نشان دادن. رنگها نمودن: جلوه‏هاى گونه‏گون نشان دادن. حقیقت و جوهر عقل را با حواس ظاهرى نمى‏توان دریافت لیکن آثار آن را با حواس درک توان نمود.

          عقل پنهان است و ظاهر عالَمى             صورتِ ما موج و یا از وى نَمى‏

          هر چه صورت مى‏وسیلت سازدش             ز آن وسیلت بحر دور اندازدش‏

1113- 1112 / د /1

از مَلَک بالاست: عقل صادر اول است و عنصر اعظم، و نخست چیزى است که آفریده شد و آن جوهر قدسى است.

مگس پر: استعاره از دارنده ادراک ضعیف.

نشسته: کنایه از بسنده کرده (دل خوش)، در پى طلب نبوده.

خرد: عقل حسابگر و مادی است که باید آن را رها کرد.

سود خود: یعنی آن‌چه مطلوب نفس باشد.

دست در دیوانگى زدن: عقل ظاهرى را رها کردن، اعتنا نکردن بدان چه فلسفى مى‏پندارد به وسیله آن حقایق را مى‏توان شناخت.

          باز دیوانه شدم من اى طبیب             باز سودایى شدم من اى حبیب‏

          حلقه‏هاى سلسله تو ذو فنون             هر یکى حلقه دهد دیگر جنون‏

          داد هر حلقه فنونى دیگر است             پس مرا هر دم جنونى دیگر است‏

1383- 1381/ د / 2

سود و سرمایه: یعنی تمام هستی این جهانی.

 سودى که باید از آن گریخت: مقصود حاصل دانشى است که با عقل جزئى یا عقل معاش به دست آید.

زهر نوشیدن: استعاره از ریاضت کشیدن و ترک لذتهاى دنیا نمودن.

آب حیوان: که به زندگی این جهانی مایه و نیرو می‏دهد، و مى‏پنداشتند نوشیدن آن مایه زندگانى جاودانه دنیوى است. در اینجا استعاره از «دانش جزئى» یا «علم حصولى» است،

هر که بستاید تو را: تنبیهى است به فریفته نشدن به ستایش مریدان و مغرور نگشتن به خوشامد گفتن مدیحه سرایان که در حدیث است «اُحثُوا فِى وُجُوهِ المَدّاحِینَ التُّرابَ: بر رخسار ستایشگران خاک بپاشید.» [1]

مفلس: آنان که به ستایش ارج مى‏نهند. آنان که خواهان ستایش هستند.

ناموس: آبرو، عزّت، نام و ننگ، یعنی خوش‌نامی‏ و قبول عام که انسان را از پیوستن و اتّکای به حق باز می‏دارد.

عقل دوراندیش: همان عقل حسابگر است که راهی به خدا نمی‏‏یابد.

 ( 2332) عقل خود را برنگهایى نمایان مى‏سازد که مثل پرى از آن رنگها بسى دور است‏. ( 2333) چه جاى پرى که از فرشته هم بمراتب بالاتر است ولى پرواز تو چون پرواز مگس است چرا که رو بپائین همى‏پرى‏ . ( 2334) اگر چه عقل تو رو ببالا پرواز مى‏کند ولى مرغ تقلید تو در عوالم پست بچرا مشغول است‏ . ( 2335) دانش تقلیدى وبال جان ما است او عاریه است و ما معتقدیم که مال ما است‏ . ( 2336) از این دانش و خرد باید تبرى جسته و جاهل شده دست بدیوانگى زد. ( 2337) در این موقع هر چه را که سود خود دیدى از او بگریز زهر را بنوش و آب حیوان را بر زمین بریز ( 2338) هر کس از تو تمجید کرده و ستایش نمود دشنامش داده سود و سرمایه را بمفلس بطور وام بده‏ ( 2339) از ایمنى صرف نظر کرده در خوف و هراس زیست کن از ناموس چشم پوشیده رسوایى اختیار کن‏ ( 2340) من این عقل دور اندیش را آزموده‏ام و بعد از این خویشتن را دیوانه خواهم ساخت‏.

مولانا می‏گوید: عقل خداجو خود را پشت صورت‌های گوناگون پنهان می‏کند. خودش از این صورت‏ها بسیار دور است؛ مانند پری و جن، که هر تصویری از آن در ذهن بیاوریم پری نیست. تو که مادی و دنیایی هستی نمی‏‏توانی به آن مرتبهْ بالا پرواز کنی. عقل حقیقت‌جو به عقل کل یا عقل اوّل می‏پیوندد که اولین صادر از وجود مطلق الهی است. انسان مادی و کسی که آگاهی و علم او به این جهان خاکی محدود باشد، آن‌چه می‏داند علم تقلیدی است و همین تقلید، جلوی پرواز عقل او را می‏گیرد. این علم تقلیدی دست و پای روح را می‏بندد و ما بیهوده به آن فخر می‏کنیم.

همچنین دراین ابیات نیز تفاوت علم حضورى و حصولى آشکار مى‏شود. آن که را علم حضورى نصیب گشته است از حقیقت آگاه است. اما فلسفى و دهرى که خواهند از راه ادراک ظاهرى حقیقت را دریابند چون عنکبوتى هستند که چند روزى در این جهان مى‏زیند، گرد خود مى‏تنند و آن چه به دست آورده‏اند ک. موجب تباهیشان مى‏شود. دهرى چون شعاع دیدش کوتاه است آن چه را پیرامون اوست مى‏بیند و حالت او حالت کِرم است که در حال پوسیدگى چوب، درون آن زاده شده است. دهرى اگر از حقیقت جهان آگاه بودى مرد حق بودى، چنان که کرم اگر ماهیت چوب را دانستى بحقیقت کرم نبودى. هر چند علم حصولى یا علم تقلیدى برخى حقیقتها را مى‏نمایاند، اما آن چه مى‏نمایاند تمام حقیقت نیست. پس باید عقل دور اندیش را که خواهد از طریق ترتیب مقدمات به نتیجه برسد و حقیقت را بنمایاند، واگذارد و دیوانه شد یعنى از راهنمایى چنین عقل آسوده شد تا از سوى حق نور حقیقت بر دل افاضه شود.