گریز از دام نفس 

واجب بودن مشورت: ظاهراً برگرفته از قرآن کریم است «وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ: با آنان در کارها مشورت کن.»[1]

عقل امام: عقلى که باید در کارها پیشوا قرار داد. «عقل امام»: عقل کسى که پیش آید. (عقل آن کس که نخست بار با تو روبرو شود).عقل پیشوایان وآگاهان است.

اما مشورت با خردمندان یا خداوندان راى روشن، نیز دستور است. امام صادق (ع) فرمود: «با مردم خردمند پارسا مشورت کن که او جز به خیر نفرماید و از مخالفت بپرهیز که مخالفت پارساى خردمند به مفسدت دین و دنیا گراید.»[2]

تو خلاف آن کن: مأخذ آن حدیث «کانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذا أرادَ الحَربَ دَعا نِساءً فَاستَشارَهُنَّ ثُمَّ خالَفَهُنَّ: رسول (ص) چون جنگ خواستى کردن زنان را خواندى و از آنان راى خواستى و بر خلاف راى آنان کار کردى.»[3] «بپرهیز از راى زدن با زنان که زنان سست راى‏اند و در تصمیم گرفتن ناتوان».[4] و توجیه مولانا از این حدیث که مقصود مخالفت نفس است، بغایت جالب مى‏نماید.

نفس خود را زن شناس: با نفس خود مخالفت کن. از امام صادق (ع) است که «سَألَنِى رَجُلٌ عَمَّا یَجمَعُ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَةِ فَقُلتُ خالِف نَفسَکَ: مردى مرا از آن چه خوبى دنیا و آخرت در آن جمع است پرسید گفتم نفس خود را مخالفت کن.»[5] چنان که با زن در راى مخالفت باید، نفس را در آن چه خواهد خلاف کردن شاید.

نفس کُلِّ شر: پیروى از هواى نفس پیروى از کل بدیهاست، و پیروى از زن و ارضاى او یکى از خواهشهاى نفس است.

عقل قوّت گیرد:

          آشنایى عقل با عقل از صفا             چون شود هر دم فزون باشد و لا

2689 / د /3

          ور چه عقلت هست با عقل دگر             یار باش و مشورت کن اى پدر

1263/ د / 4

نیشکر کامل شود: چون بوته‏هاى نیشکر در زمینى کنار هم روید زمین را مرطوب نگاه دارد و نیشکر قوت یابد. (نیکلسون، از ویلسن)

به سخنان نفست که تو را از سختی‌ها و ناگواری‌ها می‌ترساند، گوش نکن، زیرا کار نفس‌، ضد روح و عقل است. تو با نفس امّاره‌ات ستیز کن، چراکه پیامبران در این جهان این‌گونه وصیت کرده‌اند. در این ابیات مولانا با نظر به حدیثی که پیامبر درباره زنان گفته است: «شاورو هُنّ و خالفوهُنّ» نفس را نیز مشمول همین حکم قرار داده است. توصیه مکرر مولانا در مثنوی، گریز از دام نفس به کمک مردان راه است.او می گوید: آیا این چنین نیست که شکر از طریق نی‌شکر مایه و غذا می‌گیرد؟ پس مرد راه وسالک الی الله نیز برای رسیدن به کمال به مردان کامل‌تر از خود نیاز دارد. هشدارهای پیاپی مولانا در پرهیز از پیروی هوای نفس بسیار به جاست ، چرا که بزرگترین آفتها، پیروى هواى نفس است. بدین رو، قرآن کریم چندین جاى انسان را از اطاعت نفس بر حذر داشته است. از جمله آن که فرماید «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوى‏ فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوى‏ و امّا آن که ترسید از (بزرگى) مقام پروردگار خود و نفس را از هوى باز داشت. پس بهشت جاى اوست.»[6] و امیر مؤمنان (ع) فرماید: «من بر شما از دو چیز بیشتر مى‏ترسم، دنبال هواى نفس رفتن و آرزوى دراز در سر پختن.»[7] و نیز فرماید: «پیروىِ خواهش نفس، آدمى را از راه حق باز مى‏دارد و آرزوى دراز، آخرت را به فراموشى مى‏سپارد.»[8]

دانستن ِپیغامبر علیه السّلام که سبب رنجورى

آن شخص گستاخى بوده است در دعا 

 اهمیت آگاهی و معرفت در دعا

یار غار: عامه این لقب را به ابو بکر داده‏اند، چون او در هجرت رسول (ص) از مکه به مدینه همراه وى بود و رسول (ص) براى پوشیدن خویش از چشم مشرکان مکه در غارى که به نام ثَور معروف است رفتند.[1] و در محاوره یعنی دوست صمیمى، رفیق شفیق.

          غار جهان گر چه تنگ و تار شده است             عقل بسنده است یار غار مرا

(ناصر خسرو)

دم: ظاهراً مقصود نفس، دم رسول (ص) است و به «آن لحظت» نیز معنى کرد ه اند.

بى‏حاشیت: بى‏تجمل و شکوه ظاهرى. چنان که در نهج البلاغه آمده است: «رسول خدا (ص) روى زمین (غذا) مى‏خورد و چون بنده مى‏نشست و به دست خود پاى افزار خویش را پینه مى‏بست و جامه خود را وصله مى‏نمود و بر خر بى‏پالان مى‏نشست و دیگرى را بر ترک خود سوار مى‏فرمود.»[2]

دوزخ از تهدید من...: یعنی دوزخ دیگر مرا نمی ترساند.

رنج گنج آمد:

          تا رنج تحمل نکنى گنج نبینى             تا شب نرود روز پدیدار نباشد

(سعدى)

موضع تاریک: کنایه از تحمل ریاضت در زاویه‏ها و تحمل سختیها، و در آن اشاره است به «چشمه حیوان» که در تاریکى است.

          ز کارِ بسته میندیش و دل شکسته مباش             که آب چشمه حیوان درون تاریکى است‏

(سعدى، بوستان)

صحابی بیمار همین که پیامبر را دید، زنده شد، به حدّی که گویا همان دم آفریده شده است. مولانا می‏گوید: چه خجسته است رنج بیماری و تب، چه فرخنده است درد و بیداری شب. حق تعالی از روی لطف و احسان در دوران سال‌خوردگی‌ام به من این چنین کسالت و بیماری عطا کرد و دردی به من داد، تا مبادا سراسر شب را مانند گاومیش بخوابم. از این درد و رنجِ من دریای رحمت الهی برای من به جوش و خروش آمد و دوزخ از تهدید من خاموش شد. رنج، گنج‌خانه‌ای است که رحمت‏های فراوانی در آن نهفته است. صبر و تحمل بر اندوه و ناراحتی‌، سرچشمهْ آب حیات و جام مستی الهی است، زیرا همهْ مقامات والای معنوی در سایهْ انکسار و خواری و بردباری بر مشقات به دست می‏آید. به تعبیر مولانا در چنین خزانی «بهار» پنهان است. البته هر درد و رنجی نمی‌تواند به تصفیه روح و تهذیب نفس کمک کند‌، بلکه منظور از درد، دردی است که فرزانگان و روشن‌بینان دارند.در قرآن کریم در چندین آیه بدین نکته توجه داده شده است، از جمله در آیه «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصَّابِرِینَ: و مى‏آزماییم شما را به چیزى از بیم و گرسنگى و کاهش مال و جان و محصولها و شکیبایان را مژده ده.»[3]

          آن کسى را کش چنین شاهى کُشد             سوى بخت و بهترین جاهى کشد

          گر ندیدى سودِ او در قهر او             کى شدى آن لطفِ مطلق قهر جو

243- 242 / د /1

در ناز و نعمت به سر بردن، و از آسیب و بیمارى بر کنار بودن، و عمر دراز داشتن از خواهشهاى نفسانى است، وچه بسا متنعم بودن به این نعمت ها، مکر الهی و استدراج باشد. آنان که با نفس و خواهشهاى آن مخالفت کردند، و مال و خواسته را ندیده گرفتند، و حیات آن جهان را بر زندگى این جهان ترجیح دادند، سود بردند که دستور راهنمایان دین چنین است. امام صادق (ع) فرمود: «خوشا بنده‏اى که با نفس و هواهاى خود جهاد کند و آن که سپاه هواى خویش را بگریزاند به خشنودى خدا ظفر یابد.»[4]

در هر کاری باید قصد تقرب به خدا باشد(ادامه)

 حق: به حق. (سوگند است).

بر بیت گزیدن: اشاره است بدان که انسان خلیفة اللَّه است و اولیاى حق که گزیدگان اویند از دیگر موجودات برترند.

خانه بر: خداوند در آن جا بر بندگان و خاصه حاجیان رحمت آرد و گناهشان را ببخشد.

خانه سِرّ: از آن رو که سینه عارف مخزن سرّ الهى است. دل مرد خدا خانه حق است. چنان که در حدیث قدسى است: «الانسان سرى و انا سره» یعنى انسان سر من و من سر او هستم.

واندرین خانه به‌جز آن حی نرفت: اشاره دارد به این حدیث قدسی که: «لا یَسَعُنِى أرضِى وَ لا سَمائِى وَ یَسعُنِى قَلبُ عَبدِىَ المُؤمِنِ.»[1]

          در زمین و آسمان و عرش نیز             من نگنجم این یقین دان اى عزیز

          در دل مؤمن بگنجم اى عجب             گر مرا جویى در آن دلها طلب‏

2655- 2654 / د /1

کردن: ساختن، بنا نهادن. و نسبت ساختن خانه کعبه به خدا، از آن جهت است که پروردگار ابراهیم (ع) را دستور داد تا خانه کعبه را بنا نهد.

حىّ: (اسمى است از اسمهاى خدا) زنده.

چون مرا دیدى:

          ما رَمَیتَ إِذ رَمیت احمد بُدست             دیدنِ او دیدن خالق شده است‏

          خدمت او خدمت حق کردن است             روز دیدن، دیدنِ این روزن است‏

3198- 3197/ د / 6

و در حدیث است که رسول فرمود: «مَن رَآنِى فَقَد رَأى الحَقَّ: آن که مرا دید خدا را دیده است.»[2]

 در مزید آمدن: کمال بیشتر یافتن، نیک از اسرار آگاه شدن.

مُنتَهِى: به کمال رسیده، منتها، نهایت. و در اینجا مراد وصول به حق است که «وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّکَ اَلْمُنْتَهى‏.»[3]

 ( 2250) بحق آن حقى که با چشم جان دیده‏اى همان خدا مرا بخانه خود برترى داده‏. ( 2251) کعبه اگر چه خانه بر اوست ولى خلقت من خانه سر او است . ( 2252) حق از وقتى که آن خانه را ساخته به آن خانه نرفته‏ ولى در این خانه جز آن حى و زنده جاوید داخل نشده‏ . ( 2253) مرا که دیدى خدا را دیده و گرد کعبه صدق گردیده‏اى‏ . ( 2254) طاعت و حمد خداوندى خدمت من است و براى اینکه تصور نکنى خدا از من جدا است‏ . ( 2255) خوب چشم بگشا و بمن بنگر تا نور خدا را در بشر آشکارا ببینى‏ . ( 2256) این نکته‏ها را بایزید دریافت و چون حلقه زرینى در گوش هوش خود بیاویخت‏ . ( 2257) و همین نکات بود که مقام بایزید را بالا برد تا بمنتها درجه مقام معرفت رسید . 

کعبه، خانهْ برّ و نیکویی‌حق است، ولی دل من نیز سرای اسرار الهی است. مضمون این بیت به حدیث قدسی اشاره دارد: «الانسان سرّی و أنا سرّه؛ انسان سرّ من است و من سرّ او. یا ابایزید، آن خانهْ خداست و این دل من خانهْ خدا، اما به آن خدایی که خداوند آن خانه و این خانه است؛ که تا آن خانه را بنا کرده‌اند در آن خانه درنیامده است و از آن روزی که این خانه را بنا کرده‌اند، از این خانه خارج نشده است. مضمون این بیت به حدیث قدسی دیگر اشاره دارد که: نه زمین، گنجایش مرا دارد و نه آسمان، ولی دل مؤمن گنجایش من را دارد.» ابایزید، همین که مرا دیده‌ای، خدا را دیده‌ای و تو در واقع کعبهْ صدق و راستی را طواف کرده‌ای. این مضمون نیز از حد‌یث گرفته شده است: «من رأنی فقد رأی الحق». مولانا می‏‏گوید: ابایزید از تأثیرات سخنان پیر دگرگون شد و پایهْ معنوی وی بالا رفت. او که در جست‌وجوی پایان راه بود، به منتهای طریقت خود و به کمال روحانی رسید.

حکایت پیر و مرید

در هر کاری باید قصد تقرب به خدا باشد

نو مرید: کسى که تازه راه سلوک مى‏پیماید.

طریق: راه، و مقصود شبکه و پنجره است.

خضر: مطابق منابع مذهبی زنده و جاوید است و در سرگذشت حضرت موسی وجود او مانند مراد جلوه می‏‏کند.

خضر وقت: در این‌جا، یعنی پیر بزرگ هر زمان یا قطب زمان، کنایه از معلم و قطب زمان است بدان جهت که در داستان موسى چنان که نوشته شد خضر او را تعلیم داد و از سرّ کارهایى که کرد و به ظاهر مورد ایراد موسى بود، آگاه ساخت.

هلال: ماه نو، و در اینجا کنایت از خمیده است.

فر: شکوه.

رجال: جمع رجل: مرد، و در اصطلاح عارفان مرد کامل که به حق رسیده است، و گروهى از آنان «رجالُ الغَیب» نام دارند که در جهان مى‏گردند و مردمان را به فیض مى‏رسانند.

پیل و هندوستان به خواب دیدن: مثلى است معروف، و در این بیت غرض این است که دلش به یاد و ذکر حق بود که محبوب اوست. گویند چون پیل را از سرزمین هندوستان آورند از علاقه‏اى که بدان سرزمین دارد و در بیدارى نمى‏تواند بدان برسد در خواب به فکر آن مى‏افتد:

          خواب دیده پیلِ تو هندوستان             که رمیدستى ز حلقه دوستان‏

3561 / د /6

روزن شدن دل در خواب: نمودن دل صورتهایى را که در بیدارى نتوان دید. کسانى که اسیرِ تخته بند تن‏اند و جز از راه حواس پنجگانه چیزى در نمى‏یابند، در بیدارى عالم ما وراى محسوس را نتوانند دید. اما چون به خواب روند و حواس ظاهرى از کار بیفتد جهانى دیگر را سیر خواهند کرد.

          هر شبى از دامِ تن ارواح را             مى‏رهانى مى‏کَنى الواح را

          مى‏رهند ارواح هر شب زین قفس             فارغان نه حاکم و محکوم کس‏

389- 388 / د / 1

 اما عارفان که از قید تن رسته‏اند در بیدارى هم چنان عالمى را توانند دید.

          حالِ عارف این بود بى‏خواب هم             گفت ایزد هُم رُقُودٌ زین مَرَم‏

392 / د /1

خاک کسی را در دیده‌کشیدن: به معنای به خدمت او درآمدن و از هدایت او بهره‌بردن است.

درویش: مستمند، نادار.

از پگه: از دیر باز.

زاد: بیشتر به معنى «توشه» است، لیکن اینجا معنى «هزینه سفر» مى‏دهد.

درم نقره: درم در نظم و نثر به معنى نقره مسکوک است.

رِدى: ممال ردا.

طواف کردن: گرد گردیدن.

هفت بار: از آن رو که طواف گرد خانه کعبه هفت بار است.

صاف گشتن: از گناه پاک شدن، چنان که در حدیث است «العُمرَةُ إلَى العُمرَةِ کَفَّارَةٌ لِما بَینَهما وَ الحَجُّ المَبرُورُ لَیسَ لَهُ جَزاءٌ إلاَّ الجَنَّة: از عمره تا عمره دیگر کفاره میان آن دو است و حج مبرور را پاداشى جز بهشت نیست.»[1]

صفا: دامنه کوه ابو قیس است بر جانب شرقى مسجد الحرام برابر مروه، که حاجیان باید میان این دو کوه هفت بار رفت و آمد کنند، و آن را «سعى میان صفا و مروه» گویند.

مولانا حالت عاشق را بیان می‏‏کند. به اعتقاد قدما فیل از حیوانات سرزمین هند است و هر انسانی که مبدأ هستی و نیستان وجود خود را یاد کند، مانند فیلی است که هندوستان را به خواب دیده باشد و حالت این پیر همین بوده است. مولانا می‏‏گوید: با دادن دویست درهم به یک نیازمند، پاک شدی و این کار همان ارزش را دارد که به مکه سفرکنی و میان صفا و مروه مراسم سعی به جا آوری. از ظاهر داستان پیداست که حج بایزید حج استحبابى بوده است نه واجب. اما طواف کردن گرد آن درویش، اگر به قصد تقرب باشد بدعت است و عارفان را از این گونه شطحیات فراوان است جز آن که بگوییم آن درویش از مقربان حق بوده است و گرد او گردیدن در اثر غلیان محبت.

گفتن ِشیخى ابو یزید را که: کعبه منم، گرد من طوافى مى‏کن

 حج: در لغت به معنى «قصد» است و در اصطلاح «زیارت خانه خدا» ست براى کسى که استطاعت داشته باشد و آن در همه عمر یک بار واجب است و باید در موسم انجام گیرد، یعنى در دهه نخست ماه ذو الحجة الحرام.

عُمره: زیارت خانه خداست و آن دو نوع است یکى عمره تمتع که پیش از اعمال حج و از اول ماه شوال تا پیش از احرام حج باید انجام شود، و دیگر عمره مفرده که در تمام سال مى‏توان به جا آورد.

باز جُست: جستن و سراغ گرفتن.

مُتَّکِى بر ارکان بصیرت بودن: یعنی کسی که پروردگار به او آگاهی و نور باطن داده است، آگاه از رسم و راه طریقت بودن.

گفت حق: انقروى آن را اشارت به آیه «فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّکْرِ»[1] گرفته است. احتمالاً نیز نظر مولانا به حدیثى باشد قدسى که مفسّران ذیل آیه‏هاى 60- 82 سوره کهف آورده‏اند. خلاصه آن اینکه موسى (ع) گفت: بار خدایا، از بندگان تو که داناتر و علم وى تمام‏تر؟ گفت آن کس که پیوسته علم آموزد. گفت: بار خدایا، اگر از بندگان تو کسى از من داناتر است مرا بر وى رهنمون باش تا از او علم گیرم. گفت: اى موسى، مرا بنده‏اى است در مجمعُ البَحرین او را خضر گویند برو از او علم آموز.[2] در اخبار عامه و خاصه روایت هایى از رسول (ص) و امامان رسیده است که تنها نباید سفر کرد. از جمله این حدیث: امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) روایت کند که «آیا شما را از بدترین مردم خبر ندهم؟ گفتند: اى رسول خدا (ص)، خبر دهید. فرمود: کسى که تنها سفر کند و بخشش خود را باز دارد و بنده خود را بزند».[3] نیز این حدیث: «اگر مردم مى‏دانستند تنها (سفر کردن) چیست هیچ کس تنها شب به سفر نمى‏رفت.»[4]

مردمی: به معنای کمال روحانی و معنوی است.

تَبَع: دنبال، پى.

 ( 2224) شیخ امت یعنى بایزید بسطامى براى بجا آوردن حج و عمره بمکه مى‏رفت‏ . ( 2225) بهر شهر که مى‏رسید اول عزیزان خدا را سراغ گرفته و جستجو مى‏کرد . (2226) اطراف هر شهر را گردش کرده مى‏پرسید که در این شهر کسى که داراى بصیرت باشد کیست؟ . (2227) حق فرموده که بهرجا سفر کنى اول باید مردى را طلب نمایى‏ . ( 2228) آرى باید سراغ گنج رفت که این سود و زیانها فرع او است و بالتبع دنبال او خواهد آمد . ( 2229) زارع مقصودش بدست آوردن گندم است گندم که بدست آمد کاه بالتبع خواهد آمد . ( 2230) اگر کاه بکارى گندم بدست نخواهد آمد پس در جهان باید مرد بجویى مرد مرد . ( 2231) وقت حج شده بقصد کعبه برو وقتى رسیدى شهر مکه را هم خواهى دید . ( 2232) در معراج مقصود دیدار دوست بود ولى بالتبع عرش و فرشتگان آسمانها هم دیده شد .

مولانا برای توضیح بیشتر مطلب پیشین، حکایتی را از تذکرة الاولیای عطار می‏‏آورد: نقل است که مردی پیشم آمد و پرسید که کجا می‌روی؟ گفتم به حج. گفت چه داری؟ گفتم دویست درهم. گفت: به من ده و هفت بار گرد من بگرد که حج تو این است. چنین کردم و بازگشتم. مأخذ داستان همان است که مرحوم فروزانفر در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى از تذکرة الأولیاء شیخ عطارو مقالات شمس آورده است و چنان که نوشته است مولانا ظاهراً بلکه مطمئناً داستان را از کتاب اخیر گرفته است. [5]منظورمولانا در این ابیات ،این نکتهْ مهم معرفتی است وآن این که در عبادت باید قصد، تقرب به خدا باشد نه نایل شدن به ثواب. چه، اگر قصد قربت بود ثواب به دنبال آن است. مولانا دیدن عرش و فرشتگان، همه را فرع دید دوست و معرفت حق می‏‏داند.