توبه و باز‌گشت به حق

اشک تر باشد دم توبه پرست: یعنی برای کسی که توبه می‌کند، اشک ریختن مانند نفس کشیدن ضروری است.

هفت: هفت آسمان.

پای ماچان» یعنی کفش کنِ بارگاه الهی، موضعى در پیش حجره و خانه که کفشها را بیرون مى‏آورند، صف نعال

صُلب: یعنی تیره پشت انسان؛ از صلب کسی، یعنی از نسل او.

طُلب: یعنی طالبان؛ در طلب او باش، یعنی به راه او برو.

نُقل ساز: یعنی تو هم با سوز دل و با اشک ریختن می‌توانی به پروردگار بپیوندی.

بوستان از ابر و خورشید است باز: یعنی سوز دل و گریه مانند خورشید و ابر که بوستان را سرسبز می‌کند، موجب توفیق خواهد شد.

ذوق آب دیدگان: یعنی سوز دل و گریه لذتی دارد که فقط آگاهان اسرار حق آن را می‌فهمند.

نادید‌گان: کسی که بصیرت و آگاهی نسبت به حقایق ندارد.

 ( 1643) اگر تو این طور که گفتیم نبوده و این سخن را نمى‏پذیرى بیگانه هستى و گناه‏کارى دلقى بخود پیچیده در ویرانه منزل کن و اشک بریز و توبه کن.( 1644) براى اینکه آدم بوسیله اشک از عذاب الهى مستخلص شد و کسى که در حال توبه است هر نفس از او با اشک ترى توام است.( 1645) آدم فقط براى اینکه گریه و زارى و ناله کرده و اشک بریزد زمین را مناسب دیده و بر خاک قدم گذاشت.( 1646) از بهشت و از بالاى آسمانها براى پاى بوس و معذرت از گناه با امتنان صرف نظر نمود.( 1647) اگر تو نیز خلف او هستى و از صلب او بوجود آمده‏اى در راه طلب از او تقلید کن.() تو که چون خر پایت بگل فرو رفته و از رفتار باز مانده‏اى مزه آب دیده را چه مى‏دانى.( 1648) آب دیده و آتش دل را نقل خود قرار بده زیرا که بوستان از ابر و خورشید سبز و خرم مى‏گردد.( 1649) تو چون نابینایان عاشق نانى و در بند دنیا مزه آب دیده را که براى رسیدن بمغفرت الهى ریخته مى‏شود نچشیده و ذوق نکرده‏اى.

حضرت آدم نافرمانی کرد و میوه ممنوع را خورد، پس مورد عتاب حق قرار گرفت و از بهشت به زمین فرستاده شود، اما آن قدر گریه کرد تا از کیفر الهی معاف شد. مولانا می‌گوید: برای کسی که توبه می‌کند، اشک ریختن مانند نفس کشیدن ضروری است. او از هبوط آدم تعبیر دلا‌ویزی می‌کند و می‌گوید: بهشت در بالای هفت آسمان است و زمین که در پایین هستی است، مثل «پای ماچان» یعنی کفش کنِ بارگاه الهی محسوب می‌شود. آدم برای عذر‌خواهی از بالا به این پایین آمد تا رسم ادب به جای آورد و در کفش کن پروردگار بایستد و توبه کند.

مولانا می‌گوید: آدم توبه کرد و باز به پروردگار پیوست، تو هم با سوز دل و با اشک ریختن می‌توانی به پروردگار بپیوندی. این سوز دل و گریه مانند خورشید و ابر که بوستان را سرسبز می‌کند، موجب توفیق خواهد شد و شور و لذتی دارد که فقط آگاهان اسرار حق آن را می‌فهمند. تو که عاشق نان و اسیر علایق مادی هستی آن لذت را درک نمی‌کنی.

سپس مولانا می‌گوید:

فواید گرسنگى،

در انبان: کیسه‏ى بزرگى که زاد سفر و دیگر چیزها در آن ریزند، کنایه از شکم و یا به‌طور کلی درون انسان است.

انبان زنان خالی کنی: تعبیری از ترک علایق مادی است.

شیر شیطان: به کنایه، لذات نفسانى و شهوت خصوصا، هر چه براى حظ نفس خورند یا پوشند یا کنند.

هم‌شیره:  دو طفل را گویند که از یک پستان شیر بنوشند.

( 1650) اگر تو انبان دل را از نان خالى کرده و از دنیا صرف نظر کنى از گوهرهاى جلال و عظمت پر خواهد شد.( 1651) طفل جان خود را از شیر شیطان بگیر پس از آن با فرشتگان آسمان پیوندش کن. ( 1652) مادامى که دلت تاریک و خاطرت ملول و افسرده است بدان که با دیو از یک پستان شیر مى‏خورى.

گرسنگى و جوع، نزد علمای اخلاق یکى از ارکان مجاهده و ریاضت است، محمد غزالى احادیث بسیار از گفته‏ى حضرت رسول (ص) و اقوال متعدد از طریق صوفیان نقل کرده است، همچنین ده فایده براى گرسنگى بر شمرده که اهم آنها سلامت مزاج و آمادگى ذهن براى تفکر است. مولانا نیز گرسنگى را مى‏ستود و خود گرسنگى مى‏کشید، افلاکى در چند مورد از این روش که مولانا در آن ورزیده بود سخن مى‏گوید. بعقیده‏ى صوفیه سیرى و پر خورى علاوه بر آن که بر حاجت سالک مى‏افزاید و از فراغتش مى‏کاهد، شهوت جنسى را بر مى‏انگیزد و آن شهوت براى آن که وسایل در دسترس داشته باشد حب جاه را تحریک مى‏کند و از آن، خود پرستى و دشمنی و حقد و حسد و دیگر صفتهاى ناپسند جوشش مى‏گیرد و راه درست آنست که هم از آغاز سالک سیر نخورد و گرسنگى بکشد تا شهوت در وجودش نیرومند نگردد.[1]

چکیدهْ کلام مولانا این است که می گوید:اگر علایق مادی را رها کنی، درونت پُر از گوهر‌هایی می‌شود که جلال و بزرگی حقیقی به تو خواهد داد. جان، مانند کودک شیر‌خوار، از غذاهای مادی و این جهانی نیرو می‌گیرد اما این مزایا مانند شیری است که از پستان شیطان می‌تراود. اگر طفلِ جان را از شیر شیطان بگیری، می‌توانی او را با عالم ملکوت مربوط کنی. تمام تاریکی‌ها و دلتنگی‌ها از این است که ما با شیطان هم کاسه و هم غذا هستیم و اگر علایق مادی را رها کنیم، شادمان خواهیم بود و اشک در راه خدا نیز اشک شادی خواهد بود.

سالک در خدمت پیر  واستاد راهنما باید خاموش نشیند،

نکته ولقمه: مردکامل اگر از نعمت دنیا بهره مند باشد وهرنکته یی که به ذهنش می آید بگوید گناه ندارد.

تو نه‏اى کامل مخور مى‏باش لال اما تو ای سالک که هنوز در راهی، باید در خوردن امساک کنی وهرسخنی را نگویی.

انصتوا: برگرفته است از آیه‏ى کریمه: وَ إِذا قُرِئَ اَلْقُرْءانُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا (هر گاه قرآن بخوانند بدان گوش دهید و خاموش باشید).[1]

   تى‏تى: نانى بشکل مرغ و دیگر جانوران که بجهت تسلى طفلان سازند. نظیر: قاقا در محاورات کنونى، لفظى که مرغان را بسوى دانه بدان دعوت کنند مجازا لفظى نامفهوم و مهمل.

 ( 1632) خوردن لقمه و گفتن نکته براى مرد کامل حلال است پس تو که کامل نیستى این لقمه را نخور و این نکته را نگو و لال باش.( 1633) تو چون گوش هستى و او از جنس تو نبوده او چون زبان است و خداى تعالى فرمود وقتى که قرآن مى‏خوانند ساکت باش و گوش کن.( 1634) کودک نوزاد که مشغول شیر خوردن است مدتى ساکت بوده و همه را گوش مى‏دهد.( 1635) و بایستى مدتى لب ببندد و از سخن گویان سخن یاد بگیرد.() تا یاد نگیرد از صد کلمه یک کلمه هم نتواند گفت و اگر چیزى بگوید زائد و بى‏معنى است‏. ( 1636) اگر گوش نداشته باشد تى‏تى مى‏کند و خود را لال معرفى مى‏نماید.

محتوای این ابیات درمجموع این است که مولانا به دنبال مقایسهْ مرد کامل با مرد نا پخته وسالکان نا آگاه، به مثال دیگری می پردازد ورابطهْ شنیدن را با سخن آموختن مطرح می کند. مرد کامل وپیوسته به حق، در حکم زبان است وباید بگوید، ولی کسی که در راه است فقط باید بشنود.چرا که خداوند به گوش ها فرمان داده است که سکوت کنید.سالک مانند طفل باید هر کلمه یی را بارها بشنود و با تقلید آن ، سخن گفتن بیاموزد . مولانا نظر بدین اصل مرید را به گوش تشبیه مى‏کند که وظیفه‏اى جز شنیدن ندارد.   

حق تعالى‏ مُبْدِع است و نطقش حاجت به سامعه ندارد،

 ادخلوا الابیات : برگرفته است از آیه‏ى کریمه: وَ أْتُوا اَلْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها. (بخانه‏ها از درهاى آنها در آیید.)[2]

موقوف: باز بسته و متوقف بر چیزى دیگر.

طمع: مخفف طمع است بمعنى حرص و آز و توقع بى‏اندازه.

مبدع: سازنده‏ى چیزى بى‏مثال و نظیر، پدید آورنده‏ى هست از نیست هستى بخش بدون ماده و زمان، اسم فاعل از ابداع.[3]

حِرَف: جمع حرفه بمعنى کسب و پیشه.

کر اصلى: کر مادرزاد.

نطق و تکلم: عبارت است از ادا کردن اصوات و الفاظى که بحسب وضع و قرار داد بر معانى مخصوص دلالت مى‏کند و آن الفاظ را بوسیله‏ى تلقین و از راه گوش مى‏آموزند و هر گاه کسى از مادر، کر متولد شود بالطبع لال هم خواهد بود،

( 1637) کر اصلى که از اول گوش نداشته لال خواهد بود و کى مى‏تواند سخن بگوید. ( 1638) پس براى گفتن اول شنیدن لازم است و براى رسیدن به منزلگاه باید از راه سامعه داخل شد.( 1639) که فرموده‏اند بخانه‏ها از درشان وارد شوید و روزى را از راه اسباب طلب کنید. ( 1640) آن نطقى که تابع سامعه نیست نطق خداوند جهان است.( 1641) او مبدع است و تابع هیچ استادى نیست و تمام چیزها مستند باو بوده و او بچیزى اسناد داده نمى‏شود. ( 1642) جز خدا همگى چه در پیشه و صفت و چه گفتگو و نطق تابع استاد و معلم بوده و محتاجند که چیزى را دیده یا بشنوند و مثل او را بتوانند بگویند یا نشان دهند.

به گفتهْ مولانا کلام خدا، خواه معنى قائم بنفس باشد چنان که اشعریان مى‏گویند و یا به معنى ایجاد سخن چنان که دیگران معتقداند مانند صفات دیگر حق تعالى از ذات و یا فعل او ناشى مى‏شود و بر هر یک از این دو فرض، از حاجت و نقص بدور است زیرا وجوب وجود و غناى مطلق مستلزم دورى از نقص و حاجت است و بنا بر این، حق تعالى در هیچ صفت و فعلى نیازمند غیر نیست، بر خلاف سائر اشیا و از جمله انسان که باقتضاى وجود امکانى، ناقص و محتاج‏اند، حق تعالى سخن آموز است و از چیزى و کسى سخن نمى‏آموزد و مبدا و منشا ذوات و آثار آنهاست بى‏آن که تصور حاجتى در مورد او میسر و صواب باشد.

تعظیم ساحران مر موسی را علیه السّلام، که چه می فرمایی: اول تواندازی عصا؟

مِری:مخفف مراء به معنی جدال وستیزه است

گر تو مى‏خواهى عصا بفکن نخست: اشاره است به آیه‏ى شریفه: قالُوا یا مُوسى‏ إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ اَلْمُلْقِینَ. قالَ أَلْقُوا (ساحران گفتند اى موسى اگر خواهى تو عصا در افکن و اگر فرمایى تا ما نخست دستبرد سحر خود در اندازیم، موسى گفت شما در افکنید.)[1]

این قدر تعظیم دینشان را خرید: یعنی این بزرگ داشت واحترام به موسی وحفظ ادب موجب شد که به ایمان روی بیاورند.  

کز مرى آن دست و پاهاشان برید:ساحران دست و پا را در دادند براى آن که با موسى جدل آراستند.

دست و پا در جرم آن درباختند : یعنی ساحران چون حق را به جانب موسی می دانستند درمبارز? با او گویی دست وپای خود را باخته بودند.       

  ( 1626) ساحران در عهد فرعون اگر چه با موسى دعوى برابرى و همسرى کردند.( 1627) اما از او احترام کرده و در انداختن عصا او را مقدم داشتند. ( 1628) و گفتند تو بر ما مقدم هستى اگر مى‏خواهى اول تو عصا بینداز.( 1629) موسى فرمود نه اول شما حیله‏هاى خود را بکار برید و آن چه مى‏خواهید بیفکند.( 1630) این تعظیم فقط جان آنها را خرید ولى آن دعوى همسرى باعث شد که دست و پایشان بحکم فرعون بریده شد.( 1631) سحره چون قدر موسى را شناختند بجرم آن دست و پاى خود را بر باد دادند.

در ابیات پیشین سخن از مردان کامل و واصل بود ، ومقایسهْ آنها با سالکان خام وناآگاه.دراین ابیات داستان موسی وساحران بارگاه فرعون، به صورت مثال ونمونه یی برای روشن ساختن آن مطلب آمده است که متضمن دو نکته است یکى فایده‏ى ادب و بزرگ داشت پیران و دیگر زیان مراء و ستیزه. بعقیده‏ى مولانا ساحران دست و پا را در باختند براى آن که با موسى جدل آراستند ولى دینشان محفوظ ماند و عاقبت به خیر شدند بجهت آن که ادب را رعایت کردند و موسى را مخیر ساختند و دست پیش نگرفتند.

امتیازات انسان کامل و تفاوت آن با تصرّف مرد ناقص،

ناقص: یعنی سالک ناپخته، کسی که اگر زر را به دست او بسپاری به خاکستر مبدل می شود.

دست او در کارها دست خداست: یعنی تصرف انسان کامل در امور واشیاء، آتش را به گل سرخ وخاک را به زر تبدیل می کند.

دست ناقص، دست شیطان است ودیو: یعنی سالک ناپخته کار شیطانی می کند زیرا هنوز درمرحله یی است که باید تکالیف شرعی و آداب سلوک را مطابق دستور پیر واستاد راهنما انجام دهد واگر مرشد او را هدایت نکند در دام شیطان می افتد.

ریو: مکر و فریب.

مُنکر: در اینجا یعنی کسی که اسیر نفس است.

علتى: بیمار، منسوب است به علت بمعنى مرض، در اصطلاح صوفیه، کسى را گویند که طاعت و عبادتش براى حصول اجر و حظ نفس باشد. [1]

کفر گیرد کاملی، ملت شود: هنر انسان کامل است که کفر رابه مذهب تبدیل می کند.

پیاده: همان سالک ناپخته مراد است.

سوار: هم مرشد واستاد راهنما وانسان کامل است که سوار بر بر مرکب معرفت است.

 ( 1620) شخص کامل اگر خاک بگیرد زر خواهد شد ولى شخص ناقص اگر زر بدست آورد خاکستر مى‏شود.( 1621) چون او مقبول درگاه خداوند است. دست او در کارها دست حق است. ( 1622) ولى دست شخص ناقص دست شیطان است براى اینکه در دام تلبیس او گرفتار است.( 1623) جهل اگر نزد کامل آمد علم خواهد شد ولى دانش ناقص خود عین نادانى است.( 1624) شخص علیل هر چه که جزء او شود تبدیل ببیمارى مى‏شود ولى کامل اگر کفر نزد او بیاید تبدیل بدین خواهد شد.( 1625) اى پیاده‏اى که با سوار دعوى برابرى مى‏کنى پاى نگه دار که این راه را بسر نخواهى برد.

دست مرد کامل چون ابراهیم(ع)، دست خداست و تصرف او در امور و اشیاء، آتش را به گل سرخ و خاک را به زر تبدیل می‌کند و همان زر را اگر به دست صاحب نفس و سالک ناپخته بسپارند، به خاکستر مبدل می‌شود. دست ناقص و صاحب نفس، کار شیطانی می‌کند زیرا هنوز در مرحله‌‌ای است که باید تکالیف شرعی و آداب سلوک را مطابق دستور پیر انجام دهد و اگر مرشد او را هدایت نکند در دام فریب می‌افتد. مولانا از انسان در بند و اسیر نفس، با الفاظ «مُنکِر»، «علتی» یعنی معلول و بیمار، و «پیاده»، تعبیر می‌کند و می‌‌گوید که: فرد معلول و بیمار هر چیزی را به آلودگی و به بیماری بدل می‌کند، ولی مرد کامل و صاحب دل، کفر را به ایمان و جهل را به علم و دانش مبدل می‌سازد. سرانجام توصیه می‌کند که با مرشد که سوار بر مرکب معرفت است جدال مکن و سر خود را بر باد مده.

تفسیر قول فرید الدّین عطّار قدّس اللهُ روحه:

تو صاحب نفسی ای غافل میان خاک خون می خور

که صاحب دل، اگر زهری خورد آن انگبین باشد 

صاحب دل و صاحب نفس

آنچه در عنوان این قسمت نقل شده، بیتی است از یک غزل عارفان? عطار، که مطلعش این است: چه دانستم که این دریای بی پایان چنین باشد؟.[1]

صاحب دل:  یعنی مرد کامل و دل آگاه، متحقق بمقام معرفت، داراى احساس پاک و لطیف و عشق تمام، ظریف و نکته دان. در مقابل صاحب نفس،

صاحب نفس: یعنی کسی که هنوز در بند علایق مادی و وجهه نفسانی است. باید رنج‌های بسیاری بکشد تا به جایی برسد که زهر کشنده هم به او زیانی نرساند و در کام او انگبین شود.

جرى: جیره،  به کسر جیم، یعنی فرد گستاخی که به جدال بر‌می‌خیزد، اهل بحث و گفت‌وگو؛ بمعنى ضبط حساب و راتبه و وظیفه دادن مى‏آید، مرد جرى، یعنى وظیفه بگیر.

مری: یعنی جدال، مجادله کردن.

در تو نمرود است: اشاره به نفس اماره است، یعنی تا حبّ نفس در درون تو مانند نمرود وجود دارد به سوی شعله‌های اسرار الهی مرو.

رفت خواهی، اوّل ابراهیم شو: یعنی اگر می خواهی به سوی شعله‌های اسرار الهی بروی، باید مردی کامل و واصل هم‌چون ابراهیم(ع) باشی تا این آتش تو را نسوزاند و برای تو به گلستان تبدیل شود.[2]

سبّاح: یعنی مرد شناگرماهر، آشنابه دریا،دریایی،ومنظور این است معرفت اسرار غیب دریاست وتو باید شناگری ماهر باشی.

خود رأیی: از روی غرور و خودرأیی.

( 1614) ولى صاحب دل اگر زهر قاتل هم بخورد براى او زیان نخواهد داشت‏. ( 1615) براى اینکه او از امراض نفسانى صحت یافته و از پرهیز بیرون آمده ولى طالب و سالک هنوز در حال تب بوده و پرهیز بر او واجب است.( 1616) پیغمبر فرمود اى طالبى که طلب وظیفه تو است با هیچ مطلوبى همسرى و دعوى برابرى نکن.( 1617) در تو خصلت نمرودى هست پس میان آتش نرو و اگر مى‏خواهى داخل آتش شوى اول بمقام ابراهیم داخل شو.( 1618) تو که شناگر نیستى و دریانوردى نمى‏دانى از خود رأیى خود را بدریا میفکن.( 1619) خود را هم سنگ شخص کامل مشمار او از قعر دریا گوهر بیرون آورده از زیان سود نتیجه مى‏گیرد.

مولانا به صراحت می‌گوید که مرد واصل و کامل دست به کارهایی می‌زند که همان کارها را اگر رهروی ناپخته مرتکب شود، گناه و کفر است. معنای ابیات چنین است: ای مرد بحث و گفت‌وگو! با آن‌چه مطلوب و خوش‌‌آیند است نباید به جدال برخیزی و اگر امری خوش‌آیند تو را از راه حق دور می‌کند، باید انگیزه‌های درونی و نفسانی خود را از میان برداری تا آن امر برای تو خوش‌آیند نباشد. تا حبّ نفس در درون تو مانند نمرود وجود دارد به سوی شعله‌های اسرار الهی مرو؛ چون باید مردی کامل و واصل هم‌چون ابراهیم(ع) باشی تا این آتش تو را نسوزاند و برای تو به گلستان تبدیل شود.

معرفت اسرار غیب، دریاست و تو باید شناگری ماهر (سبّاح) یا موجودی دریایی باشی و اگر نیستی از روی غرور و خودرأیی، خود را به دریا میفکن..