طالب ربی وربانیستی

گفت پیغمبر: اشاره به چند حدیث است از جمله: «إنَّ اللَّهَ حَیثُ خَلَقَ الدَّاءَ خَلَقَ الدَّواءَ فَتَداوو: خدا آن جا که درد آفرید دارو آفرید پس دارو به کار برید.»[1] و مجلسى از سرائر ابن ادریس آرد که رسول (ص) و امامان (ع) فرموده‏اند « درمان کنید چه خدا دردى را نفرستاد جز که با آن درمانى فرستاد مگر مرگ را». [2]

رَنگ و بو: کنایه از تأثیر، خاصیت.

لا مَکان: کنایه از ساحت قدس پروردگار.

چاره‌جو: در این‌جا کسی است که می‏خواهد از این جهانِ مقید آزاد شود.

چشم درلامکان بنهی: یعنی بکوشی که حقایق عالم وهستی مطلق را بدانی.

چشم کُشته: برگرفته است از حدیثى که در صحیح مسلم آمده است «إنَّ الرُّوحَ إِذا قُبِضَ تَبِعَهُ البَصَرُ: جان چون گرفته شود دیده (مرده) در پى آن است.»[3] و در حدیثى از امام صادق (ع) آمده است: «فَإذا خَرَجَ الرُّوحُ تَبِعَهُ العَقلُ.»[4]

بى‏جهت: آن که در جهت نیست، لا مکان، حضرت حق جلّ و علا.

بى‏جا: که در جا و مکان نیست.

 هست: کنایه از خود را چیزى دانستن، خود را به حساب آوردن.

نیستى: فقر و فانى شدن در خدا، و دنیا و زیورهاى آن را به هیچ انگاشتن.

عدم: مقصود چیزى است که بدان اشارت نتوان کرد، و از وى خبر نتوان داد، و آن ذات حق است بدون اعتبار اسماء و صفات.

          بگذر ز وجود و با عدم ساز             زیرا که عدم عدم بنام است‏

          مى‏دان به یقین که از عدم خاست             هر جا که وجود را نظام است‏

(عطار)

          آینه هستى چه باشد نیستى             نیستى بر گر تو ابله نیستى‏

          هستى اندر نیستى بتوان نمود             مالداران بر فقیر آرند جود

3202- 3201 / د /1

          در عمارت هستى و جنگى بود             نیست را از هستها ننگى بود

          نه که هست از نیستى فریاد کرد             بلکه نیست آن هست را واداد کرد

          تو مگو که من گریزانم ز نیست             بلکه او از تو گریزان است بیست‏

2479- 2477 / د /1

          تا بدانى در عدم خورشیدهاست             و آن چه اینجا آفتاب آن جا سُهاست‏

          در عدم هستى برادر چون بود؟             ضِدّ اندر ضدّ چون مکنون بود

          یُخرِجُ الحَىَّ مِنَ المَیِّت بدان             که عدم آمد امید عابدان‏

1019- 1017 / د / 5

 ( 687) حضرت رسول فرمود که خداى تعالى براى هر دردى درمانى آفریده. ( 688) ولى از آن دوا براى درد خود فایده‏اى نخواهى دید جز بفرمان خدا. ( 689) اى آن که چاره جویى مى‏کنى چشم بر لا مکان بدوز چون چشم همواره در پى جان و جان در لا مکان است‏. ( 690) این جهان از بى‏جهت پیدا شده است و جهان در بى‏جائى جا گرفته است‏. ( 691) اگر از جان و دل طالب بقا هستى از هستى بطرف نیستى باز گرد. ( 692) از نیستى رم نکن چون جاى دخل است آن که جاى خرج است همین وجود بیش و کم است‏. ( 693) اکنون که کارگاه صنع خداوندى عالم نیستى نیست پس در عالم هستى هر که هست معطل و باطل است‏.

مولانا می‏گوید: پیامبر فرمود: خداوند بزرگ برای هر دردی درمانی آفرید، ولی تو بدون اذن الهی و فرمان حضرت حق، نمی‏توانی حتی رنگ و بوی آن را دریابی.

سروش آسمانی و الهامات ربّانی

هست بر سَمع و بَصر...: برگرفته است از آیه « خَتَمَ اَللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ:» مهر نهاده است خدا بر دلهاشان و بر گوشهاشان، و بر دیده‏هاشان پرده است.»[1]

حُجُب: جمع حجاب: پرده.

بَس: (قید کثرت) بسیار.

کَرَشم: کِرِشمَه: اشاره چشم و ابرو، غمزه، دلربایی.

سِماع: یعنی شنوا کردن گوش به نداهای غیبی.

بشارت: یعنی خبر خوش، واز جانب پروردگار خبری است که مژدهْ وصال و معرفت اسرار غیب دارد.

کون پر چاره است: یعنی در هستی برای هر دردی چاره یی هست.

682) مهر خدایى بر گوش و چشم اشخاص زده مى‏شود و بسى صورتها و اشکال و بسى صداها هست‏. ( 683) و آن چه را از جمال و کمال و ناز و کرشمه که او بخواهد بچشم مى‏رساند. ( 684) و آن چه از آواز خوش و مژده‏ها و فریادها که او اراده کند بگوش مى‏رساند. ( 686) اگر چه اکنون تو غافل از آن هستى ولى در موقع حاجت خداى تعالى آن را آشکار مى‏کند.

مولانا می گوید: بر اثر گناه برگوش و چشم انسان, مهر خدا نهاده شده، واِلّا در پس حجاب‌ها و پشت پرده‏ها صورت‏ها و طنین بانگ‌ها بسیار است. در پشت حجاب‌های دنیوی و پرده‏های عالم محسوس، صورت‌هایی از تجلیات لطفیه و قهریه حضرت حق‌تعالی و سروش‌های‌ غیبی و الهامات ربانی وجود دارد که برای چشم‌ها و گوش‌هایی که در حجاب‌های دنیایی مستور شده‏اند، قابل دیدن و شنیدن نیست. تنها چشم‌ها و گوش‌هایی می‏توانند بر آن واقف شوند که از کمند عالم محسوسات رسته باشند. خداوند هرچه را از کمال و جمال و ناز بخواهد، همان را به چشم می‏رساند و هر چه از سماع و بشارت و وجد و حال‏ها بخواهد به گوش جان می‏رساند. عالم هستی، سراسر پُر از درمان و راه علاج است، اما تو هیچ‌‌ چاره‌ای نداری مگر آن‌که حق‌تعالی دریچه‌ای به روی تو بگشاید.

مولانا می‏گوید: حواس و توانایی‏های ما به مشیت حق به کار می‏افتد و «تا که نگشاید خدایت روزنی» از تو کاری ساخته نیست. اگر چه تو اکنون بدان چاره‏ها و راه‌حل‏ها غافلی، ولی هنگام ضرورت، حق‌تعالی آن چاره‌ها را برای تو نمایان می‏کند. مولانا علت محجوب ماندن انسان از سروش آسمانی و الهامات ربانی را با استناد به آیه شریفهْ قرآن, تبعیت از هوای نفس می‏داند که منجر به از کار افتادن ابزار شناخت معنوی می‏گردد: «أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»: آیا دیدی کسی را که هوای نفس را خدای خود کرد و پروردگار با علم به این، او را به گمراهی افکند و برگوش و دلش مهری و برچشمش پرده‏ای نهاد! چه کسی جز خدا می‏تواند او را راهنمایی کند! آیا به این نکته می‏اندیشید.» [2]

حکیمان بی حکمت

حُلّه: جامه نو.

سَلیم: ساده دل.

ببریده دست: کنایه از دزد، بدان جهت که سرانجام به کیفر دزدى دست او بریده خواهد شد.

( 670) سخن حکمت آمیز بر زبان غیر حکیم همانا جامه عاریه است‏. ( 671) اگر چه جامه راستان پوشیده ولى آن دست بریده چگونه مى‏تواند از تو دستگیرى کند.

مولانا چنان که شیوه اوست از آوردن داستانِ مرد زندانى و شناساندن او به ریا و دو رویى چنین نتیجه مى‏گیرد که کسی که معرفت به اسرار حق ندارد، اگر سخنانی از حکمت الهی بگوید مانند لباس گران‌بهایی است که از دیگری به عاریت گرفته باشد و به تن او جور نیاید. چنین کسی مثل دزدی است که دست او را به کیفر دزدی بریده باشند، اما لباس فاخر بر تن کند و هنگامی ‏که بخواهد دست تو را در دست بگیرد می‏فهمی ‏که او دزد است. هم‌چنین است حال کسانی که دین فروشی می‏کنند؛ شریعت را حرفهْ خود قرار داده‏اند و سخنان عارفان را می‏دزدند و قلب تیره خود را در پشت آن پنهان می‏کنند و یقیناً نمی‏‏توانند دست‌گیر سالکان طریقت شوند، زیرا همین‌که کار از مرحلهْ حرف و شعار به مرحلهْ عمل می‏رسد، مشتشان باز می‏شود.

شبانه: شب هنگام، شب.

دیر: بى‏هنگام، دیر وقت.

پِگاه: صبح زود.

کم از: دست کم، اقلا.

اخراج: هزینه، مخارج .

اخراج کاه: پول خریدن کاه. (از جو گذشتم پولى را براى خرید کاه بده).

هوش تو کو؟: حَواست کجاست، چرا متوجه نیستى.

کسى در خانه نبودن: استعاره از تمکّن نداشتن. (بى‏پولم).

طبل: استعاره از بانگ و فریاد.

چرخِ سابعه: آسمان هفتم.

بد واقعه: حادثه بد، و مقصود داستان افلاس مرد است.

پس طمع...: مضمون نیم بیت اخیر برگرفته است از حدیث «حُبُّکَ الشَّیْ‏ءَ یُعمِى وَ یُصِمُّ».[1]

و نظیر آن سخن مولى امیر مؤمنان (ع) است: «الأمانِىُّ تُعمِى أعیُنَ البَصائِر.»[2]

قلتبان: یعنی بی آبرو، فاسد،واسطه روابط نامشروع.

بر نزد: یعنی اثر نکرد.

( 675) بالاخره وقت شام آن مرد از شتر پیاده شد کرد صاحب شتر گفت منزل من دور و وقت دیر است‏. ( 676) از صبح شتر مرا سوار شده‏اى قیمت جو را هم صرف نظر مى‏کنم پول کاه شتر را بده‏. ( 677) مرد گفت از صبح تا کنون چه مى‏کردیم و چه مى‏گفتیم حواست کجا است‏. ( 678) صداى طبل افلاس من تا آسمان هفتم رفت و تو هنوز نشنیده‏اى و ندانسته‏اى چه خبر است؟. ( 679) خام طمعى گوش تو را ربوده است بلى طمع انسان را کر مى‏کند. ( 680) سنگ و کلوخ این شهر هم صداى مفلس است مفلس است این مرد را شنیدند. ( 681) و تا شب این جمله مکرر مى‏شد ولى بگوش صاحب شتر نرسید چون او از طمع پر شده بود.

از اثرات شوم طمع، این است که انسان را از دریافت واقعیت‏ها کر و کور می‏کند و در حقیقت، ابزار شناخت را از آدمی می‌گیرد و در ادراکات انسان نیز اثر منفی می‏گذارد.

فُروخت: از افروختن: شعله‏ور شدن.

          شب آمد گران شمع بفروختند             به هر جاى آتش همى‏سوختند

(فردوسى، به نقل از لغت‏نامه)

فتنه فروختن: یعنی بالا گرفتن فتنه. و در اینجا کنایت از گفت و گوها و جنجال است.

مُوَکَّل: گمارده. آن که از سوى قاضى مأمور گرداندن مفلس بوده است.

به دانگى شاد کردن: کنایت از رشوتى اندک به وى دادن.

قَحطِ گِران: کنایت از مرد مفلس،همان زندانی پرخور.

عیان: آشکارا، روشن.

بلند آوازیان: یعنی کسانی که دارای صدای رسا هستند

پشیز: خردترین سکه عصر ساسانیان، و در اینجا کنایت از مطلق پول خرد.

قَلب: متقلّب، دروغ‏گو.

دغا: ناراست، نادرست.

دَبَّه: نیکلسون آن را چرب زبان، حیله‏گر، و روده دراز معنى کرده است، یعنی افزون طلب وطماع.

حریفى: معامله، داد و ستد.

گاو آوردن: یک مثل قدیمی است. و این مثل کنایت از بى‏نهایت چست و چابک بودن شخص است در دزدى. انقروی داستانی را دراین رابطه مى‏آورد ، خلاصه آن اینکه: دو دزد بر سر استادى خود سخن مى‏گفتند و دزدى با سابقه را حَکَم کردند. او گفت دزد ماهر کسى است که گاوى را به کسى بفروشد و هم در آن روز آن را بدزدد. یکى از دزدان گاوى را به زارعى فروخت و چون زارع آن گاو را با گاو دیگر به گاو آهن بست دزد با رفیقش به مزرعه رفت و او را گفت تو همین جا بنشین و بگو چه عجب چه عجب. مرد چنین کرد. چون زارع نزد او رفت تا بپرسد موجب عجب چیست؟ دزد رفت و گاو را برد. از آن سو زارع نزد مرد رفت و سبب عجب گفتن پرسید. گفت از آن که تو یک گاو به گاو آهن بسته‏اى. مرد کشاورز چون نگریست و گاو را ندید او نیز به عجب گفتن ایستاد.

به حکم آوردن: به دادگاه براى محاکمه آوردن.

پژمرده: نژند بى‏چیز.

مُرده: کنایت از بى‏چیزى، از آن جهت که مفلس همچون مرده است.

شِعار: آن چه در زیر لباس پوشند، زیر پوش.

دِثار: آن چه روى لباس پوشند. (ظاهرش نژند است ولى چنان نیست که مى‏نمایاند).

شاخ شاخ: ریش ریش، پاره پاره.

( 660) شتر کردى را که هیزم فروش بود آوردند. ( 661) کرد فریاد کرد که من شتر خود را نمى‏دهم حتى پول کمى هم بمأمور این کار داد. ( 662) ولى فریاد او فایده نبخشید و شترش را از صبح تا شب بردند. ( 663) و آن شخص بر شتر سوار شده صاحب شتر هم از دنبال او براه افتاد. ( 664) محله بمحله و کوچه بکوچه او را گردش دادند تا همه اهل شهر بشناسند. ( 665) در جلو هر حمام و هر بازارچه مردم بچهره او نگاه کردند که بشناسند. ( 666) ده نفر جارچى بزبانهاى مختلف کردى و ترکى و فارسى و عربى و غیره جار کشیدند. ( 667) که این شخص مفلس است و هیچ چیز ندارد کسى باو قرض ندهد. ( 668) این در ظاهر و باطن هیچ ندارد آدم قلب و دغل و حقه بازى است‏. ( 669) با او طرف معامله نشوید وقتى او را ببینید در کیسه خود را محکم ببندید. ( 670) اگر این مرد را براى محاکمه و داد خواهى بیاورید من بزندان نخواهم فرستاد. ( 671) او خوش صحبت و خوش دهن است ولى براى مال مردم گلویش خیلى فراخ است لباس ظاهریش نو و لباس زیرش پاره پاره است‏. ( 672) اگر لباس نو مى‏پوشد عاریه است و براى فریب مردم پوشیده است‏.

خدا افلاس شیطان را آشکار فرمود

مُفلسىِ دیو: چنان که در برخى آیه‏هاى قرآن آمده است: « وَ ما یَعِدُهُمُ اَلشَّیْطانُ إِلاَّ غُرُوراً.»[1]

افلاس او ثابت شود: براى بهتر روشن شدن معنى این سخن به دو نکته باید توجه شود. یکى اینکه قاضى بدهکار را چندان در زندان نگاه مى‏دارد تا مفلس بودن او به اثبات رسد، و چون معلوم شد او را چیزى نیست از زندانش بیرون مى‏کند. آدمى تا در بند دنیا و نعمتهاى دنیاست، در زندان دنیا گرفتار است و هر روز او را محنت و آزار است، و اگر خواهد آسوده شود باید نادارى خود را به اثبات برساند و خود و آن چه را دارد از خدا بداند. دیگر اینکه، قاضى گفت تا مرد مفلس را گرد شهر بگردانند و افلاس او را به همه بنمایانند تا کسى با او داد و ستد نکند. همچنین خدا افلاس شیطان را آشکار فرمود تا مردم فریب او را نخورند و گر نه دانسته خود را به هلاکت انداخته‏اند و عذرى از آنان پذیرفته نخواهد شد.

دیو: یعنی شیطان

 ( 656) آدمى از آن در محبس دنیا محبوس است که شاید افلاسش بثبوت برسد. ( 657) خداى تعالى افلاس شیطان را در قرآن مجید اعلان فرموده‏. ( 658) که او مفلس است و دغل و بد سخن و با او هیچ گاه شریک نشده و معامله نکنید. ( 659) اگر با او شرکت کنى آن وقت دغل بازى او را بهانه کار خود قرار دهى او مفلس است و از او صرفه‏اى نخواهى برد و عذرت مسموع نیست‏.

دنیا زندان مؤمن است. انسانی که در برابر خداوند از همه چیز بگذرد و ثابت شود که در این راه مفلس است، پروردگار او را از زندان دنیا آزاد می‏کند و در جوار رحمت خود ساکن می‏کند. خداوند برای پرهیز از شیطان هشدارهای مکرر در قرآن داده است و حتی در سورهْ حج، مفلس و تهی‌دستی شیطان را در معاملات اعلان کرد که اگر باشیطان معامله کنی یا دوستی کنی و زیان‌ببینی و بخواهی حق خود را بگیری، به چیزی دست نخواهی یافت؛ زیرا شیطان مفلس است. شیطان نیرنگ‌باز و تهی‌دست و بدگفتار است. هرگز با او شریک و هم‌نشین مشو.