پیش آمدن نقیبان و دربانان خلیفه از بهر اِکرام اعرابی، وپذیرفتن هدیهْ اورا

نقیب: به معنای کار گزار قوم، حاجب بارگاه شاهان بوده که عموماً نظم دیدارها و برنامه‏های بارگاه را نیز بر عهده داشته است، مأمور تشریفات در اصطلاح صوفیان هم، یکی از طبقات مردان حق را می‏گویند که در این‌جا این معنا مورد نظر نیست.

نقبا: سیصد تن‏اند از اولیاء الهى متحقق به اسم باطن و مشرف بر باطن مردم. [1]

گلاب لطف بر جیبش زدند:گلاب بر صورت و جامهْ میهمان زدن از سنت‏های میهمان‌نوازی بوده و در اجتماعات مذهبی نیز این کار را مستحب می‏دانسته‏اند و هنوز رایج است.

بی‌مقال یعنی بی‏سخن و بدون گفت‌وگو.

وجه‌العرب : یعنی فرد سرشناس. این خطاب نوعی حرمت به میهمان است. وجه العرب، تعبیرى است که در شعر سنایى نیز آمده است:

            احسنت یا بدر الدجى لبیک یا وجه العرب             اى روى تو خاقان روز وى موى تو سلطان شب‏

دیوان سنایى، ص 63

چو‌نی از رنج و تعب: یعنی با زحمتِ راه و سفر چگونه‌ای‌؟ خسته نباشی.

زر جعفرى: «طلاى خالص منسوب بجعفر نامى که کیمیاگر بوده است و بعضى گویند پیش از جعفر برمکى زر قلب سکه مى‏کردند، چون او وزیر شد حکم فرمود طلا را خالص کردند و سکه زدند و بدو منسوب شد.»[2]

() اکنون سوى قصه اعرابى باز گشته و راز عجیب آن را بیان مى‏کنم‏. ( 2785) مرد عرب چون از بادیه بدر دار الخلافة رسید.( 2786) نقیبان خلیفه پیش آمده با او ملاطفت و مهربانى آغاز کردند.( 2787) بدون اینکه او سخنى بگوید حاجت او را دریافتند و آنها مأمور بودند که پیش از سؤال حاجت هر حاجتمندى را بر آورند.( 2788) باو گفتند اى اعرابى محترم از کجا مى‏آیى و از خستگى راه حالت چون است.( 2789) گفت بلى من محترمم اگر احترام بمن ببخشید و بى‏احترامم اگر مرا عقب زده و اعتنا نکنید.( 2790) اى کسانى که در چهره شما نشان بزرگى آشکارا دیده مى‏شود و شکوه و جلوه شما چون زر خالص درخشان است.( 2791) اى کسانى که یک دیدار شما ارزش دیدارها دارد دینارها نثار دیده شما باد.

مرد عرب گفت: اگر توجهی به من بکنید، وجه‌العرب خواهم شد، وگرنه هیچم. مرد شروع می‏کند به تمجید کردن: شکوه و جلال شما از زر جعفری (سکه‏های طلایی) بیشتر است که بر آنها نام جعفر برمکی حک شده بود. یک دیدار شما به اندازه دیدار بسیاری از عزیزان ارزش دارد و شایسته است که انسان همهْ دینار‏ها و دارایی‌های خود را در راه و آیین شما نثار کند.

مقایسه غم و شادى حسّى با غم و شادى معنوى،

نقش اگر غمگین نگاری: یعنی اگر تصویری بر روی تابلوی نقاشی با حالت غمگین کشیده شود، آن تصویر از غم بی اطلاع است.

سبق: یعنی درس

سبق ندارد : یعنی آگاهی ندارد.

این غم وشادی: غم وشادی دنیاست که در دل اثری می گذارد وبه ما رنج یا راحت می دهد.

آن غم وشادی: غم عشق حق وشادی وصال حق است که غم وشادی دنیا در برابر آن مانند نقش چیزی در مقایسه با حقیقت آن چیز است.

خط: مجازا، اثر، انعکاس.

جامه کن: محلى در سر حمام که لباسها را آن جا از تن بیرون مى‏آورند، سر بینه، مسلخ، صفه حمام.

هم نفس: مجازا، هم فکر، هم عقیده.

( 2778) اگر یک نقش را با حالت غم در صفحه‏اى نقش کنى او از غم و شادى بى‏اطلاع است.( 2779) صورتش غمگین است ولى او از آن اطلاعى ندارد یا در صورت شاد بنظر مى‏رسد و او از شادى خبر ندارد.( 2780) این غم و شادى که در دل ما پنهان است در پیش غم و شادى حقیقى بمنزله همان نقش است.( 2781) صورت خندان نقشها و تصویرها براى تو است که آن صورت را دیده و معنى شادى در تو ایجاد شود.( 2782) این تصویرهایى که در گرمابه‏ها نقش شده در بیرون جامه کن بمنزله همان جامه‏ها است.( 2783) تا در بیرون هستى فقط جامه‏ها را خواهى دید و استحمام نخواهى کرد جامه را از تن بیرون کن تا بگرمابه در آیى و شستشو کنى.( 2784) زیرا که در آن جا کس را با جامه راه نمى‏دهند تن از جان آگهى ندارد و جامه از تن بى‏خبر است.

این مرده دلان همانند غم و شادی، تصویرند؛ تصویر اگر غمگین باشد، اما خود از غم آگاهی ندارد و یا اگر شادمان باشد، ولی خود از مقوله خنده خبر و درکی ندارد. مولانا از غم و شادی تصویری، پلی می‌زند به غم و شادی حقیقی و می‌گوید: این غم و شادی که بر دل توست در برابر شادی و غم حقیقی همانند غم و شادی تصویری است. خداوند این شادی و غم را در دل تو ایجاد می‌کند تا سایه‌ای باشد از غم و شادی معنوی و روحانی. به عبارت دیگر، غم و شادی دنیایی که بر دل اثر می‌گذارد و به ما رنج یا راحتی می‌بخشد، در برابر غم عشق حق و شادی وصال الهی، مانند نقش چیزی در مقایسه با حقیقت آن است. مولانا صورت مادی کائنات را وسیله‌ای می‌داند که ما را به معنا و حقیقت آنها راهنمایی می‌کند. تا وقتی که سالک، جامه تن و لباس صورت را از خود بیرون نکند، نمی‌تواند حقیقت جهان را بشناسد. برای راه یافتن به سراپرده حقیقت باید از زندگی تن و علایق این جهانی گذشت و جان را از قید تن آزاد کرد، همان‌طور که تن را از جامه آزاد می‌کنیم.

مقایسه غم و شادى حسّى با غم و شادى معنوى،

نقش اگر غمگین نگاری: یعنی اگر تصویری بر روی تابلوی نقاشی با حالت غمگین کشیده شود، آن تصویر از غم بی اطلاع است.

سبق: یعنی درس

سبق ندارد : یعنی آگاهی ندارد.

این غم وشادی: غم وشادی دنیاست که در دل اثری می گذارد وبه ما رنج یا راحت می دهد.

آن غم وشادی: غم عشق حق وشادی وصال حق است که غم وشادی دنیا در برابر آن مانند نقش چیزی در مقایسه با حقیقت آن چیز است.

خط: مجازا، اثر، انعکاس.

جامه کن: محلى در سر حمام که لباسها را آن جا از تن بیرون مى‏آورند، سر بینه، مسلخ، صفه حمام.

هم نفس: مجازا، هم فکر، هم عقیده.

( 2778) اگر یک نقش را با حالت غم در صفحه‏اى نقش کنى او از غم و شادى بى‏اطلاع است.( 2779) صورتش غمگین است ولى او از آن اطلاعى ندارد یا در صورت شاد بنظر مى‏رسد و او از شادى خبر ندارد.( 2780) این غم و شادى که در دل ما پنهان است در پیش غم و شادى حقیقى بمنزله همان نقش است.( 2781) صورت خندان نقشها و تصویرها براى تو است که آن صورت را دیده و معنى شادى در تو ایجاد شود.( 2782) این تصویرهایى که در گرمابه‏ها نقش شده در بیرون جامه کن بمنزله همان جامه‏ها است.( 2783) تا در بیرون هستى فقط جامه‏ها را خواهى دید و استحمام نخواهى کرد جامه را از تن بیرون کن تا بگرمابه در آیى و شستشو کنى.( 2784) زیرا که در آن جا کس را با جامه راه نمى‏دهند تن از جان آگهى ندارد و جامه از تن بى‏خبر است.

این مرده دلان همانند غم و شادی، تصویرند؛ تصویر اگر غمگین باشد، اما خود از غم آگاهی ندارد و یا اگر شادمان باشد، ولی خود از مقوله خنده خبر و درکی ندارد. مولانا از غم و شادی تصویری، پلی می‌زند به غم و شادی حقیقی و می‌گوید: این غم و شادی که بر دل توست در برابر شادی و غم حقیقی همانند غم و شادی تصویری است. خداوند این شادی و غم را در دل تو ایجاد می‌کند تا سایه‌ای باشد از غم و شادی معنوی و روحانی. به عبارت دیگر، غم و شادی دنیایی که بر دل اثر می‌گذارد و به ما رنج یا راحتی می‌بخشد، در برابر غم عشق حق و شادی وصال الهی، مانند نقش چیزی در مقایسه با حقیقت آن است. مولانا صورت مادی کائنات را وسیله‌ای می‌داند که ما را به معنا و حقیقت آنها راهنمایی می‌کند. تا وقتی که سالک، جامه تن و لباس صورت را از خود بیرون نکند، نمی‌تواند حقیقت جهان را بشناسد. برای راه یافتن به سراپرده حقیقت باید از زندگی تن و علایق این جهانی گذشت و جان را از قید تن آزاد کرد، همان‌طور که تن را از جامه آزاد می‌کنیم.

هر کسى مستعدّ شنیدن حق نیست، شرایط اهلیّت سماع،

عامیان باطل و موهوم را زودتر از حقیقت مى‏پذیرند،

فکر: جمع فکرت بمعنى اندیشه و تفکر.

سماع: یعنی شنیدن، دراین جا شنیدن حق مراد است.

سماع: سماع، نزد صوفیان، مباح است براى سالکى که از حق و بحق شنود بدین معنى که وسایط را از میان بر گرفته و بر حق نظر گمارده باشد تا سماعش از رنج وقت و تحمل وارد آسایش دهد و از غلبه‏ى حال آرامش بخشد و در معانى غیبى را بر روى دلش بگشاید نه چنان که سخن مسموع را بر احوال فرومایه‏ى نفسانى تنزیل کند و در هوى فرو تر رود و بپاى شیب خذلان افتد، ابو بکر شبلى گفته است که ظاهر سماع، فتنه و باطن آن عبرت است پس کسى که اهل اشارت است و عبرت تواند گرفت آن، بر وى مباح است و اگر جز این باشد خویش را در فتنه مى‏افکند و در بلا و قطعیت را بر خود مى‏گشاید، محمد غزالى که درباره‏ى سماع آزاد منشانه فتوى داده، حلیت آن را مشروط به پنج ادب یا شرط کرده است (زمان و مکان و اخوان، مراعات حاضران، کسر شهوت، حضور قلب، تواجد بشرط، موافقت حاضران.) مولانا فرموده است: «اول اهلیت سماع حاصل کن، آن گاه سماع کن که من دى شکر را در بینى کردم، بینى من شکر را نشنید، مستعد آن نبود.»[1]. بنا بر این، بیت مورد بحث بمنزله‏ى مثال است یعنى همه کس شایسته‏ى آن نیست که اسرار معرفت را بر گوش وى فرو ریزند همچنان که هر سالکى را اجازه‏ى سماع نیست و هر مرغى انجیر نتواند خورد. سپس مى‏گوید که این ظاهر پرستان گذشته از آن که مستعد معرفت نیستند از نعمت حیات راستین هم بهره ندارند، مرده‏اند زیرا حس ندارند و چنان مرده‏اى نیستند که تغذیه را شایند بلکه گندا و پوسیده‏اند که تنها ممکن است به اجزاى خاک بدل شوند، این چنین مردمى فاقد حس ترقى و صعود حقیقى هستند و تصویر و نقشى را مانند که نقاش بر پرده‏ى نقاشى مى‏نگارد که نه حس دارد و نه حرکت و نه شعور بحال خود.[2]

راست: درست و مطابق واقع،

زاک: جسمى معدنى و بلورى شکل که چون آب بدان رسد سیاه شود، زاج.

   ( 2774) زیرا فهم‏هاى کهنه و نظرهاى کوتاه صد فکر بد در اذهان تولید مى‏کند.( 2775) همه کس براى شنیدن مطالب عالیه مهیا و مستعد نیست و هر مرغکى انجیر خوار نخواهد بود. ( 2776) مخصوصاً مرغ کور و بى‏چشم مرده و پوسیده که هر دم یک خیال واهى بنظرش مى‏رسد.( 2777) براى نقش ماهى آب و خاک فرقى ندارد و براى شستن رنگ هندو چه صابون بکار برى و چه زاج استعمال کنى بهر حال رنگ زایل نمى‏شود.

مولانا می‌گوید: اگر بخواهم این سخن را شرح دهم، فهم‌های کهنه و کوته‌بین اهل ظاهر آن را در نمی‌یابند و در افکار خود، آن را خیال‌اندیشی و گمراهی تلقّی می‌کنند، زیرا هر‌کس نمی‌تواند حقیقت را بشنود! انجیر را به مرغی می‌دهند که نوکش خمیده است. به این ذهن‌های پوسیده که سرشار از خیالات واهی‌اند و چشم حقیقت‌بین ندارند، چیزی از اسرار حق نباید گفت. اینها مانند تصویر ماهی‌اند و شنا نمی‌توانند بکنند. هند‌و سیاه است؛ نه با صابون سفید می‌شود و نه با زاج (مواد پاک کننده یا رنگ زدا).

او می گوید: هر کسى مستعد شنیدن حقیقت نیست، حرف حق تلخ است از آن جهت که مخالف میل و هواى نفسانى است و کسى تحمل حق مى‏کند که از هوى و آرزو رسته باشد، این چنین کسان در میان مردم کمتر وجود دارند، هیچ کسى نیست که میل و هواى نفس از او گسسته شود هر چند که ببالاترین مدارج کمال انسانى رسیده باشد، آدمى حق را وقتى تحمل مى‏کند که بر خلاف میل او گفته نشود، در غیر این صورت هیچ کسى براى شنیدن حق آمادگى ندارد چنان که هر مرغى انجیر نتواند خورد زیرا مطابق مثل معروف:

مرغى که انجیر مى‏خورد نوکش کژ است. تفسیر دیگر کلام مولانا این است که بگوییم: عامیان بویژه آن گاه که دین و کیش را از روى جهل و تعصب فرا مى‏گیرند، امور محال و نامعقول را خوش تر و زودتر مى‏پذیرند تا حرفى را که مطابق عقل است، اینان براى دفاع از محالات تا پاى جان ایستاده‏اند و خون مخالفان خویش را بر طمع ثواب و اجر اخروى، درنده خویانه مى‏ریزند و عِرض و آبروى آنها را مى‏برند و هرگز حاضر نمى‏شوند که سخن صواب و موافق منطق را بشنوند، و قرنها برین خوى زشت و مرگ انگیز رفته‏اند و باز هم مى‏روند، حقائق علم و حس را انکار مى‏کنند و محالى را که از اهل ظاهر و فریب کاران مى‏شنوند بجان و دل مى‏پذیرند.

            پس کلام پاک در دلهاى کور             مى‏نپاید مى‏رود تا اصل نور

            و آن فسون دیو در دلهاى کژ             مى‏رود چون کفش کژ در پاى کژ

مثنوى، ج 2، ب 316، 317

انتقاد از مدّعیان وصول

عشق زمینی می‌تواند راه مشاهده جمال حق باشد

گر توهّم می‌کند او عشق ذات: این مدعیان، عاشق بخشش (نوال) حق‌اند، نه شیفته جمال حق.

وهم: مدرک معانى جزئى است و مخلوق خداست و آن چه بوهم در مى‏گذرد آفریده‏ى انسان است پس این مدعیان که اوهام خود را مى‏پرستند چگونه مى‏توانند عاشق ذات لم یزل و لا یزال باشند.

ذات نبود و هم اسماء و صفات: یعنی در‌باره پروردگار و اسما و صفات حق، پیش خود توهّم می‌کنند و وهم خود را می‌پرستند.

لم یولد: برگرفته است از آیه‏ى شریفه: لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ (خدا هرگز فرزند نیاورد و هم از کس نزاد.)[1] بگفته‏ى مفسران، این آیه دلیل است بر آن که حق تعالى از احکام جسم که یکى از آنها داشتن فرزند است پاک و منزه است و فنا پذیر نیست و از احکام حدوث نیز مبراست و بصفت قدم متصف است و بدین سبب از دیگرى نزاده است.

صوفیان مى‏گویند «لَمْ یَلِدْ» دلیل است بر ازلیت او، «لَمْ یُولَدْ» نشان ابدیت اوست و او برتر از آنست که وهمها و عقلها و علمها وى را ادراک تواند کرد و همچنین چگونگى اتصاف او به اوصاف کمال در حد عقل و فهم نیست.[2]

ذوالمنن: از اوصاف بار تعالی است یعنی دارند? لطف ها ومهربانی ها.

افهام کهن: یعنی فهم های متحجر وپوسیده.

( 2769) اگر او عشق ذات خداوندى توهم مى‏کند وهم او و توهمى که براى اسماء و صفات خدا نموده بذات تعلق نمى‏گیرد.( 2770) و هم مخلوق بوده و مولود قوه واهمه است خداوند لم یلد و لم یولد بوده و ممکن نیست که ذات او مولود واهمه کسبى باشد.( 2771) آن که عاشق خیال و توهم خویش است کى مى‏توان او را عاشق خداى ذو المنن نامید. ( 2772) عاشق آن وهم هم اگر راستگو باشد ممکن است عشق مجازیش بعشق حقیقى راهنما گردد.( 2773) بیان این مطلب شرح بیشترى لازم دارد ولى از فهم‏هاى کهنه و پوسیده مى‏ترسم.

مولانا می‌گوید: این مدعیان، عاشق بخشش (نوال) حق‌اند، نه شیفته جمال حق. در‌باره پروردگار و اسما و صفات حق، پیش خود توهّم می‌کنند و وهم خود را می‌پرستند.این وهم‌ها، مخلوق حق و ساخته ذهن انسان‌هاست و چون مخلوقند پس خدا نیستند، زیرا پروردگار «لَمْ یَلِدْ ولَمْ یُولَد»است و از چیزی پدید نیامده است. آنان که مدعی عشق به پروردگارند، به تصویر ذهنی و وهم خود عشق می‌ورزند، پس نمی‌توانند عاشق پروردگار لطف‌ها و مهربانی‌ها باشند. در ادامه مولانا خطاب به سالکانی که در راه‌اند و معرفت بلند عرفانی ندارند و فقط تصوراتی در ذهن و اندیشه خود نسبت به خدا دارند، می‌گویند اگر صادق باشند و برای فریب مردم حرف نزنند و تصور عشق به خدا داشته باشند، این عشق مجازی می‌تواند راه مشاهده جمال حق را بر آنان بگشاید؛ این عشق پلی است برای رسیدن به حقیقت.