اعتماد کردن بر تملّق و وفاى خرس

ولی‌نعمتان، سراپا دادرسی وعدالت‌اند

اولیاى حق، واسطه فیض‏اند

 در انوار سهیلى که تحریرى از کلیله و دمنه است. سخن از دوستى باغبان با خرس است. و خلاصه آن اینکه: باغبانى از غایت تنهایى با خرس طرح دوستى افکند. و خرس در باغ او خانه گرفت. چون باغبان به خواب مى‏رفت مگسان بر روى او مى‏نشستند و خرس آنها را مى‏راند. لکن مگسان باز هجوم مى‏آوردند. خرس براى آن که باغبان را از گزند مگسان آسوده کند سنگى بزرگ بر روى باغبان افکند، مگسان را آسیب نرسید و باغبان بمرد.[1] در این قصه نیز مانند قصه های دیگر مولانا به ضبط وحفظ جزئیات توجهی ندارد ومضمون کلی را برای ادای مقصود خود به کار می گیرد.

شیر مردان: استعاره از اولیای خدا است.

ستونهاى خللهاى جهان: انقروى از ابو درداء آورده است: پیمبران میخهاى زمین بودند، چون نبوت منقطع شد خدا جاى آنان مردمى از امت مرا گمارد که آنان را ابدال گویند. آنان بر مردم به بسیارى روزه و نماز برترى نیافتند بلکه به خوى نیک و نیت درست و دل سالم براى همه مسلمانان و نصیحت ایشان به خاطر رضاى خدا. اینان خلیفه‏هاى پیمبران‏اند. مردمى هستند که خدا آنان را براى خود بر گزید و با علم خود خالص خویششان گردانید. و آنان چهل صِدّیق‏اند. سى تن از ایشان دلهاشان بر (مثال) دل ابراهیم خلیل الرحمن‏اند. زمین به واسطه آنان بر پاست و خدا مکروهات را به آنان از مردم زمین باز مى‏گردانند. باران به خاطر آنان مى‏بارد و روزى به سبب آنان داده مى‏شود و به برکت ایشان بر دشمنان پیروز مى‏شوند (انتهى) مضمون برخى از این روایت را در «زیارت جامعه» مى‏توان دید. [2]

محض: خالص.

داورى: داد دهى، دادگرى.

بى‏رشوت‏اند: در کار نیک از کسى مزد نمى‏خواهند.

          من نکردم امر تا سودى کنم             بلکه تا بر بندگان جودى کنم‏

1756 / د /2

 این چه: براى چه؟ چرا.

یک بارگى: از جان و دل.

( 1936) اژدهایى مشغول بلع خرسى بود که شیر مردى بفریادش رسید . ( 1937) بلى وقتى افغان مظلومان بلند مى‏شود شیر مردان در عالم کمک آنها هستند . ( 1938) و از هر جا که بانگ مظلومى بلند شود چون رحمت حق به- آن طرف مى‏دوند . ( 1939) همانها که ستون شکست خوردگان جهان و طبیب مرضهاى نهانى بوده‏ . ( 1940) مهربانى محض و داورى و رحمت خالصند و چون حق تعالى بدون سبب و علت و پاداش بداد مظلومان مى‏رسند . ( 1941) اگر بپرسند که براى چه اینان را یارى مى‏کنى مى‏گوید فقط براى آن که بى‏چاره و غمگین است‏. ( 1942) اسباب شکار شیر مردان مهربانى است زیرا که در جهان دارو فقط درد سر را سراغ مى‏گیرد . ( 1943) دوا بجایى مى‏رود که درد هست و احسان بسراغ فقیر مى‏رود .

اولیاى حق، واسطه فیض‏الهی اند از جانب خداوند. چنان که در حدیث است « زمین از امام تهى نبود تا اگر مؤمنان چیزى افزودند، بر گرداند و اگر کاستند براى آنان تمامش سازد».[3] جامى در این باره چنین نویسد: خداوند سبحانه و تعالى برهان نبوى را باقى گردانیده است. و اولیا را سبب اظهار آن کرده... از آسمان باران به برکات اقدام ایشان آید، و از زمین نبات به صفاى احوال ایشان روید و بر کافران مسلمانان نصرت به همت ایشان یابند.[4]

مولانا می افزاید، تنها مردان حق در این جهان، دلاوران و شیرمردانی هستند که هرگاه ستم‌دیدگان، فریاد یاری برکشند به یاری آنان شتاب‌اند. و همانند رحمت حق‌تعالی بدان سو می‌دوند. مردان حق، هم‌چون ستون‏هایی برای دنیای رو به ویرانی و طبیب بیماری‏های پنهان هستند. آنان سراپا محبت و دادرسی و عدالت‌اند و مانند حق تعالی، رحمت و لطفشان بی‌شائبه و بدون علت است. سبب یاری به دیگران را، اندوه و بی‌چارگی ستم‌دیده می‏‏دانند و بس. شیرمردان همانند دارویی هستند که خود در پی درد می‏‏روند و آن را درمان می‏‏کنند.

ولی‌نعمتان، جبرئیل رحمت‌اند(ادامه2) 

بو بکر رَبابى: از صوفیانی است که سال‌ها در سکوت زندگی کرد. عرفا ناگفتن اسرار را به حالت او تشبیه می‏‏کنند.

دست در آهن‌زدن: پرداختن به کارهای سخت است و این ناگفتن رازها خود یکی از آن کارهای دشوار پیشوا و مرشد است.

چون داود: اشاره است بدان چه مفسران در باره داود (ع) نوشته‏اند که: چون بر بنى اسرائیل ولایت یافت شبها ناشناس مى‏گردید و از مردم در باره خود مى‏پرسید. شبى فرشته‏اى به صورت آدمى بر وى پدید شد از او در باره داود (ص) پرسید، فرشته گفت نیک است، اما از بیت المال مى‏خورد. داود پیشه زره سازى گرفت و خدا آهن را در دست او نرم ساخت.[1]

محال حالی شود: یعنی ناممکن امکان پذیرد و هم‌چنان‌که مرغ بی‌بال و پر به پرواز آید، روح مردم نا‌آگاه نیز از هدایت پیامبر بال بگیرد و پرواز کند.

چون یَدُ اللَّه: برگرفته است از آیه «إِنَّ اَلَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اَللَّهَ یَدُ اَللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ: آنان که با تو بیعت مى‏کنند همانا با خدا بیعت مى‏کنند. دست خدا برتر دست آنان است».[2]

          دست او را حق چو دست خویش خواند             تا ید اللَّه فوق ایدیهم براند

2972/ د / 1

دستِ دراز: کنایه از قدرت فراوان.

مُقرى: قرآن خوان.

انشَقَّ القَمَر: ماه شکافته شد. برگرفته است از آیه «اِقْتَرَبَتِ اَلسَّاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ.»[3]

 این صفت: قدرت رسول (ص) بر کارهاى خارق عادت.

خواب: استعاره از ادراک حسى.

سر از خواب بر آوردن: مردن و حشر شدن پس از آن یا حس را رها کردن و به عقل گراییدن.

          خواب و خورت ز مرتبه عقل دور کرد             آن گه رسى به خویش که بى‏خواب و خور شوى‏

(حافظ)

وَ اللَّهُ أعلَمُ بالصَّواب: و خدا بدان چه درست است داناتر است.

در این ابیات مولانا به آیهْ ‌شریفه سوره «فتح» اشاره می‏‏کند که: «دست خدا بالای دست کسانی است که در راه حق کار می‏‏کنند و دست آنها در کارها دست خداست.» مولانا از زبان پیامبر می‏‏گوید: چون دست انبیا دست خداست، دست من می‏‏تواند از عالم خاک فراتر رود. به همین دلیل معجزهْ شکافتن ماه صورت می‏‏گیرد. به آیهْ ‌شریفه سوره «قمر» اشاره دارد که درباره این معجزه پیامبر است. البته اینها حقایق توصیف‌ناپذیری است که ما فقط در حد عقل‏های ضعیف آنها را توصیف می‏‏کنیم. اگر تو سر از خواب برداری و اسرار الهی را درک کنی، می‌دانی چه می‏‏گویم. همین و بس. خدا بهتر می‏‏داند.

خر می‌راندم: یعنی بدون توجه به دشنام‏های تو کار خودم را می‌کردم،

رَبِّ یَسِّر: (جمله دعائیه) یعنیپروردگار من آسان کن، اشاره دارد که موسی برای مقابله با فرعون از خدا یاری می‏‏خواهد: «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِیوَیَسِّرْ لِی أَمْرِی»:(موسى) گفت: «پروردگارا! سینه‏ام را گشاده کن؛و کارم را برایم آسان گردان![4]

مرد عاقل می‏‏گوید: من فرصت نداشتم یا عقلاً مُجاز نبودم که سبب تازیانه‌زدن را برای تو بگویم و از طرفی نمی‌توانستم تو را در آن حال واگذارم. من هم مثل پیامبر در واقعه احُد می‌گفتم: خدایا، این مردم نمی‏‏دانند، آنها را هدایت کن.مولانا می گوید: واقعیت این است که: مردان خدا مظهر شفقت وهادیان مردم نادان اند، که در خواب غفلت‏اند، آنان که خواهان مار و کژدمِ شهوت اند. اولیاى حق آنان را اندرز مى‏دهند و گاه تکلیفهاى سخت بر عهده‏شان مى‏نهند تا آن کژدم و مارها را از درون خود برون اندازند. در عین حال نه اجازه دارند تا سبب این تکلیفها را چنان که باید بیان دارند و نه می توانند غافلان را به حال خودشان گذارند، ناچار پى در پى هدایت آنان را از خدا خواهان‏اند.

ولی‌نعمتان، جبرئیل رحمت‌اند(ادامه)

جبرئیل رحمت: یعنی واسطه‌ای که رحمت خدا را می‌آورد.

ولی‌نعمت: کسی است که عهده‌دار سرپرستی و رساندن احتیاجات دیگری باشد.

لیک تا گرگش ندرّد: نظیر آن، حکایتى است که جامى از رفتار موسى (ع) با برّه به نظم در آورده است و در پایان داستان گوید:

          کوشش من که در قفاى تو بود             نز براى خود از براى تو بود

          گر تو را با تو واگذاشتمى             لطف خویش از تو باز داشتمى‏

          بهر گرگ و پلنگ خون آشام             طعمه چاشت مى‏شدى یا شام‏

(سلسلة الذهب، ص 5)

در کوى افتادن: آشنا شدن.

روان پاک:کنایه از فرشتگان. و در آن اشاره است به آیه «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ»[1] 

آشوفتن: غضب کردن، خشمگین شدن.

          خواهم که بدانم من جانا تو چه خود دارى             باز از چه بر آشوبى باز از چه بیازارى‏

(منوچهرى)

خامش کرده می‏‏آشوفتی: یعنی بی‌آن که چیزی بگویی آشوب برپا می‏‏کردی و خشم خود را نشان می‏‏دادی.

کالیوه: به معنای گیج و منگ، سر گشته است.

مصطفى فرمود: اشاره به حدیثى است که انقروى آن را چنین نقل کرده است « لو تَعلَمُونَ ما أعلَمُ لَبَکَیتُم کَثِیراً وَ لَضَحِکتُم قَلِیلاً وَ ما أکَلتُم طَعاماً عَلى شَهوَةٍ أبَداً وَ لا شَربِتُم شَراباً عَلى شَهوَةٍ أبداً وَ لاَ دَخَلتُم بَیتاً تَستَظِلُّونَ فِیهِ وَ لَمَررتُم عَلَى الصُّعُداتِ تَلدِمُونَ صُدُورَکُم وَ تَبکُونَ عَلَى أنفُسِکُم: اگر مى‏دانستید آن چه مى‏دانم بسیار مى‏گریستید و کم مى‏خندیدید و خوردنى را از روى اشتها نمى‏خوردید و نوشیدنى را از روى اشتها نمى‏نوشیدید و به خانه‏ها در نمى‏شدید که در سایه آن در آیید و بر گردنه‏هاى دشوار مى‏گذشتند و سینه‏هاى خود را بر آن مى‏کوفتید وبرخود می گریستید.» این روایت در سنن ابن ماجه با کمی تفاوت آمده است.[2]

شخص رهیده از خطر مرگ، به امیر می گوید: تو مانند مادران مهربان مرا دنبال می‏‏کردی که رنجی را از من بزدایی، ولی من مانند الاغ از دست تو فرار می‏‏کردم. این سخنان کسی است که بر حسب باطن، گرفتار مار نفس امّاره است. آن‌که یکه‌تاز میدان ارشاد و هدایت است، به نفس، ریاضت می‏‏دهد تا جانش از خطر آن نفس مار صفت رهایی یابد. کلام مولانا یاد‌آور این حدیث نبوی است که: «اعدی عدوّک نفسک التی بین جنبیک»؛ سرسخت‌ترین دشمن شما نفس شماست که در شما جای گرفته است. بنابراین منظور مولانا از این تمثیل همانگونه که اشاره شد این است که اولیاى حق اگر کارى کنند یا تکلیفى دشوار بر سالکان نهند برای آن است که بدانند که آن تکلیف دشوار به سود آنان خواهد بود. چنان که عبادت رنجى است برای مکلف ، لیکن او را به خدا نزدیک می کند. و یا پرداخت مال به مستمند نقصانى است به ظاهر، اما دارنده مال را از گزند تهاجم گرسنگان مصون مى‏دارد. همچنین هر یک از اعمال واجب را هم در این جهان سودى است، چه رسد به پاداشها که خدا در آخرت براى گزارنده نهاده است و نجاتى است از عذابى که براى نافرمانان آماده است، اما مصلحت چنان است که پیمبران شَمّه‏اى از آن را با مکلّفان باز گویند چرا که اگر تمام گفته شود تاب شنیدن را نخواهند داشت.

رنجانیدن امیرى خفته‏اى را که مار در دهانش رفته بود

ولی‌نعمتان، جبرئیل رحمت‌اند

این حکایت، تمثیلی است برای ابیات پیشین، به ویژه بیت1880 و1881 که فرمود:

          ز آن که از عاقل جفایى گر رود             از وفاى جاهلان آن به بود

          گفت پیغمبر عداوت از خرد                 بهتر از مهرى که از جاهل رسد

 اصل قصّه را مولانا باید در کتاب «الفرجُ بعدَالشّدَةِ» قاضی ابوعلی تَنوخی دیده باشد ومشابه آن با اختصار در فردوس الحکمة نیز آمده است.[1] و سیب خوردن و دویدن و به قى افتادن رمز ریاضت، و رنجاندن امیر رمز تکلیفهایى که مربیان و اولیاى خدا بر سالکان مى‏نهند.

از عقلش فراوان بد مدد: خرد بسیار داشت.

دبّوس: گرز آهنین، تازیانه و به تخفیف «باء» نیز آمده است:

          چون زند بر مهره شیران دبوس شصت من             چون زند بر گردن گردان عمود گاو ساز

(منوچهرى، به نقل از لغت‏نامه)

برد او را...: استناد فعل به آلت. (مرد دبّوسى چند بر او زد و او را به سوى درخت راند).

رماند مار را: یعنی بازگرداند یا دور کند.

زخم: ضربت.

ز اصل است با جانم ستیز: با من دشمنى دیرینه دارى.

شوم: بد، نامبارک.

بر تو پدید شدم: تو را دیدم.

بیش و کم: یعنی بدون این‌که من خلاف کرده باشم و حقی را ناحق کرده باشم.

ملحد: به معنای بی‌دین است.

مُمتَلِى:به معنای انباشته ، آکنده شکم و پر است.

مى‏کشید و مى‏گشاد: به راه مى‏برد و رها مى‏کرد.

صفرا: صفرا که در معده گرم باشد زود به قى دفع شود.

سهم: ترس، هیبت.

زفت: به معنای چاق و درشت ، ستبر، قوى است.

( 1882) شخص عاقلى سواره از راهى عبور مى‏کرد و در معبر او کسى خفته بود و مارى بدهنش مى‏رفت‏ . ( 1883) سوار همین که این حال را دید شتاب کرد تا شاید بتواند مار را از او دور کند ولى فرصت از دست رفته و مار بشکم او رفته بود . ( 1884) چون عاقل بود فوراً پیش رفته چند تازیانه محکم بر آن خفته زد . ( 1885) خفته بیدار شده از جا جست و سوار باز خم تازیانه او را به حال دویدن و فرار تا زیر درختى برد . ( 1886) که در زیر آن درخت سیب پوسیده فراوان ریخته بود و گفت از این سیب‏ها بخور . ( 1887) بضرب تازیانه و تهدید چندان سیب گندیده بخورد او داد که از دهانش بیرون مى‏ریخت‏ . ( 1888) و مى‏گفت اى امیر آخر من بتو چه کرده‏ام که قصد هلاکم را دارى‏ . ( 1889) اگر قصد جان مرا کرده‏اى تیغ از نیام بر کش و خونم را بریز. ( 1890) چه ساعت شومى بود که من جلو چشم تو پیدا شدم خوشا به کسى که روى تو را نبیند . ( 1891) بدون هیچ تقصیر و جرمى و بدون هیچ گناه و سابقه‏اى حتى ملحدان هم این قدر ظلم در حق کسى روا نمى‏دارند . ( 1892) در وقت سخن- گفتن از دهنم خون مى‏جهد خداوندا مکافات این شخص را تو بده‏ . ( 1893) او هى نفرین مى‏کرد و سوار با تازیانه او را زده و مى‏گفت در این صحرا بدو . ( 1894) سوار با تازیانه او را زده و در جلو اسب مى‏دواند بطورى که در هر چند قدم برو در مى‏افتاد . ( 1895) شکمش پر و خودش از اثر خواب سست و از ضربت تازیانه پا و سر و صورت و بدنش هزاران زخم پیدا کرد . ( 1896) تا شبانگاه در همین کش و قوس بود تا صفرا در درون او بجوش آمده‏ . ( 1897) و قى کردن آغاز نمود و بالاخره تمام آن چه خورده بود قى کرد و یک مرتبه مار هم در ضمن خوراکیها بیرون افتاد . ( 1898) وقتى مار را دید در جلو سوار بسجده افتاد . ( 1899) آن مار سیاه زشت و ضخیم را که دید از هیبت آن تمام دردها را فراموش کرده‏ .

سعی وتلاش انبیاء واولیاء در هدایت مردم(ادامه) 

زَحیر: یعنی رنج و ناراحتی، لیکن در مثنوى و دیوان شمس به معنی: بى‏تمیز، بى‏ذوق، به کار رفته است.

          لذت عشق بتان را ز زحیران مطلب             صبح کاذب بود این قافه را سخت مُضِلّ‏

(فرهنگ نوادر لغات و تعبیرات دیوان کبیر، ص 314)

این سزید از ما: آدمى چون از نفس و عقل سرشته است پیوسته در معرض خطا کردن است و به خواهش نفس بهیمى مرتکب گناه مى‏شود.

ریگ: استعار از هوى و شهوت. تعبیری است از نقاط ضعف و بدی‌های مردم نا‌آگاه؛ که جلوی دید معنوی آنها را می‌گیرد.

چشم: استعاره از عقل. (پیروى از هواى نفس دیده خرد را کور مى‏سازد).

کحل: سرمه، تقویت کننده بینایی است ومرد کامل برای جبران نقص بینایی باطن به‌کار می‌برد.

اِهدِ قَومى: راهنمایى کن قوم مرا. این جمله در احادیث مثنوى به دو صورت آمده است: «اَللَّهُمَّ اهدِ قَومِى فَإنَّهُم لا یَعلَمُونَ» «رَبِّ اغفِر لِقَومِى فَإنَّهُم لا یَعلَمُون.» و مأخذ آن احیاء علوم الدین، صحیح مسلم، و مسند احمد ذکر شده است.[1] مؤلف اعلام الورى نویسد: در جنگ احد هنگامى که چهره رسول خدا (ص) آسیب دید، بدو گفتند آنان را نفرین نمى‏کنى. گفت «اللَّهُمَّ اهدِ قَومِى فَإنَّهُم لا یَعلَمُونَ».[2] لیکن در تفسیر عیاشى آمده است که رسول (ص) این جمله را هنگام تقسیم غنیمتهاى حنین فرمود.[3]

کان عود: استعاره از مرتبه عالى کمال که در اولیاست.

آتش زدن: آزار رساندن، و در آن اشاره است بدان چه معاندان به شمس نسبت مى‏دادند و او را ملحد و گمراه مى‏خواندند و چندان در پى آزار او بر آمدند که ناپدید شد.

گفت پیغمبر: اشاره به جمله‏اى است که آن را از رسول خدا (ص) آورده‏اند. «العَدُوُّ العاقِل وَ لاَ الصَّدیقُ الجاهِل.» و از سخنان مولى امیر مؤمنان (ع) است «إیَّاکَ وَ مُصادَقَةُ الأَحمَقِ فَإنَّهُ یُرِیدُ أن یَنفَعَکَ فَیَضُرَّکَ.»[4]

مولانا حالت مردان حق را در برابر ناآگاهان، مشابه حالت پیامبر می‌داند، زمانی‌که در جنگ اُحُد سنگی به سوی او پرتاب شد و دندانش را شکست؛ اما پیامبر خشمگین نشد، و فقط فرمود: «اللهم اهدقومی فانّهم لایعلمون؛ خدایا قوم مرا هدایت کن، اینها نادان‌اند.» سپس مولانا می‌گوید‌: این آزارها چیزی از وجود مرد حق نمی‌کاهد. وجود او «اصل نور» و عین روشنایی است که اگر باد شعله را خاموش کند «اصل نور» در هستی باقی می‌ماند. مولانا می‌گوید: رنج و آزاری که از مردان حق و عاقلان خداجو به ما می‌رسد؛ از «وفا» و دوستی نا‌اهلان بهتر است.