نصیحت کردنِ مرد مر زن را که: در فقیران به خواری منگر و در کار حق به

گمانِ کمال نگر وطعنه مزن در فقر وفقیران به خیال وگمانِ بی نوایی خویشتن

فقیر از نظر صوفیان، نازیدن به مال و ثروت و کلیّه امور خارجى ناشى از کمبود شخصیّت است،

مالداران و طمّاعان در کمبود شخصیّت بهم شبیه‏اند،

بو الحزن: مایه‏ى اندوه و حزن،کسی که تحمل دشواری ها را ندارد وهمواره معاشران خود را غمگین می کند.

فقر،فخرآمد: اشاره دارد به حدیث: الفقر فخرى و به أفتخر. (درویشى مایه‏ى نازش منست و من بدان مى‏نازم.)[1]لذا فقر از مقامات و مراحل سیر و سلوک الی‌الله شمرده شده است. به‌طور‌کلی فقر بر دو نوع است:

الف) فقر ذاتی انسان، که پروردگار در قرآن شریف می‏فرماید: « یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»: اى مردم شما (همگى) نیازمند به خدائید؛ تنها خداوند است که بى‏نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است![2]و:«وَمَن یَبْخَلْ فَإِنَّمَا یَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِیُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاءُ وَإِن تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ»:و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است؛ و خداوند بى‏نیاز است و شما همه نیازمندید؛ و هرگاه سرپیچى کنید، خداوند گروه دیگرى را جاى شما مى‏آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق مى‏کنند).[3] منظور از فقرِ ذاتی این است که انسان و سایر موجودات از خود چیزی ندارند و برای پیدایش و ظهور در عرصه هستی ذاتاً نیازمند حضرت باری هستند.

ب) فقر صفاتی یعنی انسان در مسیر بقا و پویایی در راه کمال و متخلق به اخلاق الهی نیاز مبرم به هدایت الهی دارد.

بر سر زدن: سرزنش کردن، توبیخ.

فقر:یعنى تنگ دستى و نادارى. نیاز به حق وبی نیازی از خلق است.صوفیان گویند: ما پیش از آفرینش به خاطر ایجاد خود نیاز به حق داریم وس از ایجاد برای بقای خود محتاج او هستیم.بعضی از متفکران وعرفا داشتن مال دنیا را در حداقل نیاز یک انسان، منافی فقر نمی دانند، وبه هر صورت درویش از آنچه ندارد رنج نمی برد وبه آنچه دارد نمی بالد. اگر چه ظاهر او تنگدستی است اما در باطن سرشار از مناعت واستغناست.

زلف جعد: موی پُر پُشت و زیبا

رعنا: یعنی خود پسند، زیبا، دلفریب.

مانند بصر: یعنی معرفت الهی. منظور سخن این است که اگر در دل، نور معرفت و بصیرت باشد تجمل و ثروت از نظر انسان می‏افتد.

کاله:تلفظ دیگر است از کلمه‏ى (کالا) بمعنى متاع و اسباب خانه و جنسى که براى فروش عرضه کنند ، ودر دکان راه یافتنِ کالا یعنی مورد قبول قرار گرفتن یا به چشم خلق آمدن.

خدعه: فریب.

خواجه را مال است ومالش عیب پوش: مضمون سخن این معنى را افاده مى‏کند: «العلم و المال یستران کل عیب و الجهل و الفقر یکشفان کل عیب.» (دانش و خواسته هر عیبى را مى‏پوشاند و نادانى و تهیدستى از روى عیبها پرده بر مى‏گیرد.).[4]

طامع: طمع دارنده.

سخن چون زرّ کان: یعنی سخنانی هم‌چون درّ ِناب و طلای خالص.

مرد خطاب به همسرش می‏گوید: آیا تو واقعاً زنی یا مایهْ اندوه و غم؟ در چه اندیشه و خیالی هستی؟ فقر مایهْ مباهات من است، چرا سرزنشم می‏کنی

مرد می‏گوید: ثروت و دارایی برای پوشاندن عیب است؛ مانند کچل که برای پوشاندن عیب خود کلاه بر سر می‏گذارد. اما کسی که موی زیبا دارد نیازی به کلاه ندارد و از دست دادن کلاه برای او مایه شادمانی است، نه موجب غم و اندوه. به‌ علاوه مردِ راه حق، مانند چشم است و چشم برای دیدن باید برهنه باشد و آشکار بودن چشم بهتر از پنهان بودن آن است.

طلب و کاوش فرع میل باطنى است،

الله باد : یعنی خدا انتقام ستمگری‌هایت را خواهد گرفت.

فضل و عقل تو ز ما کوتاه باد: یعنی نیرنگ‌های عقل تو را از سرِ ما کوتاه گردد.

فسون‌گر:یعنی فریب دهنده.

او فسون بر مار و مار افسون بر او: یعنی شخص افسونگر و مار هر دو دشمن یکدیگر ند ویکدیگر را می فریبند.

هین و هین: یعنی به زودی.

ای ستم‌کار و حیله‌گر! خدا انتقام ظلم و ستمگری‌هایت را خواهد گرفت و نیرنگ‌های عقل تو را از سرِ ما کوتاه می‏نماید. شگفتا که تو هم ماری و هم افسون‌گر، هم مارگیری و هم مار. تو همانند زاغی که اگر زشتی خود را می‏دید از غصه و درد و غم مانند برف آب می‏شد. پس تو اگر به حیله‌گری‌های خود واقف می‏شدی چون برف آب می‏گشتی. تو یقیناً نتیجهْ افسون‌گری‌های خود را خواهی دید.

استاد فروزانفر در شرح دوبیت اخیر چنین می گوید: طلب و کوشش دریافتن چیزى، فرع میل باطنى است و تا میل و خواهش از درون بر نجوشد، تن آدمى در کار نمى‏ایستد، در حقیقت، بدن کارخانه‏اى است که محرک آن، نیروى میل و اراده‏ى قلبى است بنا بر این، کسى که در صدد گرفتن مار بر مى‏آید نخست میل آن کار در باطنش بر مى‏روید و سپس بطلب بر مى‏خیزد پس اول مار، فسون بر مارگیر مى‏خواند و او را شیفته‏ى گرفتن خود مى‏سازد و آن گاه مارگیر، بجست و جو مى‏پردازد و بر مار افسون مى‏دمد.

تو به نام حق فریبی مر مرا: سخن مار است به افسونگر که تو با تظاهر به دیانت و گرایشات دینی و به نام خدا مرا گول زدی و وسیلهْ اغراض شوم خودت قرار دادی.

من به نام حق سپردم جان و تن: یعنیمن به خاطر خدا خود را در اختیار تو قرار دادم

گفتارها: چنین است در نسخه‏ى موزه‏ى قونیه با علامت فتحه (-َ) بالاى (ر) قبل از (ها)، در این صورت باید جمع گفتاره باشد، گفتاره: سخنى که میان دو تن رد و بدل مى‏شود، جدل سازى و مجادله با آواز بلند، خصومت در گفتار. این کلمه در داستان سمک عیار مستعمل است:

  «تا بدان مقام رسیده گفتاره‏ى ایشان شنید. مرا با جفت خود گفتاره بود بخشم وى بیامدم. و او را بخود خواند که او را با مردان دخت، گفتاره بوده است. که اگر هر دو بیامدیمى از براى دختر، ما را گفتاره بودى. از بهر تو با عالم افروز که مرا بجاى پدر است گفتاره کردم.»

          گل ز بلبل طیره شد ز آن جامه‏ى خود پاره کرد        ز آن که این پر گوى و آن را طاقت گفتاره نیست‏

کمال الدین اسماعیل

طومار: به معنی نامه وفرمان رسمی است که معمولاً در کاغذی دراز می نوشتند ولوله می کردند،طومار خواندن،کنایه از بسیار گفتن است.

تو با تظاهر به دیانت و گرایشات دینی و به نام خدا مرا گول زدی و وسیلهْ اغراض شوم خودت قرار دادی. اگر تاکنون تو را تحمل کردم و پای‌بند تو شدم به خاطر خدا بود. من برای خدا تسلیم تو شدم اما من تسلیم تو نشدم، باورهای دینی و نام شریف الهی موجب شده است تا منقاد و مطیع باشم و تو با سوء‌‌‌استفاده از مذهب و و دین، من را در دام خود انداختی و شکار نمودی. خدای متعال انتقام مرا از تو می‌گیرد، زیرا من به خاطر او خود را در اختیار تو قرار دادم. پروردگار یا با نفرین و ناله‏های من رگ عمرت را می‏بُرد، یا همانند من به زندانت گرفتار می‏سازد.

دفاع زن از کیان شخصیتی خود

بغل زدن: به کنایه، شماتت کردن، مسخرگى و استهزاء، خوشى کردن از روى استهزا بر کسى،در آغوش گرفتن.

دغل: یعنی ریا کار.

بک: یعنی امیر قبیله یا فرمانده سپاه در میان ترکان است.

رگ زدن ملخ در هوا: به کنایه استقصاى بلیغ در طلب معاش و ساختن با غذاهاى ناگوار و اندک مایه از فرط تهیدستى.

چالش: جنگ و جدال: رفتار کسى که از روى تکبر و نخوت و ناز در برابر حریف جنگى.

نالش: اسم مصدر است از نالیدن. یعنی از گرسنگی وتهی بودن شکم مانند نی توخالی ناله می کنی.

زخواری،سست سست: با دیده حقارت به من نگاه مکن.

در رگ‌های توست: یعنی باطن تو را آشکار می‏کنم و نقشه‌هایت را برملا می‏سازم.

اندر ما مجه: یعنی مانند گرگ‌های درنده بر روی اعصاب و روان من جست‌و‌خیز نکن.

ای زننگ عقل تو بی‏عقل به: ای تهی عقل، دیوانه هم از تو خوش فکرتر است.

عقیله: یعنی پای بند وآنچه مانع حرکت شود.

چکیده وخلاصهْ کلام زن این است: دوصد گفته چون نیم کردار نیست؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید:« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ .کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ »:ای مؤمنان چرا می‏گویید چیزی را که بدان عمل نمی‏‏کنید؟نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنى بگویید که عمل نمى‏کنید! [1]

تو مرا همسر خطاب نکن و کمتر مرا مورد تمسخر خود قرار ده. من جفت انصاف و حق هستم، نه همسر دغل‌باز و ریاکاری مثل تو. ادعا می‌کنی که با بزرگان و امیران هم‌نشینی، پس چرا از شدت فقر و تنگ‌دستی سخت دست به گریبانی. تو از فرط بی‌چیزی ملخ را از روی هوا می‏زنی و با سگان بر سر یک تکه استخوان در چالش و ستیزی. شکمت مثل «نی» همواره خالی است و گرسنگی می‏کشی. بیش از این با دیده حقارت به من نگاه مکن وگرنه باطن تو را آشکار می‏کنم و نقشه‌هایت را برملا می‏سازم. چه شده که عقل خود را از من بیشتر می‏دانی! حال بگو، منِ کم‌عقل و کم‌اندیشه را چگونه دیده‌ای، به‌‌راستی مرا نشناختی که این چنین کم‌عقل پنداشتی، چرا مانند گرگ‌های درنده بر روی اعصاب و روان من جست‌و‌خیز می‏کنی؟ ای تهی عقل، دیوانه هم از تو خوش فکرتر است، زیرا عقل پوسیدهْ تو جز مزاحمت و گرفتاری برای مردم ثمر دیگری ندارد. اصلاً اشتباه گفتم آن‌چه تو داری عقل نیست بلکه مار و کژدم است که جز نیش زدن از او کاری بر نمی‏‏آید.

نصیحت کردن زن مر شوی را که: سخن افزون از قدم واز مقام

خود مگو، لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفعَلُونَ، که این سخنها اگر چه راست

است، آن مقام توکّل تو را نیست، واین سخن گفتن فوق مقام و

معاملهْ خود زیان دارد و« کَبُرَ مَقتاً عندَ الله» باشد.

بحث در باره قناعت،

ناموس کیش: ریا کار و خود فروش، کسى که بظاهر زاهد و بباطن دنیا دوست است،

 ناموس: تظاهر بزهد و عبادت دروغ و نیز مرادف است با ننگ و نام.

ترهات: راههاى باریک که از جاده و شاه راه جدا و منشعب گردد، مجازا سخنان پوچ و بى‏فایده، جمع ترهه که ظاهرا معرب (توراهه، دو راهه) است این کلمه باتفاق اهل لغت پارسى معرب است.

طُمطَراق: سر و صدا و آواز هولناک ،کر و فر و خود نمایى، نمایش شکوه و جلال بدروغ.

کار بار: چنین است در نسخه‏ى قونیه ولى مشهور (کار و بار) است با (واو) مطابق چاپ لیدن و نسخ دیگر. ظاهرا این تعبیر، مرکب است از (کار) بمعنى کشت و زراعت، و (بار) بمعنى ثمر، و یا (کار) بمعنى عمل، و (بار) بمعنى آن چه بر پشت ستور نهند که مجازا وضع مزاج و حالت معیشت را افاده مى‏کند در محاورات امروزین، و قدما آن را در مورد جاه و جلال بکار مى‏برده‏اند.

باد و بروت: مرکب است از (باد) و (بروت) که مجازا در معنى کبر و خود نمایى استعمال مى‏شود ، باد در سبلت انداختن، تعبیرى است نظیر: باد بروت.

بیت العنکبوت: برگرفته است از آیه‏ى شریفه:« وَ إِنَّ أَوْهَنَ اَلْبُیُوتِ لَبَیْتُ اَلْعَنْکَبُوتِ » (هر آینه سست‏ترین و بى‏بنیادترین خانه‏ها خانه عنکبوت است) [1]

قناعت: در اصطلاح بدین معناست که مرد راه خدا آنچه را از این جهان ندارد،طلب نکند واز آنچه دارد روحاً مستغنی باشد، ونیز گفته اند که این صفت مقدمهْ مقام رضاست.

این قناعت نیست جز گنج روان: اشاره دارد به حدیث نبوی:« القناعةُ کنزٌ لا یَفنی»( قناعت گنجی است که پایان نمی پذیرد)[2]

در ادامهْ گفتمان، زن با خشونت فریاد کشید و مرد را به ریاکاری و خودفروشی متهم ساخت و گفت: من بیش از این افسون ظاهر‌فریبی تو نخواهم شد. این قدر قیافهْ حق به جانب نگیر و این همه از خودبینی و نخوت دم مزن. چقدر با آب و تاب راجع به کار و بار و یا راجع به خدا ترسی و توکل به خدا و مانند آن سخن می‏گویی. برو حال خودت را نگاه کن و شرم کن. تکبر و خود بزرگ‌بینی همواره و از همه کس زشت و ناپسند است، اما از گدایی مثل تو زشت‌تر است. درست مانند آن است که در سرما و روز برفی لباس خیس به تن کنی. ای کسی که خانه‌ات همانند خانهْ عنکبوت سست و بی‌بنیان است، یاوه‌گویی‏های تو نیز چنین است، چرا دم از قناعت می‏زنی، تو کی از قناعت روح خود را آراسته‏ای؟ پیامبر فرمود: قناعت، گنج بی‏پایان است ولی تو رنج را به ارمغان آوردی. هنوز گنج را از رنج تشخیص نمی‏‏دهی، چرا لاف بیهوده می‏زنی.

حرص پیران و سخاى جوانان،

زن و مرد باید هم خو و کفو یکدیگر باشند،

تمر: ظاهرا مخفف تیمور است با حرکتى در (م) ما بین ضمه و فتحه، مولانا اعلام و اسامى اشخاص را گاه بصورت تکیه کلام و بدون اراده‏ى شخصى بخصوص استعمال مى‏کند، و ازین قبیل است لفظ «بو الحسن» و «بو العلا» که در مثنوى و دیوان کبیر بارها بکار رفته و مقصود از آن شخص مخصوص نبوده است.

فسانهْ زر: اشاره به شکایت زن عرب از فقر وناداری است.

کاسد: یعنی بی رونق.

رسن تاب: کسى است که ریسمان را تاب مى‏دهد، وقتى مى‏خواهند ریسمان را تاب دهند یک تن غرغره‏ى نخ را در مشت مى‏گیرد و دیگرى سر نخ را باز مى‏کند و عقب مى‏رود تا تمام نخ از غرغره باز شود سپس آن را مى‏تابد، این عمل را مثلى براى سیر قهقرایى گرفته‏اند.

راست ناید: یعنی راست نمی ایستد، نمی ماند.

مال مال: یعنی مالامال، پر، انباشته.

نَسَق: یعنی روش وشیوه، به این ترتیب، این طور.

شناعت: عیب کسى را به روى او آوردن و نکوهیدن، سرزنش کردن

شب دنیا سپری می‏شود و بامداد آخرت و رهایی فرا می‏رسد، تا کی فسانهْ زر و زیور و شکایت از ناداری؟ آن‌گاه که جوان و پر طراوت بودی حریص نبودی و قناعت داشتی، تو خود زر بودی اما اکنون اسیر زر شدی. تو به جای این‌که سیر کمالی داشته باشی، سیر قهقرایی داری. ما جفتِ هم هستیم و باید با هم‌فکری و با برنامه‌ریزی و مشورت، امور این جهانی را ـ با توجه به مصلحت ـ پیش ببریم. تک‌روی ما را به سر منزل مقصود نمی‏‏رساند. من که با دلی استوار از قناعت استقبال می‏کنم، تو چرا به سوی نکوهش و عیب‌جویی می‏روی؟

محتوای سخن مولانا در این ابیات این است که : توافق اخلاقى در زناشویى امرى مهم است، فقها (کفائت) را شرطى نیکو در ازدواج شمرده‏اند، کفائت آنست که زن و مرد از یک طبقه و از لحاظ خانواده و ثروت کفو و نظیر یکدیگر باشند، چنین مرد و زنى مقدمات و محیط تربیت آنها اغلب بهم نزدیک است، مثل هم فکر مى‏کنند، آرزوها و مقاصد مشترک دارند، بر یکدیگر بچشم حقارت نمى‏نگرند، این یکى برترى مقام و ثروت خاندان خود را برخ آن دیگرى نمى‏کشد و بالطبع یا هیچ اختلافى در سلیقه ندارند یا اختلافشان اندک است. بدین سبب جفت یعنى زن یا مرد باید که هم صفت و هم خو باشد تا اختلاف و دوگانگى در میان نیاید و زندگى آنها خوش و شیرین شود، مولانا این نکته را با مثالى از کفش و موزه و دو لنگه‏ى در و بار، روشن مى‏سازد که هر گاه ناهمتا و نابرابر باشند، موزه و کفش، پا را آزار مى‏دهد و راه رفتن با زحمت و رنج صورت مى‏گیرد و در خانه استوار بسته نمى‏شود و بار بمنزل نمى‏رسد چنان که با وجود ناهمتایى و دوگانگى زن و مرد، زندگانى به تلخى مى‏گذرد و سرانجام ممکن است بجدایى و طلاق کشد.