از حد رفت درد: یعنی تأثرش از حد گذشت.

حجاب: در اصطلاح هر چیزی را گویند که سالک را از ادراک حقیقت باز دارد، حتی عبادت بسیار .

گفت ای بوده حجابم از اله: یعنی پیر به چنگ خود گفت: ای که مانع دیدن حق بوده ای.

خوردن خون: عملى بوده است که جنگاوران از روى خشم و کینه جویى مى‏کرده‏اند، بمعنى غم و غصه خوردن مى‏آید.

ای ز تو رویم سیه: یعنی تو ای چنگ! مرا روسیاه کرده ای.

پیش کمال: یعنی در برابر پروردگاری که کمال مطلق است.

عمر رفته درجفا: یعنی عمری که در راه ناحق مصرف شده است.

در زیر و بم: یعنی در نوازدگی وخوانندگی.

 ( 2197) گریستن آغاز کرد و پس از آن که گریه زیادى کرده تأثرش از حد گذشت چنگ را بر زمین زده خورد کرد.( 2198) و گفت اى آلتى که میانه من و خداى من حجاب بوده و از شاه راه هدایت راه مرا زده و گمراهم کرده‏اى.( 2199) و هفتاد سال تمام خون مرا خورده و روى مرا در پیشگاه کمال سیاه کرده‏اى برو معدوم باش.( 2200) پس از آن عرض کرد اى خدائى که بخشش و وفاى تو پایان ندارد بر عمر تلف شده من رحمت آر.( 2201) خداوند عمرى داده که قیمت یک روز آن را کسى نمى‏تواند معین کند.( 2202) عمر خود را صرف کرده همه را زیر و بم دمیدم و چنگ زدم.

پیر خطاب به چنگ می‌گوید‌: ای که هفتاد سال مرا از زندگی حقیقی دور کرده و در حقیقت مرا کشته و خونم را خورده‌ای و در برابر پروردگاری که کمال مطلق است رو سیاه کرده‌ای! عمرم در راه ناحق صرف شد و تمام لحظه‌های زندگی‌ام را در نوازندگی گذراندم. ای خدا! من تحمل این همه لطف را ندارم.

درباره‏ى ارزش عمر آدمى مولانا مى‏گوید: ((تو مپندار که همه اسراف آن باشد که چند در مى بگزاف خرج کنى یا چند خروار گندم بى‏حساب خرج کنى یا میراثى بگزاف مال بسیار بعشرت خرج کند، اسراف بزرگ آنست که عمر عزیز [بى‏هوده صرف کنى‏] که یک ساعت عمر بصد هزار دینار نیابند که الیواقیت تشترى بالمواقیت و المواقیت لا تشترى بالیواقیت چون وقت عمر مهلت دهد یاقوتها و گوهرها بدست توان آوردن اما بصد هزار یواقیت و جواهر، مواقیت عمر نتواند خریدن)).[1]

از من مرم: یعنی از من فرار نکن، وحشت نکن.

بشارت: یعنی مژده وخبر خوب وخوشحال کننده.            

مِدحت: یعنی مدح وستایش.

مهجورى ساختن: دورى جستن، کناره گیری

قراضه: تکه های ریز از فلز، پاره‏ى زر و سیم و بریده از دینار و درهم، این پاره نیز بمصرف مى‏رسیده است، در تعبیر مولانا، محمول بر تواضع است و گر نه مى‏دانیم که عمر هفت صد دنیار تمام بر گرفته بود.

دست خاییدن: دست خود را گاز گرفتن، به نشانهْ تأسف وپشیمانی

بس:یعنی بس کن که من تحمل این همه لطف را ندارم

 ( 2189) عمر چون بر وى پیر نگریست دید که خجل و هراسناک است.( 2190) گفت اى پیر نترس من از طرف خداوند مژده‏اى براى تو دارم.( 2191) خداوند این قدر صفات حسنه تو را بر شمرد که عمر عاشق دیدار تو گردید.( 2192) نرو و پیش من بنشین که رازهایى بتو گفته و اسرارى که هست بتو اطلاع دهم.( 2193) حق ترا سلام رسانده و حالت را مى‏پرسد و مى‏فرماید با رنج و غم بى‏حساب چگونه‏اى و چونى. ( 2194) اینک چند سکه ناقابل ابریشم بها است اینها را گرفته خرج کن و وقتى تمام شد باز اینجا بیا.( 2195) پیر همین که این سخن را شنید بدنش لرزیدن گرفت و از شدت تأثر دست خود را خائیده بخود مى‏پیچید.( 2196) و صدا مى‏زد که اى خداى بى‏همتا- بى‏چاره پیر بسکه خجل و شرمنده گردید.

همیان: کیسه‏ى پول که بر میان بندند، غالباً از چرم.

دوانه،: صفت از دویدن

صافی: صاف، پاک. کسی که دل از خود دوستی ودنیا دوستی پاک کرده باشد.

حبذا: کلمه‏ى عربى است که در مورد ستایش و اعجاب بکار مى‏رود، نظیر آن، در پارسى: چه نیکو، چه خوب، چه خوش، خوشا.

گفت در ظلمت دل روشن بسى است: یعنی اگر چه ظاهرش به اهل صلاح نمی ماند اما آن بند? محبوب خدا باید همین پیرچنگی باشد.

محتسب:  کسى را گویند که از جانب خلیفه یا نایب او و ولات مسلمین منصوب شود براى آن که مراقب احوال مسلمانان باشد و مصالح آنها را رعایت کند، وظیفه‏ى او، امر به معروف بود آن جا که معروفى متروک مانده باشد و نهى از منکر بود هر گاه منکرى اظهار شود و در حقیقت وظیفه‏ى او شامل امورى مى‏شد که اکنون بر عهده‏ى شهربانى و شهردارى است مثل بستن میخانه‏ها و اماکن فساد و رسیدگى بکلیه‏ى امور خلافى و مراقبت در امر ارزاق و پیمانه‏ها و ترازوها و احوال معابر و کار کسبه که کم نفروشند و جنس تباه و فاسد بمشتریان ندهند، این چنین کسى مى‏بایست که از احکام شرع مطلع و از موارد معروف و منکر آگاه باشد و آن مایه قدرت داشته باشد که متخلفان را ردع و منع و در صورت لزوم تعزیر کند و بدین جهت اداره‏ى احتساب، کارمندان و مجریان مقتدر داشت که اوامر محتسب را اجرا مى‏کردند، این محتسبان گاهى نیز از غرض پاک نبودند و بر مردم تهمت مى‏زدند تا از آنها رشوه بگیرند و چون میخانه‏ها را مى‏بستند وحق تفتیش نیز داشتند و مى‏توانستند بخانه‏هایى که احتمال وجود شراب در آنها مى‏رفت بریزند و خمها را بشکند و یا اهل ذوق را از دیگر امور عشرت انگیز باز دارند، از این رو شعرا آنها را خوش نمى‏داشتند و در اشعار خود از آنها گله و شکایت مى‏کردند و بباد استهزاء مى‏گرفتند چنان که دیوان کمتر شاعرى در روزگارى که محتسبان مقتدر بودند و خشک مغزى مفرط بر عامه مستولى بود از ذکر محتسبان و اعمال ناسازگارشان تهى تواند بود. اطلاق محتسب بر عمر الخطاب براى آنست که او در امر معروف و نهى از منکر سخت مبالغه مى‏کرد و پیوسته دره و دوالى چرمین بجهت اجراى حد و تعزیر بر میان خود بسته داشت.[1]

بقیهْ قصهْ مطرب، وپیغام رساندن عمر رضی الله عنه

به او، آنچه هاتف آواز داد

ز حاجت باز خر: یعنی حاجت او را برآورده ساز.

قدم رنجه کردن: تعبیرى است حرمت آمیز بمعنى برو و بیا.

از حاجت باز خریدن: یعنی حاجت کسی را برآوردن.

بَرجَه: به سرعت از جا برخیز

بیت المال عام: یعنی انبار یا خزانه یی که اموال عمومی مسلمانان وغنائم جنگی در آن نگهداری می شده تا به مصرف نیازهای هنگانی برسد.

کاى تو ما را اختیار: یعنی ای کسی که ما تو رابرگزیده ایم.   

ابریشم بها: یعنی مزد و پاداش نوازندگی.                    

( 2172) اکنون باز گردیم و حال مطرب چنگى را شرح دهیم مطرب از انتظار خسته شد. ( 2173) آوازى بگوش عمر رسید که اى عمر بنده ما را دریاب و حاجتش را بر آور.( 2174) بنده خاص و محترمى داریم که اکنون در گورستان است تو به آن جا برو.( 2175) و هفت صد دینار از بیت المال برداشته.( 2176) بنزد او ببر و بگو این نقد را بگیر و عذر ما بپذیر.( 2177) این وجه بابت ابریشم بها خرج کن و وقتى تمام شد باز اینجا بیا.

اظهار معجزهْ پیغمبر صلی الله علیه وسلم: به سخن آمدن

سنگریزه در دست ابوجهل، علیه اللعنه، وگواهی دادن

سنگریزه بر حقیقت محمد صلی الله علیه وسلم، به رسالت او

روایتی که با این بیت آغاز می شود ظاهراً در مآخذ تاریخ اسلام بدین صورت نقل نشده است اما مولانا به هر حال قصه ونقل را وسیله یی برای بیان مقصود می داند . ولى مفاد آن یعنى تسبیح سنگ ریزه از معجزات مشهور حضرت رسول اکرم (ص) است و به چند صورت نقل شده که یکى اینست: عن ابى ذر قال کنا جلوسا مع النَّبىّ (ص) فاخذ حصیات فى کفه فسبحن ثم وضعهن فى الارض فسکتن ثم اخذهن فسبحن. (از ابى ذر غفارى نقل مى‏کنند که گفت ما با پیمبر (ص) نشسته بودیم و او چند سنگ ریزه در مشت گرفت و آنها تسبیح گفتند سپس بر زمینشان نهاد و خاموش شدند، دیگر بار در مشت گرفت و آنها تسبیح گفتند)[1]

ما حقیم و راست: یعنی آن سنگها بگویند که ما پیامبران برحقیم.

گوهر سفتن: کنایه از سخنان مؤثر ودلپذیر گفتن است، شهادت به نبوت محمد (ص) برای یک مومن گوهر سفتن است.

 ( 2165) چنانچه ابو جهل سنگ ریزه در دست خود پنهان کرده گفت اى محمد ص بگو اینکه در مشت من پنهان شده چیست؟( 2166) تو که از راز آسمانها خبر مى‏دهى اگر رسول خدا هستى بگو که من در دست خود چه چیز پنهان کرده‏ام. ( 2167) حضرت فرمودند آیا میل دارى بگویم که در دست تو چیست یا همان که در دست تو است بگوید که من بر حق بوده و دعوى من راست و صحیح است.( 2168) ابو جهل گفت البته دومى که خیلى مشکل و نادر است حضرت فرمود خدا تواناتر از اینهاست.( 2169) و در این وقت سنگ ریزه‏ها در دست او بسخن آمده شهادت گفتن آغاز کردند.( 2170) و گفتند: «أشهد ان لا اله الا اللَّه و أشهد ان محمداً رسول اللَّه».( 2171) ابو جهل که این شهادت را شنید با خشم و غضب سنگ ریزه‏ها را بر زمین زده.() گفت ساحرى مثل تو نیست الحق که تو رئیس ساحران هستى.