فهم کردن مریدان که ذا النون دیوانه نشد، قاصد کرده است

فرار از یاری رساندن ستمکاران ، سِرّ کردار نابجاى بعض اولیاى خداست

در: براى، به خاطر. (به خاطر واقعه ذا النون سوى زندان شدند.)

قاصد: به عمد، عمداً.

سفه فرما: به سفاهت وادارند، آثار دیوانگى پدید آورنده.

حاشَ لِلّه: (جمله فعلیه) پناه بر خدا، مَعاذَ اللَّه.

ماه: استعاره از عقل.

عامَه: مردم عادى، آنان که مقام او را نمى‏دانند.

عَقلِ کُند تن پرست: عقل جزئى، عقل معاش.

 ( 1434) راجع بحکایت ذو النون دوستان او بزندان رفته و در آن باب با یکدیگر مذاکره و تبادل فکر نمودند . ( 1435) و گفتند شاید بقصد خود را دیوانه نمایش داده و حکمتى در این کار هست چه که او در دین اسلام قبله اهل دل و آیتى است از آیات خداوندى‏ . ( 1436) از دریاى عقل او خیلى دور است که جنون بتواند آن را بطرف سفاهت و سبکى سوق دهد . ( 1437) حاش للّه که ذو النون با آن جاه و کمال کارش بجایى برسد که ابر بیمارى روى ماهش را بپوشاند . ( 1438) او از شر عوام بخانه رفته و از ننگ عاقلان دیوانه شده‏ . ( 1439) او از ننگ عقل تن پرستى که کُند و زنجیر پاى جان است عمداً دیوانه شده‏ .

مضمون این ابیات آشکار ساختن سِرّ کردار نابجاى بعض اولیاى خداست که گاه براى آن که از زحمت خلق برهند یا در کنار ستمکاران نباشند خود را دیوانه وامى‏نمایند. مردم عامى ایشان را بى‏خرد پندارند، درحالى که آنان از کسانی که جز دنیا طلبى اندیشه‏اى ندارند، بیزارند

تجسم اعمال در قیامت(ادامه) 

سُکسُک: ناهموار رو (اسب)، سرکش.

رفتن: کنایه از اثر کردن.

حَرَس: حارس، نگاهبان. (حرس در عربى جمع حارس است یا اسم جمع است).

اصحاب: اصحاب کهف.

وفود: در نسخه اساس چنین خوانده مى‏شود. وفود جمع وفد است. وفد: به رسولى آینده، گروه، جمع.

در چاپ نیکلسون: رُقُود: جمع راقد: به خواب رفته. و اگر چنین باشد برگرفته است از آیه «وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ: و پنداریشان بیدار حالى که به خواب رفته‏اند». [1]

سر کردن: آشکار شدن، سر بر آوردن.

عجب بیشه: کنایه از عالم معنى.

          صورت از معنى چو شیر از بیشه دان             یا چو آواز و سخن ز اندیشه دان‏

1136/ د / 1

شیر: استعارت از ولى کامل.

دزدیدن: کنایه از به دست آوردن.

مرجان جان: بعض شارحان «مر» را تأکید، و «جان جان» را مفعول فعل گرفته‏اند، لیکن ممکن است «مرجان جان» را اضافه تشبیهى گرفت.

بارى: به هر حال، به هر جهت.

چون‌که دزدی باری آن دُرّ لطیف : نزدیک است با این مثل عربى: «إن تَسرِق فَاسرِقِ الدُّرَّة: اگر دزدى کنى گوهر به چنگ آر».

( 1424)گاهی در انسان، صفت زشت هم‌چون گرگ نمایان می‌شود و گاهی در انسان صفت زیبا به سان رخسارهْ دلربای یوسف خودنمایی می‌کند. ( 1425) صلاح و فساد و خوبى و بدى از یک راه نهانى از وجود آدمى بوجود شخص دیگرى منتقل مى‏گردد. ( 1426) بلکه وجود آدمى در گاو و خر نیز مؤثر بوده علم و دانایى و هنر خود را بحیوانات نفوذ مى‏دهد. ( 1427) اسب سرکش بد راه رام و راهوار مى‏گردد خرس بر اثر تعلیم انسان بازى کن شده و بز سلام مى‏دهد. ( 1428) سگ از آدمى تعلیم گرفته پاسبان یا شبان یا شکارى مى‏گردد. ( 1429) از خواب اصحاب کهف خویى در وجود سگ آنها نفوذ کرد که جویاى خدا گردید. ( 1430) هر دم در سینه آدمى یک نوع از انواع سر کرده و داخل مى‏گردد گاهى دیو و زمانى فرشته و گهى دام و دد وارد مى‏شوند. ( 1431) وجود انسانى بیشه غریبى است که در آن مادامى که دام سینه‏ها راه پنهانى براى گرفتن خوى دیگران دارد هر شیرى باندازه استعداد خود خویى اخذ کرده و آگهى‏هایى دارد. ( 1432) تو مگر از سگ کمتر هستى که خوى از انسان مى‏دزدد تو نیز از درون عارفان از در و مرجان جان بدزد. ( 1433) تو که بهر حال مى‏دزدى پس آن در پاکیزه را بدزد تو که بار مى‏برى لااقل بار شریفى را بدوش خود حمل کن‏.

گاهی در انسان، صفت زشت هم‌چون گرگ نمایان می‌شود و گاهی در انسان صفت زیبا به سان رخسارهْ دلربای یوسف خودنمایی می‌کند. صفات خوب و بد، به طور نهانی از ضمیری به ضمیر انسان دیگری راه پیدا می‌کند. ازاین‌رو، انسان دائم در معرض تغییر روحی و شخصیتی قرار دارد. مولانا می‏‏گوید: نه تنها صفات انسان‏ها قابل انتقال به یک‌دیگرند، بلکه حتی صفات انسان به حیوانات و جانوران نیز قابل انتقال است؛ چنان‌که بر اثر تعلیم و تأدیب انسان‏ها، حیوانات نیز آموخته و رام می‏‏شوند. برای مثال، اسپ سرکش و چموش، اهلی و رام می‏‏شود و خرس می‏‏رقصد و بازی می‏‏کند و بُز هم سلام می‏‏کند. «اسپ سُک‌سک» به معنای چموش و سرکش است. تمایلات و خواسته‏های انسان به سگ نیز سرایت می‏‏کند. در نتیجه، او یا سگ گله می‏‏شود و مانند چوپان رمهْ گوسفندان را می‌پاید و یا سگی شکاری می‏‏گردد و به صید می‏‏پردازد و یا سگ نگهبان می‏‏شود و خانه را از حرامیان محافظت می‏‏کند. صفتی از اصحاب کهف بر سگشان اثر بخشید که او هم مانند اصحاب کهف خداجو شد. هر لحظه از ضمیر و درون انسان، خوی و صفتی نمایان می‏‏شود؛ گاهی خوی شیطانی پیدا می‏‏شود و گاهی خوی فرشتگان و گاهی خوی بهیمی و گاهی خوی درندگی. از بیشهْ رویش اشجارِ حقایق و اسرار غیبِ مردان حق و اولیاءالله که حیاتشان بدان بستگی دارد، به هر دلی راهی هست. مولانا می‏‏گوید: تو که از سگ اصحاب کهف کمتر نیستی، با جان عارفان پیوندی برقرار کن. اگر می‌خواهی دزدی کنی، پس از درون جان عارفان مروارید جان بدزد و اگر باری بر دوش می‏‏گیری، بار باارزشی را بر دوش بگیر.

تجسم اعمال در قیامت

روز گزند: کنایه از روز رستاخیز.

گند مخفى: استعاره از درون ناپاک، که تنها دل پاک اولیا از آن با خبر بود.

بیشه: از آن جهت که در آن گونه‏گون هوا و هوس نهفته است و هر یک چون مار و کژدم زهرناک، و چون درندگان آزار رسان. نیز در آن خویهاى نیک است.

ار زآن دمی: نفحه رحمانى، یعنی اگر پروردگار به موجب «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی.»[1]: از روح خود در تو دمیده است و از آن دم زندگی یافته‌ای.

صالح: نیک، خوب.

خَشوک: در فرهنگها به معنى «حرامزاده» به کار رفته است. لیکن چنان که پیداست در بیت مورد بحث «بد» و مقابل «خوب» است.

بیش از مس آمدن: در عیار سنگین‏تر بودن. چنان که مى‏دانیم وزن مخصوص طلا از دیگر فلزات بیش است. مولانا در این ابیات به روایات مفسران قرآن نظردارد که در قیامت، اندیشه و شخصیت هر کس در جسم خاکی او هویدا می‏‏شود: حسود به صورت گرگ، حریص به صورت خوک و.. . مولانا می‏‏گوید: وجود آدمی دارای صفات نیک و بد بسیاری است، مانند بیشه و جنگل که پر از حیوانات گوناگون است.

( 1416) چرا که یقیناً در روز قیامت اشخاص بصورت گرگ محشور خواهند شد . ( 1417) و کسى که حریص و پست بوده مردار خوارى پیشه کند در روز جزا حشر او بصورت خوک است‏. ( 1418) و عضو نهانى زنا کاران در روز قیامت گندیده و دهان شراب خواران بوى بد مى‏دهد. ( 1419) آن بوى بدى که در دنیا صاحبان دل از آن آگاه بودند و از سایرین پنهان بود در روز محشر محسوس شده و نزد همه آشکار مى‏گردد. ( 1420) از وجود آدمى بر حذر باش که این وجود چون جنگل بزرگى است‏. ( 1421) آرى در بیشه وجود ما هزاران گرگ و خوک و صالح و ناصالح و خوب و زشت موجود است‏ . ( 1422) ولى هر خو و صفتى که در وجود کسى غالب باشد و بر سایر صفات بچربد بهمان خو و خلق شناخته مى‏شود زیرا اگر قسمت بیشتر یک شمش طلا بوده و باقى مس باشد آن شمش شمش زر شناخته مى‏شود . ( 1423) هر سیرتى که در وجود تو بیشتر بوده و بر سایر صفات تو غلبه دارد بصورت همان سیرت محشور خواهى شد .

مولانا به مناسبت داستان برادران یوسف و تهمت زدن آنان به گرگ، و با توجه بدان که حسود خویى چون خوى گرگ دارد، و هر کس خویى را تا دم مرگ با خود برد با همان خو محشور مى‏شود، گوید حاسدان به صورت گرگان محشور مى‏شوند. صدوق در ثواب الاعمال آورده است که تکذیب کنندگان قَدَر الهى از گورهاى خود میمون و خوک بر مى‏خیزند. [2] نیز در تفسیر بیضاوى، ذیل آیه «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی اَلصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»[3] آمده است: از رسول (ص) معنى آن پرسیدند فرمود: از امت من ده صنف محشور شود برخى بر صورت بوزینه‏ها، برخى بر صورت خوکها، بعضى سر فروهشته بر چهره‏هاشان بکشند و ببرند، بعضى کور، بعضى لال، بعضى زبانهاشان بر سینه‏هاشان آویزان چرک از دهانهاشان ریزان، بعضى دست و پا بریده، بعضى بر شاخه‏ها از آتش آویخته، بعضى از مردار گنده‏تر، بعضى رختها از قطران در بر... سپس آنان را تفسیر فرمود که: سخن چینان‏اند و حرام خواران و ربا گیران و به ناحق حکم کنان و به کردار خود نازان و عالمان که کردار آنان خلاف گفتار بود و آنان که همسایه را آزار دهند و آنان که گزارش دروغ از مردم به فرمان گذاران رسانند و کسانى که پیرو شهوت‏اند و متکبّران.

          اى دریده پوستین یوسفان             گرگ برخیزى از این خواب گران‏

          گشته گرگان یک به یک خوهاى تو             مى‏درانند از غضب اعضاى تو

3663- 3662 / د /4

در وجود ما انسان‏ها هزاران گرگ و خوک نهان شده است و نیز در همین وجود ما انواع و اقسام صفات و ملکات نیک و بد و زشت و زیبا وجود دارد. در وجود انسان، هر صفتی که غالب‏تر و چیره‌تر باشد، قدرت تصرف وحکومت با اوست، چنان‌که هرگاه در مس، مقدار طلا بیشتر باشد، آن فلز را طلا به شمار می‏‏آورند، نه مس. هر خوی و صفتی که در وجود تو غالب و حاکم باشد، حتماً بر همان صورت محشور خواهی شد.

          آدمى زاده طرفه معجونى است             از فرشته سرشته وز حیوان‏

          گر رود سوى این شود به از این             ور شود سوى آن شود کم از آن‏

(امثال و حکم)

          در تو هم دیوى است هم ملکى             هم زمینى بقدر و هم فلکى‏

          ترک دیوى کنى فلک باشى             ز شرف برتر از ملک باشى‏

(سنایى، به نقل از امثال و حکم)

انتقاد از حسد و حسودان

یوسفان: استعاره از اولیاى خدا.

اخوان: استعاره از حسودان.

گُرگ: استعاره از حسد است چنان که یعقوب از درون فرزندان آگاه بود و حسد آنان را بر یوسف مى‏دانست گفت «مى‏ترسم از او غافل شوید و گرگ او را بخورد.»[1]

حَلیم: بردبار.

زفت: یعنی قوی و نیرومند.

فعل: کردار، رفتار.

زخم کردن: صدمه زدن، آسیب رساندن. چنان که از روى حسد یوسف را در چاه افکندند.

لَبِق: زیرک. لیکن در این بیت به معنى اسمى به کار رفته است: زیرکانه، ماهرانه.

عذر لبق: یعنی عذرخواهی با چرب‌زبانی و ظاهر خوب.

إنَّا ذَهَبنا: ما رفتیم. برگرفته است از آیه «قالُوا یا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَکْنا یُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَکَلَهُ اَلذِّئْبُ وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ کُنَّا صادِقِینَ: گفتند پدر ما، ما براى مسابقت رفتیم و یوسف را نزد کالاى خود گذاردیم، و گرگ او را خورد و تو ما را باور نمى‏دارى هر چند ما راستگو باشیم.»[2]

بیست: بایست، منتظر باش.

 ( 1409) یوسفان خوب رو از رشک و حسد زشت رویان خود را پنهان کرده‏اند و بر اثر وجود دشمنان است که خوبان گرفتار آتش مى‏شوند . ( 1410) یوسفان از مکر برادران بچاه افتاده و همان برادران هستند که از حسد یوسف را بگرگ مى‏دهند . ( 1411) ببین که یوسف مصرى از حسد چه صدمه دید این حسد در کمین یوسفان گرگ خونخوارى است‏ . ( 1412) یعقوب همان پیغمبر بردبار همواره بر یوسف از همین گرگ حسد بیم داشت‏ . ( 1413) گرگ ظاهرى گرد یوسف نگردید ولى حسد همین گرگ باطنى کارى کرد که از گرگ ظاهرى بیش‏ افتاد . ( 1414) همین گرگ باطنى بود که یوسف را زخمى کرد و براى اینکه عذرى بتراشد مکرى بکار برده گفت ما براى مسابقه رفتیم. ( 1415) صد هزاران گرگ نمى‏تواند چنین مکرى بیندیشد ولى این گرگ باطنى بالاخره رسوا خواهد شد .

مولانا رابطهْ مردان حق و عوام‌الناس را به رابطهْ یوسف و برادرانش تشبیه می‏کند و می‌گوید: مردان حق، به‌خاطر خوبی مورد حسد عوام اند، و گرگی که این یوسفان را می‏آزارد حسد است. مولانا برای توضیح بیشتر به آیه 17 سورهْ یوسف اشاره می‏کند که مطابق آن، برادران یوسف، پس از آن‌که یوسف را در چاه می‏اندازند پیش پدر می‏آیند و به دروغ می‏گویند: ای پدر! ما با هم به دویدن رفتیم و یوسف را کنار کالاهای خود رها کردیم و گرگ او را خورد. چه بر سر یوسف آمد، مگر گرگ ظاهری می‏توانست به یوسف نزدیک شود. این گرگ حسادت بود، از انسان‏های گرگ سیرت که بر یوسف زخم زدند. بر حذر باش و اگرصبر کنی خواهی فهمید که عاقبت این گرگ سیرتان رسوایی است.

قضاوت ، قدرت و حکومت نبایددر دست نادان‌ها باشد

غَدّار: (صیغه مبالغه از غدر) حیلت‏گر، مکّار.

منصور: ابو مغیث حسین بن منصور حلاّج، عارف مشهور. وى را به خاطر ظاهر سخنانش به سال 309 هجرى قمرى در بغداد به دار آویختند.

سَفیه: نابخرد.

کار و کیا: کنایه از قدرت، فرمانروایى. «کار و کیا با سفیهان بودن» متأثر است از فرموده‏ى امیر المؤمنین (ع): «بأرضٍ عالِمُها مُلجَمٌ و جاهِلُها مُکَرَّم.»[1]

یَقتُلُونَ الأنبیاء: مى‏کشند پیمبران را. برگرفته است از آیه «ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اَللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ اَلْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ: آن بدان سبب بود که آنان به نشانه‏هاى خدا کافر مى‏شدند و پیمبران را به ناروا مى‏کشتند.»[2]

إنَّا تَطَیَّرنا بِکُم: برگرفته است از آیه «قالُوا إِنَّا تَطَیَّرْنا بِکُمْ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّکُمْ وَ لَیَمَسَّنَّکُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِیمٌ: گفتند ما شما را به فال بد بگرفته‏ایم، اگر باز نایستید البته سنگسارتان مى‏کنیم و از ما به شما شکنجه‏هاى دردناک خواهد رسید.»[3]

مَصلُوب: دار زده.

او: (ضمیر) راجع به ترسا.

امان انگیختن: امان خواستن.

خداوند آویخته: کنایه از عیسى (ع).

عصمت: نگاهدارى.

آن شاه: حضرت مسیح است که خود از اندیشهْ نادرست مسیحیان دل خون است. ویا با توجه به شأن نزول آیه می تواند حضرت رسول(ص) باشد.

وَ أنتَ فِیهِم: برگرفته است از آیه وَ ما کانَ اَللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اَللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ: و خدا عذاب نمى‏کند آنان را چند که تو در میان آنانى و خدا عذاب کننده آنان نیست حالى که آمرزش مى‏خواهند.»[4] این آیه در شأن رسول (ص) است و مولانا آن را بر عیسى (ع) تطبیق کرده است از آن جهت که پیمبران همگى مایه امن امّت‏اند.

قَلاّب: (مبالغت از قلب) که سکه ناسره زند، که در زر تقلّب کند.

قلاب خائن: کسی است که به ظاهر مؤمن است، اما خیانت می‏کند؛ یعنی انسان حیله‌گر و حقّه‌باز.

 ( 1402) وقتى قلم در دست یک ظالم غدارى باشد البته منصور به سردار مى‏رود . ( 1403) وقتى در دست سفها باشد لازمه‏اش همین است که انبیا را مى‏کشند . ( 1404) اقوام گمراه از راه سفاهت بانبیا گفتند که ما آمدن و دعوى شما را بفال بد گرفتیم. ( 1405) نادانى ترسایان بین: خداوندى را که بقول خودشان بدار آویخته شده پناه خود قرار مى‏دهند. ( 1406) کسى که بنا بگفته خودشان مغلوب یهود شده و بدست آنان سردار رفته چگونه ممکن است آنان را پناه دهد. ( 1407) وقتى دل آن شاه از قوم خود خون بوده و از آنان راضى نباشد چگونه ممکن است وجود او در میان قوم باعث حفظ آنها از عذاب باشد. ( 1408) زرگر و زر خالص خطرش از قلب و قلب زن خائن بیشتر است‏ .

وقتی قلم حکم و داوری، در دست حیله‌گرانِ پیمان‌شکن باشد، یقیناً عارفی همانند منصور حلّاج باید به دار کشیده شود. وقتی که قدرت و حکومت در دست نادان‌ها باشد، لزوماً آن سفیهان روزگار، پیامبران را خواهند کشت.

مولانا به پیروان مسیح اشاره می‏کند و می‏گوید: اینها می‏گویند که مسیح مصلوب شد و با این حال او را امان و پناه خود می‏دانند. مولانا به آیهْ 33 سوره انفال اشاره دارد که سخن از دشمنان پیامبر اسلام است که می‏گفتند: اگر محمد برحق است خدایا ما را سنگ‌باران کن و خداوند در این آیه به پیامبر می‏فرماید: درحالی‌که تو در میان آنها هستی پروردگار بر آنها عذاب نمی‏‏فرستد. مولانا می‏گوید: چه حکمتی است که پروردگار بر این گمراهان عذاب نمی‏‏بارد و آنها را در پناه عصمت حق می‏آورد.