حال و مقام

سخنهاى دقیق: مطالبى که فهم آن بهر کس نرسد،نکته های دقیق از اسرار الهی که با همه کس نمی توان گفت.

نعم الرفیق :چه دوست خوبی! این عبارت درباره پروردگار است

رفیق: از اسمای خداست.

ابدال: نام یکی از مراتب مردان خداست و به مردان راه حق اطلاق می‌شود.

مقام: بگفته‏ى محمد غزالى صفت ثابتى است مر قلب را. مقابل: حال که صفتى است غیر ثابت.

مقام و حال: دو اصطلاح‌ بیان‌کنندهْ کیفیت روحی و درونی سالک هستند. مقام، حالت یا کیفیت پایدار است و با کوشش سالک به دست می‌آید. سالک باید در هر مقامی تا هنگامی که اقتضای تربیت او و نظر مرشد باشد، توقف کند و به مقام دیگر پای نگذارد. اما حال‌، وارد قلبی است که به عنایت حق بر دل سالک فرود می‌آید و عموماً ناپایدار است و سالک در رسیدن به آن دستی ندارد و ماندن در آن حال نیز به اشارت مرشد نمی‌تواند باشد‌. حال، جلوه بیرونی و آشکار دارد و همه آن را می‌بینند، اما مقام، در خلوت مرد راه حق ظهور می‌کند و دیگران از تحقق آن خبر ندارند‌، به همین دلیل، اهل حال‌ را ـ که تظاهر به عشق الهی دارند ـ بسیار می‌بینیم‌، اما اهل مقام، که در خلوت هم با خدا باشند، کم است.

 ( 1444) پس از آن از صفات پاک خداوندى که نعم الرفیق است سخن‏هاى دقیقى باو گفته.( 1445) او را نوازش کرد از همان نوازشهایى که حق از ابدال مى‏کند تا او مقام و حال را بشناسد.( 1446) حال بمنزله جلوه نو عروس زیبا ولى مقام خلوت کردن با نو عروس است. ( 1447) جلوه را شاه و گدا مى‏بیند ولى در خلوت جز شاه کسى نیست.( 1448) عروس براى عام و خاص جلوه‏گر است ولى در خلوت جز عروس و شاه کسى نیست.( 1449) در میان صوفیان اهل حال زیاد است ولى اهل مقام بسیار نادر و کمیاب است.

دراین ابیات مولانا می گوید: عمر نکته هایی از اسرار الهی به رسول روم گفت، از صفات پاک خدا حرف زد، از توجهات پروردگار به مردان حق سخن گفت تا او حالات پایدار وناپایدار بنده را در راه معرفت حق بداند.

کلید واژه: مثنوی، عرفان، حال ومقام

معنى خوف و اینکه خایف کیست و خوف در کدام یک از مراتب عارض مى‏شود،

علیک گفتن: جواب سلام دادن، بمناسبت آن که در جواب سلام مى‏گویند: علیک السلام.

ایمنش کرد: یعنی به او امان داد، خاطرش را آسوده کرد تا نترسد.

نزل: آن چه براى مهمان آماده کنند از خوردنى وغذا.

 لا تخافوا: اشاره است به آیه شریفه: فصلت، آیه‏ى 30. که در آن به مومنان راستین آرامش داده می شود وفرشتگان برآنها فرود می آیند که : نترسید وغمگین نباشید وبدانید که بهشت موعود را خواهید دید.

خایفان: آنها هستند که از پروردگار می ترسند. بسیاری ازراهنمایان اهل طریقت،خوف را صفت کسی می دانند که در راه خدا هنوز به جایی نرسیده ودر قدم های اول است وترس از کیفر خدایی، نشانهْ توجه او به نفس و زندگی این جهانی است. با این حال اگر ایمان درست داشته باشد در پیشگاه پروردگار پذیرفته می شود و با« لا تخافوا» از او پذیرایی می کنند. اما کسی که از این مرحله بالاتر رفته واز « هستی» خود گذشته است، نیازی ندارد که به او بگویند: مترس.بلکه مشمول این آیهْ شریفه است که :: أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اَللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ [1]

دل از جا رفته: مجازا، نگران و مضطرب، ترسیده.

   ( 1439) عمر جواب سلامش گفته او را نزد خود خوانده با مهربانى ایمنى در دلش جاى داده نزد خود نشاند.( 1440) هر کس که بترسد ایمنى باو بخشیده دل ترسانش را با سکون اطمینان مى‏دهند.( 1441) خداى تعالى در قرآن مجید مى‏فرماید :« إِنَّ اَلَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اَللَّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ اَلْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ اَلَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»[2] یعنى کسانى که گفتند مولا و صاحب اختیار ما خداست و بر سر قول خود ایستادند ملایکه بر آنها نازل مى‏شود که نترسید و غمگین نشوید و ببهشتى که بشما وعده داده‏اند شادمان باشید) مولوى اشاره باین آیه نموده مى‏فرماید: کلمه نترسید در حق کسانى نازل شده که مى‏ترسیدند و این انعام در خور این اشخاص است.( 1442) کسى که نمى‏ترسد چگونه باو مى‏گویند نترس، این درس را باو نباید داد براى اینکه او احتیاج بدرس ندارد. ( 1443) عمر ابتدا دل پریشان فرستاده قیصر را از پریشانى نجات داده و شاد نمود.

هفت اندام: سر و سینه و شکم و دو دست و دو پاى، سر و دو دست و دو پهلو و دو پاى. در این جا کنایه است، یعنی سرتا پا دچار ترس وبیم شدن.

هیبت حق : مرتبه یی از خوف خداست که در آن بنده به عقوبت خود نمی اندیشد وشکوه وعظمت پروردگار او را تحت تأثیر قرار می دهد.

صاحب دلق: مرد ژنده پوش، کسى که لباس وصله دار بپوشد، دلق: جامه‏ى وصله زده و کهنه ،مقصود از «صاحب دلق» در گفته‏ى مولانا عمر است بمناسبت آن که عمر جامه‏اى بر تن داشت که بر آن دوازده وصله زده بودند و تنها سه وصله بر پشت شانه‏اش بود. خطب عمر بن الخطاب و علیه ازار فیه اثنتى عشره رقعه. (عمر بن خطاب خطبه خواند و بر تنش ازارى بود با دوازده پینه) و عن انس قال کان بین کتفى عمر ثلاث رقاع. (میان دو شانه‏ى عمر سه وصله بود در جامه‏اش) [1]

تقوى: در لغت، قرار دادن مانع و حاجز است میان خود و آسیب چیزى و هر گونه خطرى مانند نگه داشتن سپر در پیش شمشیر، و در اصطلاح پناه جستن بطاعت است از معصیت، نگهدارى خود از هر چه موجب عقوبت شود اعم از فعل و ترک، اقتدا به پیغمبر (ص) در گفتار و کردار و آن داراى درجات و مراتب متفاوت است و نسبت به اصحاب بدایت و منتهیان تفاوت مى‏پذیرد.[2] مضمون این بیت، مستفاد است از حدیث ذیل: من خاف اللَّه خوف اللَّه منه کل شى‏ء. (هر که از خدا بترسد خدا همه چیز را از او مى‏ترساند.)[3]

دست بستن: دست بر سینه نهادن که علامت احترام است.

خدمت کردن: تعظیم کردن وسر فرود آوردن

یافتن رسول روم عمر را رضی الله عنه، خفته به زیر درخت

آثار مهر و هیبت،

حالتى خوش کرد بر جانش نزول‏: حالت خوش او از این بود که با همهْ ترس وبیم ، می دید که عمر را دوست می دارد.

مهر و هیبت هست ضد همدگر: مهر و محبت، مستلزم انس و سقوط آداب و تکالیف است بر خلاف هیبت که ترسى است آمیخته به احترام و احساس عظمت و لازمه‏ى آن، حرمت داشت و شکوه‏مندى است و بدین مناسبت، ضد و خلاف یکدیگراند و جمع شدن آنها در جگر ظاهرا مبتنى است بر عقیده‏ى مشهور که در گفته‏ى امیر مومنان على علیه السلام آمده است: العقل فى الرأس و الرحمة فى الکبد و التنفس فى الرئة.[1] که بموجب آن محل عواطف، جگر است.

رنگ گردانیدن: به کنایه، ترسیدن و وحشت کردن از آن جهت که هنگام ترس رنگ روى تغییر مى‏کند. مصاف: جایى که صفوف لشکر مى‏ایستند، محلى که مرد مبارز در آن جا ایستد.

کارزار: یعنی جنگ، نبر با دشمنان.

کار زار: یعنی در مواقع سختی جنگ.

   ( 1426) نزدیک نخل آمده قدرى دورتر ایستاده همین که عمر را دید بدنش لرزیدن گرفت.( 1427) هیبتى از این خفته بر وى مستولى شده حالت خوشى که با جانش آمیخته بود باو دست داد. ( 1428) مهربانى و هیبت ضد یکدیگرند عجب است که این دو ضد بر اثر دیدن خلیفه در او جمع شوند. ( 1429) با خود گفت من پادشاهان بزرگ دیده‏ام‏. ( 1430) از دیدن هیچ پادشاهى ترس بر من غلبه نکرده عجب است که هیبت این مرد هوش از سرم ربوده است.( 1431) من در جنگلها مقابل شیرها و پلنگها رفته از آنها رو بر نتافته‏ام.( 1432) من بمیدانهاى جنگ رفته حتى مواقع سختى جنگ را دیده متحمل شده‏ام.( 1433) در زد و خوردها همواره دلم از دیگران قویتر بود.

حقیقت آدمى فکر و بصیرت است،

دید: ترجمهْ بصیرت است و به معنای آگاهی حاصل از تعقّل و تفکّر می‌باشد.

دیدآنست، آن که دید دوست است: یعنی آگاهی و بصیرت در صورتی ارزش قائل است که متوجه دوست (پروردگار) و یا منبعث از آگاهی و علم مطلق پروردگار باش، از این رو مولانا آدمى را بصیرت و تفکر و بتعبیر دیگر «دید» مى‏شمارد چنان که در جاى دیگر گفته است[1]:

            اى برادر تو همان اندیشه‏ى             ما بقى تو استخوان و ریشه‏ى‏

و به گفتهْ سعدی[2]:

            دیده را فایده آنست که دل بر بیند             ور نبیند چه بود فایده بینایى را

کور به: یعنی اگر دید دوست وآگاهی وبصیرت الهی را نداشته باشد، کور بودن برایش بهتر است.

مولانا معتقد است وجه امتیاز انسان، بصیرت وآگاهی است چرا که برترى و امتیاز انسان از دیگر جانوران به تعقل و تفکر است و تن، شکل، رنگ، جامه، تجمل و اسباب زندگی، همه و همه پوست است بر گرد این مغز.

البته مولانا برای آگاهی و بصیرت در صورتی ارزش قائل است که متوجه دوست (پروردگار) و یا منبعث از آگاهی و علم مطلق پروردگار باشد و اگر این دید را نداشته باشد، کور بودن برایش بهتر است؛ این‌گونه بصیرت را نیز کسی دارد که از هوای نفس پاک است.پس مى‏توان گفت که مقصود از «دید» کشف و شهود حقیقت و وصول به لقاى الهى یا اتصال به شیخ و ولى کامل است که نزد سالک از خدا، جدا نیست چنان که مصراع دوم و بیت بعد آن را تایید تواند کرد. آن گاه این شهود و رویت باید متوجه بمحبوب و معشوق جانى باشد که حق تعالى است و غایت شهود است و دیده‏اى که بدین دیدار نائل نشود و بشواغل حسى گراید، در حقیقت از فائده و نتیجه‏اى که مترتب بر آنست معزول مانده و نابینا شده است زیرا دوست و محبوب باید جاویدان و پایدار باشد و عشق بر موجود فانى که دل بستگى ننگین است به کمال انسانى رهبرى نمى‏کند.  

الفاظ تر: سخنان لطیف و آب دار و مطلوب.

عمّر: استعمال این کلمه با تشدید حرف دوم بجهت ضرورت در شعر معمول بوده است[3]:

            اى رفیقان من اى عمّر و منصور و عطا             که شما هر سه سمایید و هوایید و صفا

جان : چه به معنی روح وچه به معنی جانِ جان یاحقیقت هستی، با چشم ظاهر دیده نمی شود.

تاش: یعنی تا اورا

جوینده یابنده بود: مثل است و اصل آن بتازى چنین است: من طلب وجد.[4] این مثل را درمثنوى مکررخواهیم دید.

دخیل: بیگانه در میان قومى، متوسل.

نک :مخفف آنک یعنی آن است یا آن جاست

نخیل: دسته‏اى از درخت خرما، خرماستان.

خرما بن: ترکیبى از «خرما» و «بن» بمعنى ریشه و بیخ است و مراد از آن درخت خرماست

 سایه‏ى خدا: خلیفه، پادشاه. مأخوذ است از حدیث ذیل:« السلطانُ ظلُّ اللَّه فِى الارض یَاوى إِلیه کلُّ مظلومٍ من عِبادِهِ»: (پادشاه یا حکومت سایه‏ى خداست در زمین که هر مظلومى از بندگان خدا بدو پناه تواند برد.) که بصور و طرق مختلف روایت شده است.[5] اعتقادات کهن در ایران هم سلطنت را عطیّهْ خدایی می شمرده وایرانیان می پنداشته اند که در شاهان فرّ ایزدی وجود دارد که سبب برتری آنها بر دیگر افراد بشر است.