پرسیدن شیر از سبب پای واپس کشیدن خرگوش

اسباب مرض: یعنی عوامل این وحشت واضطراب

سبب خاص: یعنی نگرانی وبیم خود را بیان کن.           

 ( 1308) شیر گفت مقصود من این است که بیمارى تو را بدانم که از چه قبیل است.() چرا از رفتن باز ماندى مرا بازیچه قرار دادى.( 1309) خرگوش گفت علت عقب ماندن من ترس است آن شیر در این چاه است و اینجا را براى خود قلعه محکم و سنگر تسخیر نشدنى قرار داده.() رفیق مرا گرفته بدرون این چاه برد.

ترجیح خلوت بر صحبت،

خلوت: تنها نشستن و دورى جستن از مصاحبت خلق، مقابل: عزلت که کناره گرفتن از خود و خودى است، به‌طوری‌که مرد راه حق از این تنهایی و گوشه‌گیری و ذکر و فکر، راهی به خدا بیابد و در طی خلوت، نفس سرکش را مهار کند. بعضى بر عکس این گفته‏اند. خلوت نزد صوفیه از امورى است که در مبادى حال و آغاز سلوک براى مرید لزوم دارد و عملى نیست که ملازمت آن همیشه لازم باشد، [1]بعقیده‏ى مولانا خلوت وقتى درست است که همنشین خوب و موافق بدست نیاید ولى از همنشین خوب و همراه، دورى گزیدن شرط طریق نیست. [2]

خلوت از اغیار باید، نه زیار       پوستین بهر دی آمد نه بها

اما حصول صفاى دل در خلوت بسبب تمرکز حواس و اشتغال بذکر و نشنیدن سخنان بى‏هوده است که در صحبت خلق از آن گزیرى نیست.

ظلمت‌های خلق: تأثیری است که معاشران نامناسب در سالک راه خدا می‌گذارند و او را از مقصود باز می‌دارند.

سر نبرد: یعنی خود را نجات نداد، نابود شد.

 ( 1310) آرى کسى که عاقل است قعر چاه را براى خود انتخاب مى‏کند براى اینکه در خلوت دل صفا پیدا مى‏کند.( 1311) تاریکى چاه بهتر از تاریکى این مردم است کسى که بپاى مردم ایستادگى کند سر بسلامت بیرون نبرد.

زخمم او را قاهر است: یعنی من او را مغلوب خواهم کرد.

سوزیده: یعنی سوختن،

آتشى: منسوب به آتش، آن چه از آتش زاید، مجازا، خشمگین، سوزنده و مردم سوز.

پشت: حمایت، تقویت، استظهار، پشتى، پشتیبانى.

کان کرم: یعنی کسی که اهل بخشش وکرامت است.

   ( 1312) شیر گفت نترس من او را مغلوب خواهم کرد فقط تو نگاه کن ببین در چاه است یا نه؟( 1313) خرگوش گفت من از آتش او سوخته‏ام و مى‏ترسم مگر اینکه نزد تو باشم. ( 1314) و به اطمینان و پشتیبانى تو بتوانم چشم باز کرده بچاه بنگرم.() من فقط بپشتیبانى تو مى‏توانم بیایم که تو مرا در چاه نگهدارى کنى.

زندگى، آشتى اضداد است،

جهان فانى است زیرا متغیّر و محدود است،

میش و گرگ: به کنایه دو چیز مخالف. مقصود اینست که جدایى و گریز این اضداد از یکدیگر شگفت نیست ولى موافقت و سازگارى آنها بمدت دراز، در ترکیب اجسام، عجب است.

   آشتى ضدهاست: بعقیده‏ى اطباى قدیم بدن از چهار عنصر مرکب است و تا اعتدال نسبى میان آنها برقرار است بدن سالم و زنده مى‏ماند و بیمارى و مرگ نتیجه‏ى خروج از اعتدال و غلبه‏ى یکى از عناصر است. شیخ سعدى در بیان این مضمون مى‏گوید[1]:

            چار طبع مخالف سرکش                    چند روزى بدند با هم خوش‏

            چون یکى ز آن چهار شد غالب             جان شیرین بر آمد از قالب‏

جهان رنجور: جهان رنجور است بدین معنى است که درمعرض آفت قرار دارد و مانند بیمار نیروى خود را از دست مى‏دهد و هر چه در معرض آفت باشد زوال آن متصور است. همچنین مى‏توانیم بگوییم که رنجورى و محدودیت قوى نقص است که با امکان ملازمت دارد و با وجوب منافى است و بنا بر این جهان فنا پذیر است زیرا بوجوب وجود متصف نتواند شد.

زندانی بودن جهان: بدین معنا است که جهان مادی محدود است ومانند عالم غیب بی کرانه نیست.

( 1300) اى کسى که جزء هستى و از کلى‏هاى بسیط تر ترکیب یافته‏اى از حال کلیات حال خود را قیاس کن. () وقتى که نصیب بزرگان درد و رنج باشد کى ممکن است کوچکها گنج نصیبشان شود.( 1301) وقتى که کلیات داراى رنج و درد باشند اجزاء آنها چرا رنگ زردى نکشند. (1302) بخصوص جزئى که از اضداد ترکیب شده و آب و خاک و آتش و باد عناصر ترکیبى آن هستند.( 1303) اگر گوسفندى از گرگ فرار کند تعجبى ندارد تعجب در این است که میش با گرگ الفت بگیرد و اضداد با هم جمع شوند. ( 1304) زندگى ما آشتى اضداد است مرگ عبارت از وقتى است که میانه اضداد جنگ شروع شود و از هم جدا شوند. ( 1305) خداوند است که شیر و گورخر را با هم آشتى داده و این دو ضد را بهم پیوسته است.( 1306) پس وقتى جهان بزور بهم پیوسته و زندانى و رنجور است چه تعجب دارد که این رنجور فانى بوده و از میان برود. ( 1307) خرگوش از این قبیل پندها در گوش شیر خوانده گفت علت عقب ماندن و رنجورى من از این قبیل است.

در ادامهْ ابیات پیشین مولانا می گوید: تحول و تغییراتى که در وجود هر انسان از پیرى و جوانى و ضعیفى و نیرومندى و بیمارى و تندرستى روى مى‏دهد دلیل است بر آن که کلیات و عناصر در معرض تغیر و تبدل‏اند از آن جهت که جزو تابع کل است و احکام کل در اجزا سریان دارد و چون در ابیات پیشین با ذکر امثله معلوم شد که کلیات از آفت بر کنار نیستند نتیجه مى‏گیرد که این تحول که در بدن انسان مشاهده مى‏شود امرى است طبیعى و تابع احکام کلى و سنن طبیعت.

ودر شرح وتوضیح بیت (1303) مى‏توان گفت که گریز آدمى از مرگ و فنا جاى تعجب نیست ولى اینکه انسان بر امید زندگى بسوى مرگ مى‏شتابد و از تحصیل شهوات، وسایل فناى خود را فراهم مى‏کند، امرى است در خور تعجب، زیرا کارها و کوششهاى انسان همه بنوعى سعى در ادامه‏ى زندگى است، جنگها و آشتیها، کوشش در جمع مال، حرص در طلب جاه، همه براى زنده ماندن است در صورتى که همین ها سبب فرسایش قوى و آمادگى براى زوال حیات است.

دق: تب بیمارى سل است که آن را تب لازم نیز مى‏گویند و از عوارض آن، لاغرى و نزارى و باریکى تن و اندام است، تصور بیمارى دق، براى ماه از آن جهت است که ماه در نیمه‏ى دوم هر ماه بتدریج باریک مى‏شود و در محاق مى‏افتد.

 مرد ریگ، مرده ریگ: مالى که از مرده بجا ماند، میراث. این کلمه هر گاه بصورت وصف استعمال شود مفید معنى نفرت و تحقیر است. دراین جا منظور فنا ونابودی به طور کلی است.

وبا: هر بیمارى عام، مرگى، مرگا مرگى.

عفن: بد بوى، گندا، گندیده.

همشیره: دو تن که از پستان یک مادر شیر خورده باشند، اکنون در مورد خواهر بکار مى‏رود، مجازا، موافق و سازگار.

غدیر: گودالى که آب در آن گرد آید، آبگیر.

بروت: موى پشت لب، سبلت، سبیل در محاورات کنونى.

باد و بورت داشتن: به کنای، خود بینى و خویشتن ستایى. نظیر: سبلت تابیدن.

حضیض: پستى زمین، نقطه‏ى مقابل اوج

منبسط: بسیط و غیر مرکب، عناصر چهارگانه که قدما آنها را بسیط مى‏دانسته‏اند.

( 1292) ماه که از همه اختران فروزنده‏تر و از هر ستاره زیباتر است گاهى چون کسى که بتب دق مبتلا شده باشد چون خیال باریک شده بشکل هلال در مى‏آید. ( 1293) چه بسا کوه که از این بلاى جان کاه چون ریگ خورد خورد گردیده است. ( 1294) هوایى که روح بخش و تن پرور است گاهى از قضاى الهى عفن و بد بو شده بیمارى وبا تولید کرده آفت تن و جان مى‏گردد. ( 1295) آب شیرین که گوارا و جان پرور است داخل گودالى شده تلخ و بد بو مى‏شود. ( 1296) آتش که با شعله‏هاى خود زبانه کشیده با باد بروت مى‏سوزد گاهى باد تند وزیده خاموشش مى‏کند.() خاک که در بهاران گلها را پرورش مى‏دهد گاهى بادى مى‏وزد و برگ گلها را بر زمین مى‏ریزد.( 1297) از جوش و خروش دریا بانقلاب حال او مى‏توان پى برد.( 1298) چرخ چگونه سر گردان و همواره چون جستجو کننده‏اى در حرکت است حال او هم مثل زاده‏هاى او مى‏باشد.( 1299) گاه ستارگانش در حضیض و گاه میانه و گاه در اوج است و در این احوال دسته دسته اوقات سعد و نحس نجومى ایجاد مى‏کند.

دراین ابیات مولانا به چند مطلب اشاره می کند : اول: فراگیر بودن مرگ و نیستی برای همهْ کائنات وجهان هستی.. دوم:قضیهْ قضاء ،مولانا می گوید: هوا با شادی وآسایش همراه است ، زیرا تنفس هوای پاک نشاط آور وزندگی بخش است واستمرار زندگی وابسته به هوا است.اما اگر قضای الهی برسد همین هوای زندگی بخش پراز بیماری وعفونت ومیکروب می گردد.پس انسان همواره درقبضهْ قضای الهی است. سوم: این که رکود وایستایی موجب تلخی وتیرگی وفساد ودر نتیجه نابودی می گردد،به عنوان مثال آب گوارا که خاصیت زندگی بخش دارد اگر در آبگیری راکد بماند زرد وتلخ وتیره می گردد،و نه تنها دیگر مایه حیات وزندگی نخواهد شد بلکه محل پرورش انواع بیماری ها ومرگ خواهد شد.     

تأثیر قضا در اجزاء ارضى و سماوى،

در من آمد آن که دست و پا برد: یعنی حضرت آدم ازخطور چنین فکر در ذهن ، دست وپا را گم می کند.

سیما: دراینجا یعنی علائم ظاهری، چهره.

آن که در هر چه در آید، بشکند: منظور فنا ونابودی است که هم? اجزاء کائنات را می شکند.           

کلیات: امور کلى از قبیل اجناس و انواع، عناصر چهارگانه (خاک، آب، باد، آتش).

عور: یعنی برهنه، لخت.

چار طاق: گنبدى کوتاه بر روى چهار ستون و طاق و کمانه که فواصل ستونها و زیر طاقها را نبسته باشند، این نوع گنبد را بیشتر بر روى گورها مى‏سازند و اکنون «چار طاق» مى‏گویند، خیمه چهار گوشه، در این جا به معنی آسمان است.

احتراق کواکب: اصطلاح ستاره شناسی است به معنی ناپدید شدن ستاره ها در اثر تابش خورشید

   ( 1284) من به آن بلیه گرفتار شده‏ام که دست و پا را از کار انداخته رنگ از چهره و نیرو از تن مى‏برد. ( 1285) آن بلایى که بهر جا وارد شود خراب مى‏کند و هر درخت تنومند را از بن بر مى‏کند. ( 1286) بسر من همان بلا آمده است که آدم و حیوان و جماد و نبات را سر گردان نموده. ( 1287) اینها که گفتم جزئیات این عالم بود حتى کلیات عالم هم از تاثیر این بلیه رنگشان زرد و بوى خوششان ببوى بد تبدیل مى‏شود. ( 1288) تا دنیا گاهى در سرماى زمستان صبر و استقامت بخرج داده و گاهى در هواى خوش بهار با نشاط خود شکر گزار است چمن هم گاهى لباس سبز زیبا در بر کرده و گاهى لخت و عریان بسر مى‏برد.( 1289) آفتابى که اول روز در قوس صعود بوده و سربلند است در آخر روز قوس نزول خود را پیموده و سر نگون مى‏گردد. ( 1290) ستارگان بر سطح فلک چشمک زنان خود نمایى مى‏کنند زمانى دچار احتراق شده و در اشعه خورشید پنهان مى‏شوند. ( 1291) این زمین با کمال ادب و وقار در حال سکون مشاهده مى‏شود گاهى بر اثر زلزله به تب و لرز گرفتار مى‏شود.

مولانا در این ابیات مسئلهْ مرگ وزندگی وبیم نیستی را مطرح می کند ومی گوید: این فنا ونیستی شامل همهْ اجزای کائنات وعناصر حیات مادی می شود.وممکن است یک باره کلیات هستی مانند برگی زرد وفاسد شود واز میان برود.

پا واپس کشیدن خرگوش از شیر چون نزدیک چاه رسید

دلالت احوال ظاهرى بر احوال باطنى،

سیما شناسی

سیما: نشانها و علامتهاى صورت از رنگ و شکل. این واژه در قرآن کریم شش بار[1] استعمال شده ودر همهْ موارد ، صحبت از دلالت آثار ظاهری بر امور باطنی است.ازجمله آیه‏ى شریفه:«وَ عَلَى اَلْأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ»[2] .

جرس: زنگى بزرگ از آهن بشکل بیضى ناقص و یا استوانه که میان تهى است و در درون آن، کوبه و میله‏اى آهنین قرار دارد، این زنگ را بر پهلوى شتر مى‏بندند و چون شتر حرکت مى‏کند آن میله‏ى آهنین بسطح درونى این زنگ مى‏خورد و از اصابت آن آوازى بلند بر مى‏خیزد، گاهى نیز چند پیاله زنگ (زنگهاى نیم دایره) را بجاى میله از درون جرس مى‏آویزند.

به تمییز کسان: یعنی چنان که آگاهان تشخیص می دهند.

کسان: یعنی مردان عارف ودل آگاه.

مرء مخفى لدى طى اللسان:برگرفته است از فرمودهْ مولا علی که « تَکلّمُوا تُعرَفُوا، فَانّ المَرءَ مَخبُوءٌ تَحتَ لسانِهِ، سخن بگویید تا شناخته شوید.به راستی مرد در زیر زبانش پنهان است»[3]

نکر: یعنی بد طمعی.

() شیر چون با خرگوش براه افتاد در حال غضب و کینه بود.( 1274) پیشا پیش او خرگوش دلیرانه راه مى‏رفت ولى ناگاه پا پس کشید و از شیر عقب ماند. وقتى شیر نزدیک چاه آمد دید خرگوش عقب مانده است‏.

  ( 1275)گفت اى خرگوش چرا عقب مانده‏اى عقب نمان و پیش بیا. ( 1276)خرگوش گفت دیگر من پاى رفتن برایم باقى نمانده دلم از جا کنده شده و جانم بلرزه در آمده. ( 1277) رنگ و روى زرد مرا ببین همین ظاهر حال از وضع در و نیم خبر مى‏دهد. ( 1278) خداى تعالى معرفى مؤمنین را در آیه شریفه «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ » از سیماى آنها ذکر کرده و بهمین جهت عارف ناظر بسیما مى‏باشد.( 1279) رنگ و بو مثل زنگ غماز هستند و خبر از مبدأ و منشأ خود مى‏دهند و شیهه اسب شنونده را از وجود این حیوان با خبر مى‏کند. ( 1280) صداى هر چیز همان چیز را معرفى مى‏کند تا بانگ خر از بانگ در تمیز داده شود. ( 1281) پیغمبر خدا براى تمیز مردمان از یکدیگر فرمود که مرد در زیر زبان خود پنهان است.( 1282) رنگ چهره از حال دل خبر مى‏دهد پس اى شیر بمن رحم کن.( 1283) رنگ و روى سرخ در باطنش شکر نهفته و رنگ و روى زرد از تلخى صبر و بد طعمى خبر مى‏دهد.

صحبت از علامت‌ها، حالت‌ها، تفکر و شخصیت انسان، در چهرهْ اوست. این آثار، علائم و رنگ و بوی هرچیز، حکایت کنندهْ وجود آن است، چنان‌که زنگ شتر، از وجود کاروان خبر می‌دهد. بعقیده‏ى مولانا تمام حرکات خارجى و انفعالات اعضا، منبعث از احوال درونى است و میان آنها پیوستگى و ارتباط وجود دارد و از احوال و حرکات خارجى به کیفیات نفسانى پى مى‏توان برد، سیما ورنگ  و روی  هرشخصی با انسان آگاه سخن می‌گوید. سرخ‌رویی، حکایت از شکر و خشنودی می‌کند و زردرویی، نشانهْ انسان شکیبا، ولی ناخوشنود است.