تأثیر قضا و قدر در اعمال انسان،

قلاووز: کلمه‏ى ترکیست بمعنى راهبر و مقدمه‏ى لشکر.

مَغ: گود و عمیق. مغاک ازین کلمه ساخته شده است.   

اینت: به نون ساکن یعنی این تورا، کلمه‏اى است که در مورد تعجب بکار مى‏رود وحاکی از شگفتی یا اهمیت باشد به کا می آید . [1]

 آب زیر کاه: بکنایت، منافق، مکار و حیه گر، بمناسبت آن که آب در زیر کاه پنهان است و دیده نمى‏شود و ممکن است کسى پا بر روى کاه بگذارد و در آب فرو رود.

آب کاهى را به هامون مى‏برد : یعنی تعجب ندارد اگر آب برگ کاهی را به بیابان ببرد.    

آب، کوهى را ، عجب! چون مى‏برد؟: اما این عجیب است که آب کوهی را با خود بکشاند.     

طُرفه: جالب شگفت انگیز

( 1192) خرگوش چون مقدمة الجیش سپاهى بجلو افتاد تا شیر را بسوى دامى که گسترده بود ببرد.( 1193) خرگوش چاه عمیق و تاریکى را در راه نشان کرده بود و شیر را بطرف آن چاه رهبرى مى‏نمود.  ( 1194) هر دو مى‏رفتند تا نزدیک چاه رسیدند خرگوش عجب آب زیر کاه بود. ( 1195) بلى آب کاه را از صحرا مى‏برد ولى عجب است که کوه را چگونه مى‏برد( 1196) مگر خرگوش کمندى بود که شیر را بطرف دام مى‏کشید راستى خرگوش غریبى بود که شیر را شکار مى‏کرد.

 خواجه تاش: تعبیرى است مرکب از «خواجه» (فارسى) و «تاش» پسوند ترکى که مفید معنى شرکت است و «خواجه تاش» دوتن که ارباب آنها یک نفر باشد. هم ردیف ، همکار، هم رسته .نظیر: خیلتاش: دو تن که با هم در یک خیل و دسته‏اى از سپاه باشند.

کِه : یعنی کوچک، زیر دست، درخدمت

قربانی :یعنی حیوانى که آن را براى تقرب بخدا سر ببرند .یعنی باید قربان شوی

کیش: مرادف مذهب است

( 1179) شیرى در راه متعرض ما بندگان گردید. ( 1180) من باو گفتم که ما مملوک شاهنشاه هستیم و هر دو ما بنده آن درگاهیم‏. ( 1181) او جواب داد که شاهنشاه کیست؟ نام هر ناکس را نزد من مبر.( 1182) اگر تو و رفیقت از پیش من بروید هم شما و هم شاهتان را خواهم درید. ( 1183) گفتم بگذار یک دفعه دیگر روى شاه را دیده از تو نزد او خبر ببرم‏. ( 1184) گفت رفیق خود را نزد من گرو بگذار و برو اگر قبول نکنى هر دو شما را خواهم درید.

لابه: یعنی التماس، زاری.

یارمن بستد: یعنی اکنون رفیقم نزد او مانده.

زفتی: فربهی ،درشتی وچاقی.

وظیفه: یعنی مقرری، همان عهد وپیمان که نخجیران با تو بستند که غذای تو را مهیا کنند.

اومید بُر : یعنی امید نداشته باش          

والحق مُرّ:حقیقت تلخ است ومن به تو حقیقت را می گویم.

ره پاک کن: یعنی این مانع را از سر راه بردار.

دفع آن بى‏باک کن‏: منظور آن شیری که خرگوش ادعا کرده.

 ( 1185) هر چه التماس کردیم نپذیرفت رفیق مرا نگاه داشت و مرا رها کرد که نزد شاه آیم.() اکنون رفیقم نزد او مانده و خون جگر مى‏خورد. ( 1186) رفیق من از چاقى بدن و لطافت گوشت سه برابر من است.( 1187) بعد از این دیگر بعلت بودن آن شیر راه بسته شده و حیوانات نمى‏توانند طعمه براى شما بفرستند حال ما این است که بعرض رسید.( 1188) با اینکه حرف حق تلخ است ولى من حسب الوظیفه مى‏گویم که بعد از این از وظیفه صرف نظر کن.( 1189) اگر طعمه و وظیفه لازم دارى راه را باز کن و این شیر بی باک را از میان بردار. 

جواب گفتن شیر خرگوش را و روان شدن با او

گفت بسم الله: تعبیری است برای این معنا،که بیا برویم ببینیک مسئله ازچه قرار است.

 ( 1190) شیر گفت بسم اللَّه اگر راست مى‏گویى پیش بیفت برویم ببینیم او کجا است.( 1191) تا اگر چنین شیرى وجود داشت سزاى او را بدهم و گر نه ترا بجزاى خود برسانم.

عذر گفتن خرگوش

عفو خداوندیت دست: یعنی از روی بزرگی وسروری مر عفو کن

اى قصور ابلهان:یعنی ای نمونهْ آشمار کوتاهی وتقصیر مردم نادان

مرغ بى‏وقت. نظیر: مرغ بى‏هنگام، شوم است وسرش را باید برید.

عذر احمق بتر از جرمش بود: نظیر: عذر بدتر از گناه.

من نه خرگوشم: یعنی من غافل نیستم، گول نمی خورم.

ناکس: یعنی ضعیف، بیچاره.

استم دیده: یعنی ستم دیده، کسی که به او ظلم شده است.

زکات جاه: حقوقى که اداء آن بر ارباب قدرت و بزرگان لازم مى‏گردد برای رعایت احوال ضعفا و داد ورزیدن و سخن مظلومان شنیدن،ورسیدگی به زیر دستان. این تعبیر برگرفته است از حدیث: زکاة الجاه اغاثه اللهفان.[1]

بحر کاو آبى به هر جو مى‏دهد: معمولاً آب از جوی و رودخانه به دریا می رود اما دراینجا منظور مولانا این است که دریا منبع آب است وآب جوی هم از ابری است که ازبخار دریا پدید می آید.           

 ( 1166) خرگوش گفت امانم بده که عذر موجهى دارم اگر بزرگانه عفوم فرمایى.() و اجازه دهى خواهم گفت تو خداوندگار و پادشاهى و من بنده درگاه.( 1167) شیر گفت چه عذرى؟ اى ابله بى‏شعور این وقت بحضور شاه حاضر مى‏شوند؟( 1168) تو مرغ نابهنگامى باید سرت بریده شود و عذر احمقان مسموع نیست.( 1169) عذر احمق بدتر از گناه او است و عذر نادان زهر دانش است. ( 1170) اى خرگوش نادان من گوش خر ندارم که عذر ترا بشنوم.( 1171) خرگوش گفت اى پادشاه بیا و یک ناکس را کس تصور کن و عذر یک ستمدیده‏اى را بشنو.( 1172) براى سلامتى جان و صدقه سر خود بى‏چاره گمراهى را از در خانه خود مران. ( 1173) دریا که بهزاران جوى آب مى‏دهد هر خسى را بالاى امواج آب خود مى‏نشاند.

 بر جاى او: به کنایه: در محل استحقاق.

جامه‏ى کسى را ببالاى او بریدن: به کنایه، کارى باندازه و شایسته‏ى کسى کردن. یعنی من درجای مناسب کرم وبزرگواری دارم.

جاى لطف: یعنی اگرچه لایق لطف نیستم.

اژدرهای عنف: یعنی در برابر تو تسلیمم به هرچه بر سرم آید.           

آن نفر: یعنی آن گروه نخجیران.

   ( 1174) دریا از این بخشش کاسته نخواهد شد و هر چه کرم کند بیش و کم نمى‏شود.( 1175) شیر گفت البته من کرم دارم ولى بجاى خودش و هر کسى را مشمول آن نخواهم کرد. ( 1176) خرگوش گفت عذرم را مى‏گویم بشنو اگر لایق لطف نبودم بهرچه که از جانب تو آید تسلیمم.( 1177) من موقع چاشت با رفیق خودم بسوى شاه مى‏آمدیم. ( 1178) من بودم و خرگوش دیگرى که با من همراه کرده بودند که نزد شاه آئیم.

گدازش و نوازش جهان هستی

استاد فروزانفر درتفسیر بیت « 1153» می گوید: جهان بعقیده‏ى اشعریه، عبارت است از جوهر واحدى که اعراض گوناگون بر آن طارى مى‏شود و این اعراض دائم و پیوسته در تغیر و تبدل است چنان که یک لحظه ممکن نیست که پایدار و ثابت ماند و اختلاف صور مستند است بتغیر و اختلاف اعراض ولى آن جوهر واحد که از ذرات و یا جوهرهاى فرد تالیف مى‏شود هرگز جز بوسیله‏ى اعراض شناخته نمى‏گردد و این اعراض هم دمادم و پیاپى فانى مى‏شود و عرضى مثل آن در جوهر بوجود مى‏آید و این قاعده را «تجدد امثال» مى‏نامند و از ابو الحسن اشعرى نقل کرده‏اند که: «العرض لا یبقى زمانین». بعقیده‏ى محققین از عرفا اشیا و اعیان ممکنات باقتضاى ظهور صفات جلال گداخته و فانى مى‏شوند و بمقتضاى صفات جمال خلعت حیات و بقا مى‏پوشند و این گدازش و نوازش، حکمى مستمر است و صفت محیى و ممیت بتعاقب بر صور و اعیان اثر مى‏گذارد و جهان هر لحظه مى‏میرد و زندگى مى‏پذیرد و آن را «حکم صفات متقابله» مى‏نامند.

بصورت دیگر مى‏گویند که هر چیز و از جمله انسان داراى دو جنبه‏ى قوه و فعل است و فعلیات نهایت ندارد و عبور و ارتقا از درجه‏اى بدرجه‏ى بالاتر از آن، بحقیقت در حکم فناى درجه و فعلیت اولین است که تا فناى آن صورت نگیرد بفعلیت والاتر متحقق نمى‏شود پس عالم پیوسته تغیر مى‏پذیرد و میان مرگ و زندگى اسیر است. ابراهیم نظام از اکابر معتزله و بنقل بعضى، صوفیه معتقد بوده‏اند که تغیر و تبدل به اعراض اختصاص ندارد بلکه جواهر نیز دائما در حرکت و معروض تبدیل و تغییراند، حرکت جوهرى مساله‏اى است که ابن سینا آن را غیر معقول و باطل شمرده و صدر الدین شیرازى در اثبات آن کوشیده و بکرسى نشانده است. شیخ عطار در اسرار نامه از تحول و سیر اجزاى جهان بصراحت تمام سخن مى‏گوید، گفته‏ى مولانا هم بعقیده‏ى اشعریه و صوفیه و هم بر مبناى حرکت جوهرى قابل توجیه است.[1] ناگفته نماند که طرز بیان مولانا بى‏شباهت نیست به آیه‏ى شریفه:« بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ » و سخت نزدیک است بگفته‏ى ابن عربى: «و من اعجب الامور انه فى الترقى دائما و لا یشعر بذلک للطافة الحجاب و دقته و تشابه الصور»[2].

رسیدن خرگوش به شیر

 شکسته آمدن: مجازا، ترسان و با حال نگرانى بجایى رفتن. منظور بیت این است که اگر با ترس ولرز می آمد معلوم بود که تقصیری کرده است، اما خرگوش بی باک به سوی شیر می آمد واین هر شک وتردیدی را دربارهْ او ازمیان می برد.

ریبت: یعنی شک وتردید.

امر ما را افکند: یعنی اطاعت نکند.

غُرّه‏ى این شیر: یعنی غرش این شیر را گوش کن. 

 ( 1159) شیر در نهایت خشم بود که دید خرگوش از دور مى‏آید.( 1160) بدون ترس و با کمال اطمینان و گستاخى مى‏دود ولى رو ترش کرده و خشمگین است.( 1161) کسى که با ترس و لرز بیاید مورد تهمت است ولى از دلیرى و بى‏باکى هر شک و تردید مرتفع مى‏گردد . ( 1162) وقتى نزدیک رسید شیر فریاد زد که اى ناخلف.( 1163) من گاوها را از هم دریده و با شیران پنجه نرم کرده‏ام‏.( 1164) خرگوش ضعیفى را نمى‏رسد که امر ما را اطاعت نکند.( 1165) خواب و غفلت خرگوش را ترک کرده و غرش این شیر را گوش کن. 

مرگ و رجعت پیاپی انسان و آفرینش

جهان حقیقتى است سیّال و هر لحظه نو مى‏شود، 

پس تو را هرلحظه مرگ و رجعتی ‌است: یعنی تمام لحظه‏ها انسان همواره مظهر جلوه‏های گوناگونی از امواج دریای الهی است و هر لحظه از یک تجلی می‏‏میرد و به حق باز می‏‏گردد تا مجلای تجلی دیگری شود.

 مصطفی فرمود: دنیا ساعتی است : چنان‌که پیامبر فرمود: «الدنیا ساعة فجعلها طاعة»[1] هر لحظه صورت ظاهریِ جلوه‏های حق از میان می‏‏روند و جلوه‏های تازه رخ می‏‏نماید.

فکر ما تیری است از هو: تشبیه فکر به تیر از آن جهت است که فکر و اندیشه از مراتب ظهور علم الهی و در انسان به ودیعت گذاشته شده است، و محرک اصلى عالم وجود و از جمله فکر بشر، حق تعالى است.

هر نفس نو می‌شود دنیا و ما: بعقیده‏ى محققین از عرفا آفرینش، ظهور حق است و صور، مراتب ظهور و تجلى خدا هستند و چون تجلى تکرار نمى‏پذیرد آفرینش همیشه در تغیر و تبدل است و آن چه بدوام و ثبات متصف مى‏شود ذات حق است که بدین تعبیر جوهر و اساس آفرینش است. این تغیر و تبدل را به « خَلْقٍ جَدِیدٍ » تعبیر مى‏کنند که مأخوذ است از آیه‏ى شریفه: بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ[2].

عمر، هم‌چون جوی، نونو می‏‏رسد: یعنی همانگونه که قطره‏های آب در جوی، به هم پیوسته می‏‏نماید، زندگی هم مجموعه‌ای از جلوه‏های ریز ریز وجود است که به دنبال هم می‏‏آید و مستمر به نظر می‏‏رسد. نظیر این مضمون از گفته‏ى مولانا[3]:

            عالم چون آب جوست بسته نماید و لیک             مى‏رود و مى‏رسد نو نو این از کجاست

نک حسام الدین که سامى نامه‏اى است‏: یعنی کسی که در جستجوی دانستن این راز باشد، اگرخود علامه یی است پاسخ را باید از حسام الدین بجوید که مرجعی است بلند پایه.

( 1151) از آن چه گفتیم مى‏توان دانست که براى تو هر لحظه مرگى هست و باز گشتى چنان که حضرت رسول فرمود که دنیا لحظه‏اى بیش نیست. ( 1152) فکر ما چون تیریست از هو در هوا رها شده البته آواز در هوا پایدار نمى‏ماند.  ( 1153) در هر آن و در نفس ما و تمام جهان معدوم شده و از نو هست مى‏شویم ما از نو شدن خود بى‏خبر بوده و گمان مى‏کنیم وجود ممتدى داریم و باقى هستیم. ( 1154) عمر ما چون جوى آبى است که هر آن آب آن تازه مى‏شود ولى در ظاهر مستمر و ممتد بنظر مى‏رسد.( 1155) این استمرار و دوام ظاهرى از سرعت نو شدن پى در پى است چون آتش که با سرعت او را حرکت دهیم.( 1156) یک تکه کوچک آتش را که بسرعت حرکت دهى طولانى و ممتد بنظر مى‏رسد.( 1157) این درازى مدت که ما مى‏بینیم معلوم مى‏کند که عالم صنع خداوندى با چه سرعتى عالم صورت را هر آن پى در پى و نو بنو بوجود مى‏آورد.( 1158) اگر دانشمندى هست که این راز را دریابد همانا حسام الدین نامدار است.

این کلام مولانا ادامهْ سخن پیشین اوست که بموجب آن صورت از بى‏صورت و مقید از مطلق پدید مى‏آید و باز بدان بر مى‏گردد و این حکم یعنى میرانیدن و زنده کردن، حکمى است مستمر به اقتضاى تجلى و ظهور حق تعالى در صفات متقابله مانند: محیى و ممیت و لطیف و قهار که به حکم صفت اولآفریدگان در وجود مى‏آیند و به حکم صفت دوم فانى مى‏شوند و چون تجلى که فیض منبسط و اضافه‏ى اشراقیه‏ى حق است هرگز گسسته و منقطع نمى‏گردد پس آثار آن نیز دائم و پایدار است و انسان و سائر اشیا در هر آنى در تصرف قهر و لطف مى‏میرند و زنده مى‏شوند.

مولانا براین باور است که: در تمام لحظه‏ها انسان همواره مظهر جلوه‏های گوناگونی از امواج دریای الهی است و هر لحظه از یک تجلی می‏‏میرد و به حق باز می‏‏گردد تا مجلای تجلی دیگری شود، چنان‌که پیامبر فرمود: «الدنیا ساعة فجعلها طاعة» هر لحظه صورت ظاهریِ جلوه‏های حق از میان می‏‏روند و جلوه‏های تازه رخ می‏‏نماید و پیوستگی و تداوم این جلوه‏های گوناگون چنان است که چشم ظاهربین متوجه آن نمی‏‏شود و خود را که دائم در مرگ و رجعت است در بقا و دوام می‏‏بیند. مفاد این حدیث بحسب ظاهر کوتاهى عمر دنیاست ولى گمان مى‏رود که مولانا آن را درین مورد بمناسبت آن ذکر کرده است که ساعت مقدارى از زمان است و طبیعت زمان چنان است که جزوى از آن فانى و جزوى موجود مى‏گردد و ازین جهت نمودار مشخصى است از مرگ و زندگى اجزاى جهان بر سبیل تعاقب و دمادم. محتمل است که از ساعت معنى شرعى آن یعنى قیامت و رستخیز اراده شود که آن، زندگى پس از مرگ و در اصطلاح صوفیه قیام عبد است در پیشگاه حق تعالى که مترتب است بر فناء وى در فعل و وصف و رهایى از تعین، و بنا بر این با مصراع اول مناسبت خواهد داشت

وتشبیه فکر به تیر از آن جهت است که فکر و اندیشه از مراتب ظهور علم الهی و در انسان به ودیعت گذاشته شده است، و محرک اصلى عالم وجود و از جمله فکر بشر، حق تعالى است که سلسله‏ى محرکات بتمام و کمال بدو منتهى مى‏گردد ازین رو، فکر و اندیشه بتحریک حق در انسان حادث مى‏شود و مانند تیر پران باز بسوى حق رجوع مى‏کند.

در ادامه مولانا با مثالی از محسوسات، مسئله را بیشتر توضیح می‏‏دهد: قطره‏های آب در جوی، به هم پیوسته می‏‏نماید، زندگی هم مجموعه‌ای از جلوه‏های ریز ریز وجود است که به دنبال هم می‏‏آید و مستمر به نظر می‏‏رسد. تیزی و سرعت این تغییر و تداوم آن را مستمر نشان می‏‏دهد. یا مثل پاره‌آتشی که به سرعت در هوا حرکت داده شود؛ اگر یک تکه‌چوب مشعل را در هوا به طور یک‌نواخت حرکت بدهی (بجنبانی به ساز)، مانند خط دراز جلوه می‏‏کند. آفرینش هم این تجلیات گوناگون را چنان با سرعت در پی یک‌دیگر می‏‏آورد که انگار یک جلوه بیشتر نیست و مدتی دراز ادامه دارد. ‏