قصّه جوحى و آن کودک که پیش جنازه پدر خویش نوحه مى‏کرد

خانه گِِل

 این لطیفه را مرحوم فروزانفر از الاغانى، محاضرات راغب، المحاسن و المساوى ابراهیم بن محمد بیهقی و لطایف عبید زاکانى آورده‏اند.[1] اما در الاغانى آمده است على بن زید، کاتب عباس بن مأمون، از ابن دراج مى‏پرسد: از نادره‏ها براى من چه دارى؟ به هر حال، چون نوشته عبید فارسى است با آن که متأخر است عین آن را مى‏آوریم: «جنازه‏اى را بر راهى مى‏بردند، درویشى با پسر بر سر راه ایستاده بودند. پسر از پدر پرسید که بابا در اینجا چیست؟ گفت آدمى. گفت کجایش مى‏برند؟ گفت به جایى که نه خوردنى باشد و نه نوشیدنى، نه نان و نه آب، نه هیزم، نه آتش، نه زر، نه سیم، نه بوریا، نه گلیم. گفت بابا مگر به خانه ما مى‏برندش.»[2]

جوحى: بعضى او را شخصیتى واقعى پنداشته و گویند از قبیله فزاره بود و «ابو الغُصن» کنیت داشت و با ابو مسلم خراسانى معاصر. جُحى در حماقت مثل است. چنان که گویند: «أحمَقُ مِن جُحى.» و بعضى گویند شخصیتى افسانه‏اى است و بعضى او را با ملا نصر الدین یکى مى‏دانند. نام «جُحا» در ادبیات منظوم و منثور فارسى فراوان آمده است. [3]

کودکى در پیش تابوت: در هر دو مأخذ، نوحه کننده زن است. نالیدن کودک پیش تابوت از تصرفهاى مولاناست.

زَحیر: زشت، بد، تنگ و تاریک.

نشان: اثر. چیزى که بنمایاند آن جا خوردنى است.

معمور: آباد.

کور و کبود: در این بیت کنایه از تاریک و تنگ ناپسند است.

بى‏زینهار: که در آن جاى امان نیست.

نَسَق: نمط، گونه.

( 3127) کودکى در پیش تابوت پدر زار زار گریه مى‏کرد و دست بسر مى‏کوبید. ( 3128) مى‏گفت اى پدر تو را بکجا مى‏برند؟ مى‏برند که بزیر خاک بسپارند. ( 3129) تو را بیک خانه تنگ و خالى مى‏برند که نه قالى دارد و نه حصیر. ( 3130) نه در شب چراغ در آن هست و نه در روز نان و نه نشانى و بویى از طعام در آن جا پیدا مى‏شود. ( 3131) نه در درستى دارد نه سقف و بام‏ صحیح و نه براى روشنایى روزنه‏اى دارد نه در آن جا نه براى مهمان آب چاه هست و نه همسایه‏اى دارد که پناه آن باشد. ( 3132) بدن تو که بوسه گاه مردم بود در یک همچو خانه تنگ و تاریکى چه خواهد شد. ( 3133) در چنین خانه بى‏امان و تنگى البته رنگ و روئى نخواهد ماند. ( 3134) باین طور اوصاف خانه را شمرده و اشک از دیده‏گانش جارى مى‏شد. ( 3135) جوحى که مسخره‏اى بود بپدرش گفت پدر بخدا این جنازه را خانه ما مى‏برند. ( 3136) پدرش گفت ابلهانه حرف مزن جوحى گفت بابا جان نشانیها را گوش بده‏. ( 3137) این نشانیها را که گفت همگى بدون شبهه نشانى خانه ما است‏. ( 3138) همان خانه ما است که نه حصیر دارد نه چراغ نه طعام نه درش درست است نه سقف و بام درستى دارد. ( 3139) بلى اشخاص در خودشان صد نشان از این قبیل دارند ولى کسانى که از حد خود تجاوز کرده‏اند کى این نشانیها را خواهند دید .

مولانا دل ناآگاه و عاری از نور خدا را با گور قیاس می‌کند و به انسان‌ها می‌گوید: از این گِل خانه و مرتبه پست مادی درآیید. خانه زشت و تاریک، خانه سرگشتگی‌، خانه‌ای که آثار زندگی و صفات حیاتی در او نیست، مانند درون منکران. در حقیقت مضمون این ابیات توصیف انسان های بی ایمان است که چون نور ایمان در دل ندارند دلهاشان تاریک است، و بى‏بهره از لذتهاى روحانى و خوراکهاى معنوى.

          روزى بى‏رنج جو و بى‏حساب             کز بهشتت آورد جبریل سیب‏

          بلکه رزقى از خداوند بهشت             بى‏صداعِ باغبان بى‏رنجِ کِشت‏

2541- 2540 / د /3

دل مرد خدا، مسجد است:

 بر در این خانه: یعنی بر درگاه حق یا بر در خانهْ هستی که در آن، جز پروردگار، هیچ‌چیز وجود حقیقی ندارد.

مسجدِ درون اولیا: کنایه از دل آنان که محل یاد خداست.

تا دل مرد خدا...:

          گر زنى بر نازنین‏تر از خودت             در تگ هفتم زمین زیر آردت‏

          قصّه عاد و ثمود از بهر چیست؟             تا بدانى کانبیا را نازکى است‏

3307- 3306/ د / 1

اهل دل: یعنی مردان حق و اهل معنا.

جسم دیدند آدمی پنداشتند: اشاره به آیه واقعه در سوره یس که مى‏فرماید «قالُوا ما أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا » یعنى گفتند شما هم نیستید جز یک بشرى مثل ما.[1]

قرن: برگرفته است از آیه‏هاى قرآن کریم، از جمله: «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ.»[2]

تو: خطاب به همهْ بنی‌آدم است.

 ( 3119) اگر مى‏دانند که در این خانه چه کس منزل دارد بر در این خانه این گستاخى از چیست؟ . ( 3120) اینها ابلهانند که باهل دل جفا کرده و بمسجد تعظیم مى‏کنند . ( 3121) بگو اى خرها آن حقیقت و این مجاز است مسجدى جز دل سروران وجود ندارد . ( 3122) آن مسجدى که در دل اولیا است سجده‏گاه تمام عالم بوده و آن جا منزلگاه خداست‏ . ( 3123) هیچ قومى را خدا رسوا نکرده مگر اینکه از آن قوم دل مرد خدا بدرد آمده باشد . ( 3124) آنها اینها را جسم دیده و آدمى مثل خود دانستند و با آنها جنگ و ستیز آغاز کردند . ( 3125) اخلاق همان مردمان پیش در تو هم هست چرا نمى‏ترسى که تو همان باشى‏. ( 3126) چون همه آن نشانیها در تو موجود است وقتى تو از آنها بودى دیگر از کجا رستگار خواهى بود.

ذات حق با معیار و میزان ما شناخته نمی‏شود، زیرا ما به چیزهایی می‏توانیم بیندیشیم که دنیایی و فناپذیر است. مولانا اشارهْ ناگوار به سرنوشت اقوام پیشین، مانند قوم نوح و قوم لوط می‏کند که دل انبیای حق را به درد آوردند و رسوای جاودان شدند.

"حیات طیبه"، زندگی درونی و معنوی مردان حق

 حیات طَیِّبَه: زندگى پاکیزه و خوش، کنایت از آرامش. مأخوذ است از آیه «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً: هر که کارى نیکو کند از زن و مرد و مؤمن باشد هر آینه زنده خواهیم داشت او را زندگانى پاکیزه.»[1]

صَبى: کودک، و در اینجا کنایه از جوان و شاداب است.

دانستن: شناختن.

پیدا: شناسا، شناخته.

حسد کردن خسان: «وَ الجاهِلُونَ لِأهلِ العِلمِ أعداءٌ.»[2]

علم الیقین: بدرستى، چنان که باید.

خود را بر شمشیر تیز زدن: قدرت مردان حق یا قهر الهی است.

صد قیامت: مولانا در برخى ابیات مثنوی «قیامت» را کنایه از ولى کامل مى‏داند:

          چون تو اسرافیلِ وقتى راست خیز             رستخیزى ساز پیش از رستخیز

          هر که گوید کو قیامت؟ اى صنم             خویش بنما که قیامت نک منم‏

          در نگر اى سایلِ محنت زده             زین قیامت صد جهان افزون شده‏

1481- 1479 / د /4

          پس محمّد صد قیامت بود نقد             ز آن که حل شد در فناى حلّ و عقد

750 / د /6

( 3111) مگر آن پیرى که مست حق است و در درون او حیات طیبه جاى گرفته‏. ( 3112) از ظاهر پیرند و از باطن جوان آنها اولیا و انبیا هستند. ( 3113) اگر اینها در نظر نیک و بد پیدا نیستند پس چرا این همه پست فطرتان به آنان حسد مى‏ورزند. ( 3114) اگر یقین بوجود آنها ندارند این کینه و بغض و حیله‏گرى نسبت به آنها از کجا است‏. ( 3115) از طرفى اگر اینها بروز رستاخیز عقیده دارند چرا با آنها ضدیت کرده و خود را بدم شمشیر تیز مى‏دهند. ( 3116) او همان ولى و نبى بروى تو مى‏خندد فقط ظاهر او را نگاه مکن زیرا در درون او صد قیامت پنهان است‏. ( 3117) جنت و دوزخ از اعضاء و تابعین او هستند و هر چه تصور کنى او بالاتر از آنست‏ ( 3118) هر چه را که تو تصور کنى فنا پذیر است و آن که در اندیشه نمى‏آید خداى یگانه است‏ .

"پیری که از حق مست است"، مردی است که به کمال روحانی رسیده است. پروردگار در سورهْ نحل، دربارهْ مردان و زنان نکوکار و مؤمنان حقیقی فرموده است: « فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً » مولانا می‏گوید: این "حیات طیبه"، زندگی درونی و معنوی مردان حق است که آنها را از عوارض پیری و سالمندی هم بی‌آسیب می‏کند. در ادامه می‏گوید: مر‌دم دنیاپرست هم این مردان حق را خوب می‏شناسند و به همین دلیل، به آنها حسد می‏ورزند. حسودان می‏دانند که مردان حق، عالم به علم‌الیقینند و تکیهْ آنها به پروردگار، خلل نمی‏پذیرد. مولانا می‏گوید: مقابله دنیاپرستان با قدرت حق و مردان حق، به این دلیل است که آنها به رستاخیز و کیفر آن دنیا معتقد نیستند. دو بیت بعد، توصیف پیر است که همت و توجه باطنی او می‏تواند دشمنان حق را گرفتار "صد قیامت" کند و هر چه اندیشی تو، او بالای اوست.

شکایت گفتنِ پیر مردى به طبیب از رنجوریها و جواب گفتن ِطبیب او را

آثار پیری در روح و روان

 زحیر: بیمارى معده است، لیکن در تعبیر مولانا به معنیهاى دیگرى به کار رفته است. در اینجا «رنج و زحمت» معنى مى‏دهد:

          بر تو آسان کرد و خوش آن را بگیر             خویشتن را در میفکن در زحیر

481/ د / 1

داغ بر چشم بودن از ظلمت: کنایه از کم شدن بینایى.

دمگیرى: تنگ نفس.

انقطاع دم: بریدن نفس، نفس تنگى.

بر دوختن بر چیزى: بدان متوسّل شدن، آن را بهانه قرار دادن.

مُدَمَّغ: (اسم مفعول از تدمیغ، ساخته فارسى زبانان از دماغ) گران سر، متکبّر، پر نخوت.

هى کردن: کنایه از خشمگین شدن و فریاد بر آوردن،پرخاش نمودن.

( 3099) پیرى نزد طبیب رفته گفت من از دماغ خود در رنج هستم و همواره نالانم‏. ( 3100) گفت این ضعف دماغ از پیرى است گفت چشم من هم تاریک شده‏. ( 3101) طبیب گفت اى پیر از اثر پیرى است گفت پشتم خیلى درد مى‏کند. ( 3102) گفت اى شیخ آن هم از پیرى است گفت هر چه مى‏خورم تحلیل نمى‏رود. ( 3103) گفت ضعف معده تو هم از پیرى است گفت وقت خون گرفتن خون در عروقم گیر مى‏کند. ( 3104) گفت بلى مرض انقطاع خون است وقتى آدم پیر شد هزار علت بروز مى‏کند. (- گفت پاى من سست شده و از راه رفتن باز مانده‏ام گفت این پیرى است که تو را گوشه نشین ساخته‏. ( 3105) گفت احمق تو از طبابت همین یک کلمه پیرى را یاد گرفتى؟. ( 3106) دماغ تو این قدر عیب کرده که نمى‏دانى که خداوند براى هر درد درمانى قرار داده؟. ( 3107) تو خر احمق از بى‏مایگى و نفهمى زنده هستى‏. ( 3108) طبیب گفت بلى این غضب تو هم از اثر پیرى است‏. ( 3109) چون تمام اعضا و اعصاب تو ضعیف شده صبر و حوصله‏ات هم کم شده است‏. ( 3110) آدم پیر تاب شنیدن دو کلمه حرف ندارد و فوراً پرخاش مى‏کند و توانایى یک جرعه آب خوردن ندارد و فى الفور قى مى‏کند.

به دنبال این سخن که "روزگارک برد و روزش دیر شد"، یعنی گمراهان عمر کوتاه این جهانی را صرف دنیا می‏کنند و در نتیجه، حاصلی جز ضعف قوای جسمانی و روحانی نصیب آنان نمی‏شود، مولانا لطیفه‌ای را در این رابطه بیان می‏کند و می‌خواهد به این نتیجه برسد که پیری و سالمندی، اگر با سیر الی‌الله و توجه به عالم معنا باشد، دشوار و رنج‌آور نخواهد بود. سالمند به پزشک می‏گوید: از ضعف قوای ذهنی یا ضعف حافظه ناراحتم.

ـ ‌پزشک: علت آن از پیری است.

ـ‌ سالمند: چشمانم تار شده است.

ـ‌ پزشک: آن‌هم از پیری است.

ـ‌ سالمند: کمرم نیز درد می‏کند.

ـ‌ پزشک: آن هم نشانهْ پیری است.

ـ‌ سالمند: هرچه می‌خورم هضم نمی‏شود.

ـ‌ پزشک: ضعف دستگاه گوارش هم از پیری است.

ـ سالمند: موقعی که می‌خواهم نفس بکشم، نفسم بند می‏آید.

ـ‌ پزشک: آن هم از پیری است. در این هنگام سالمند از کوره در می‌رود و با عصبانیت به پزشک می‏گوید: ای احمق تو با این همه اسم و رسم، فقط همین یک جمله را یاد گرفته‌ای که برای هر مرض و دردی، بگویی علت آن از پیری است؟ پزشک می‏گوید: ای سالمند! این ناراحتی و عصبانیت توهم از پیری است.

دنیاپرستان خوابناک(ادامه)

نِعمَ الماهِدُونَ: برگرفته است از آیه «وَ اَلْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ اَلْماهِدُونَ: و زمین را گسترانیدیم و چه نیکو گسترندگانیم.»[1] و از «نِعمَ الماهِدون» عنایت پروردگار مقصود است.

هَذا رَبِّ: هذا ربِّى: این پروردگار من است. سخن حضرت ابراهیم (ع) است.[2]

این دو مجلس: اشاره به این جهان و آن جهان است.

در این ابیات، پاسخ مولانا به سخنان آزمندان دنیاپرست است. جان کلام مولانا این است که تو از دنیای مادی نمی‏گذری، چطور از خدای به این بزرگی می‏گذری و او را فراموش می‏کنی؟ با این‌که پروردگار، نعم الماهدون است, یعنی بهترین گسترش دهند‌گان است. از "خدا چاره ستش"، یعنی می‏تواند خدا را فراموش کند و طاغوت، یعنی طغیان‌کننده و نافرمان و مانع راه حق. "صبر"، یعنی خودداری از پیروی هوای نفس و نخواستن دنیا و شکوه نکردن از نداشتن آن. مولانا به آیات 75 تا79 سورهْ انعام اشاره می‏کند که ابراهیم خلیل، در جست‌وجوی پروردگار، اختران و ماه و خورشید را خدا پنداشت، اما با دیدن افول آنها این اندیشه را رها کرد. ارتباط این بیت با ابیات بالا در این است که مولانا می‌خواهد بگوید: تو با دیدن ناپایداری دنیا چرا به دنیا دل‌بسته‌ای و رها نمی‏کنی.

 کالأنعامِ: برگرفته است از آیه «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ: آنان همانند چار پایند، بلکه گمراه‏ترند.» [3] «إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً.»[4]

گنده بغل: آن که نم زیر بغل او بد بو باشد. در این بیت کنایه از تیره درون، خبیث دل، رانده شده.

روزگارک: «کاف» افاده تصغیر کند، اشاره به عمر کوتاه این جهانی است که گمراهان، آن را صرف دنیا می‏کنند و به جایی نمی‏رسند. یا افاده تحقیر کند، چه عمر آن که چون چار پا به خور و خواب پردازد ناچیز و بى‏بهره است.

روز دیر شدن: ظاهراً به معنى «محروم ماندن» است و تعبیرى است از حدیث «الصُّبحَةُ تَمنعُ الرِّزقَ: خواب بامدادى مانع روزى مى‏شود».

فکرگاه: ظاهراً پسوند «گاه» به خاطر رعایت وزن آمده است.

بی‌چیز الف، اصطلاح مکتب‌خانه است که الف نقطه‌ای ندارد و در کلام مولانا بیشتر کنایه از بی‌حاصلی زندگی است.

در این اندیشه‌ام: یعنی به یاد خدا هستم.

دستان: مکر، فریب.

( 3092) جز بامید خداوند از این آبشخور چه کس جز گاو و خر جرعه‏اى مى‏نوشد . ( 3093) آن که مصداق آیه« أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» است اگر چه مکار است‏ . ( 3094) ولى مکر او سرازیر و بى‏اثر شده و خودش نیز سرازیر گشته رو بپستى رفت روزگارى گذراند و وقت گذشت‏. ( 3095) قوه فکرتش ضعیف و عقلش خرف گردیده عمرش تمام شده و چیزى در دست ندارد. ( 3096) و آن چه هم که مى‏گوید در فکر آخرتم از داستانهاى نفس اماره است‏. ( 3097) این هم که مى‏گوید خداوند غفور و رحیم‏ است جز حیله نفس چیز دیگرى نیست‏ . ( 3098) تو که غمگین هستى و مى‏گویى دستم تهى است اگر واقعاً مى‏دانى که خدا غفور و رحیم است پس این ترس تو براى چیست؟.