بیان ِحال ِخود پرستان و ناشکران در نعمتِ وجود انبیا و اولیا علیهم السّلام

دنیاپرستان خوابناک

 هر که ز یشان: یعنی هریک از ایشان یا همهْ ایشان «ایشان» مقصود پیمبران یا اولیاست.

سبک دارى: یعنی سهل انگاری و آسان‌گیری، ارزش ننهادن، بى‏اهمیت فرض کردن.

او: مرجع هر دو ضمیر را مى‏توان «خدا» گرفت و مى‏توان ضمیر دوم را به «بنده» ارجاع داد، هر چند در لفظ نیامده است.

فراغت از غم فردای او: یعنی نگران قیامت نبودن و به آن فکر نکردن.

لقاى صالحان: یعنی دیدار مردان حق و بهره‌مندی از هدایت آنها، دیدار خاصان خدا و از آنان پند نیوشیدن.

شهان: کنای از پیمبران و اولیاومردان حقند.

روبه شانگى: یعنی خدمت دروغین؛ تظاهر به خدمت و کوچکی، کنایه از ظاهر سازى و تزویر .

سیر چشم: یعنی بی‌نیاز از منافع و ظواهر زندگی مادی. کنایه از بى‏اعتنا به نعمت این جهان، مقابل گرسنه چشم.

دغا: به معنای حیله و نیرنگ است.

خُفیَه: پنهانى، نهانى، درون.

زَرق: تزویر.

در آمیختن: آمیزش داشتن. کنایه از دوستى و آشنایى نمودن.

مولَع: یعنی حریص، آزمند.

نفقه: هزینه، خرج روزانه.

خوابناک: خواب آلود، که در خواب است.

از بن دندان: در این بیت به معنى از رضاى خاطر، به رضا و رغبت.

ضلال: گمراهى.

چاره بودن: گزیر بودن، صرف نظر کردن، در گذشتن.

( 3070) هر کس از گناه و عیب آنها یاد آورى نموده از دل چون سنگ و از جان سیاه آنان گفت‏. ( 3071) از اینکه فرمان‏هاى خدایى را سبک گرفته و از غم فردا فراغت دارند. ( 3072) از هوس و عشق دنیا و زبونى نفس زنانه آنان‏. ( 3073) و آن فرارى که از گفته ناصحان داشته و از ملاقات صالحان همى‏رمند. ( 3074) با دل و اهل دل بیگانه و با شاهان رفتارشان چون روبهان با تزویر است‏. ( 3075) همانها که سیر چشمان را گدا پنداشته و از حسد در پنهانى آنان را دشمن مى‏دارند. ( 3076) آرى اینها صفات تو است که مى‏گویم اگر آن سیر چشم چیزى از تو قبول کند گویى گدا است و اگر نپذیرد مى‏گویى تزویر و مکر و ریا است‏. ( 3077) اگر با تو آمیزش کند گویى طمع دارد و اگر دورى گزیند گویى متکبر است‏. ( 3078) منافق وار متعذر هستى که من در تهیه نفقه زن و فرزند درمانده‏ام‏. ( 3079) نه مجال سر خاریدن دارم و نه وقت پرداختن بدین و آئین‏. ( 3080) مى‏گویى اى فلان همتى کن که من هم عاقبت بخیر شده و در جرگه اولیا باشم‏. ( 3081) این سخن هم از روى درد و سوز دل گفته نشده چون شخص خواب آلوده یاوه‏اى گفت و بخواب رفت‏. ( 3082) مى‏گوید لابدم قوت عیال خود را تهیه کنم و بهمین جهت با جدیت کسب حلال مى‏کنم‏. 

مولانا مانند بسیاری از مردان، پیروی از هوای نفس را به کار زنان تشبیه می‏کند و موارد بسیاری در مثنوی هست که نفس و زن را مشابه یک‌دیگر می‌بیند. روی سخن مولانا با کسانی است که خرج زن و بچه را بهانه کرده‌اند تا دین را زیر پا بگذارند. مولانا می‏گوید: سخن دنیاپرست از سر دل‌سوزی نیست. دنیا پرست می‏گوید: من ناچارم که صمیمانه دنبال کسب و کار حلال باشم. مولانا فقط به مردان حق می‏گوید: که ما را با توجه معنوی و باطنی خود، به یاد داشته باشید.

قصد کردن غُزان به کشتن یک مردى تا آن دگر بترسد

 غُزان: از طایفه‏ هاى ترکان شرقى که در آغاز سده ششم هجرى از ما وراء النهر به خراسان آمدند و خراج گزارى ایران را پذیرفتند اما در اثر بد رفتارى عاملان سنجر با آنان، به خراسان تاختند و در سال 548 ه. ق پس از اسیر کردن سلطان سنجر، بر مرو غارت بردند. سپس رو به نیشابور آوردند. و آن شهر را نیز غارت کردند و مردم آن را کشتند و خرابى بسیار به بار آوردند. گروهى از علماى اسلام از جمله مُحمّدِ یَحیى را به قتل رساندند. برخى قصیده‏هاى خاقانى و انورى اندکى از فجایع آنان را حکایت مى‏کند.

داستانى که مولانا آورده است نزدیک است به جمله‏اى که سعدى از گفته قاضى همدان آورده (دیگرى را بیندازد تا من عبرت گیرم).

زدن: حمله بردن.

حکمت: در این جا یعنی علت ودلیل.

هیبت زدن بر کسى: ترسیدن او.

پیدا کند: یعنی نشان بدهد.

آخر زمان: یعنی عصر محمدی، دوران اسلام.

قرن ها: یعنی اقوام وملل

آخِرُونَ السَّابِقُون: اشاره به حدیث نبوی(ص) «نَحنُ الآخِرُونَ السَّابِقُونَ یَومَ القِیامَةِ بَیدَ أنَّهُم اُوتُوا الکِتابَ مِن قَبلِنا وَ اُوتِیناهُ مِن بَعدِهِم: ما پسینیانیم که روز رستاخیز پیش مى‏افتیم، جز که آنان را پیش از ما کتاب دادند و ما را پس از آنان.» به موجب این حدیث، ملت اسلام با این که در تاریخ ادیان آخِر است، اما درقیامت پیش از پیروان مذاهب دیگر قرار می گیرد.[1]

عارض: به قرینه «رحمت» ممکن است به معنى «ابر» باشد، چنان که در قرآن کریم است «فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا: چون دیدند ابرى را که روى به وادیهاشان نهاده گفتند این ابرى باران زا براى ماست.»[2]

          پس سپاس او را که ما را در جهان             کرد پیدا از پس پیشینیان‏

          تا شنیدیم آن سیاستهاى حق                      بر قرونِ ماضیه اندر سبق‏

3118- 3117 / د /1

( 3057) غزها که طایفه‏اى از ترکان خونریز بودند براى غارت بیک ده وارد شدند. ( 3058) در آن جا دو نفر از اعیان ده را دستگیر کرده و بر آن شدند که یکى از آنها را بکشند. ( 3059) دست او را بستند که بکشند مرد گفت آقایان‏. ( 3060) براى چه مرا مى‏کشید و چرا تشنه خون من شده‏اید. ( 3061) در کشتن من چه حکمتى هست در صورتى که من درویش عریانى هستم‏. ( 3062) گفتند تو را مى‏کشیم تا رفیق تو بترسد و زر و مال خود را بما نشان دهد. ( 3063) مرد گفت رفیق من از من فقیرتر است گفتند نه او دروغ مى‏گوید مالدار است و زر دارد. ( 3064) مرد گفت اگر با احتمال و وهم شما کار مى‏کنید من و او در این مرحله مساوى‏ هستیم‏. ( 3065) بنا بر این او را بکشید تا من بترسم و زر را بشما نشان دهم‏. ( 3066) پس کرم خداوندى شامل حال ما شده که ما در آخر زمان آمده و در انتها واقع شده‏ایم‏. ( 3067) آخرین قرنها از قرنها همه پیش است زیرا پیغمبر (ص ع) فرمود «نحن الآخرون السابقون» ما در آخر واقع شده و از همه پیش افتاده‏ایم‏. ( 3068) زیرا هلاک قوم نوح و قوم ثمود براى ما باعث رحمت گردید. ( 3069) آنان را خداى تعالى کشت تا ما بترسیم و عبرت بگیریم و اگر بعکس بود واى بحال ما.

عیب‌جویان گمراه‌ترند(ادامه)

 لا تَخافُوا: مترسید برگرفته است از آیه «إِنَّ اَلَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اَللَّهُ ثُمَّ اِسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ اَلْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا: آنان که گفتند پروردگار ما اللَّه است سپس پایدار ماندند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آیند که مترسید و اندوهگین مباشید.»[1]

او را نام چیست: لغویان عرب، ابلیس را مشتق از «ابلاس» گرفته‏اند و «ابلاس» به معنى نومیدى از رحمت خداست. «وَ یَوْمَ تَقُومُ اَلسَّاعَةُ یُبْلِسُ اَلْمُجْرِمُونَ.»[2] و نیز لعنتى که از پروردگار بر اوست.

عَلیای او: یعنی علوّ و بلند پایگی او.

معروفى: معروف بودن، مشهور بودن.

رو از خوف شستن: کنایه از ایمن بودن از عذاب.

 ( 3049) اگر عیبى را دیدى که ندارى باز ایمن مباش زیرا ممکن است پنهان بوده و بعداً آشکار گردد . ( 3050) تو که از خدا کلمه« أَلاَّ تَخافُوا» نشنیده‏اى پس براى چه خود را ایمن و خوشحال مى‏بینى‏ . ( 3051) ابلیس سالها با نیک نامى بسر برد پس از آن رسوا گردیده عیبش فاش شد اکنون ببین چه نام دارد. ( 3052) مرتبه بلندش در جهان معروف بود ولى اکنون بعکس اول معروف گردیده‏. ( 3053) تا ایمن نشده‏اى از معروفیت بپرهیز اول از خوف و ترس پاک شو پس از آن از امنیت سخن بگو. ( 3054) تا ریشت در نیامده بر جوانان ساده رو طعنه مزن‏. ( 3055) این را نگاه کن که جانش مبتلا گردیده و بچاه افتاد براى اینکه کار او بتو پند دهد. ( 3056) شکر کن که تو بچاه نیفتادى تا پند او گردد او زهر را نوشید تا قند نصیب تو گردد.

ای چه بسا عیبی که به ظاهر در تو نیست، ولی در باطن تو باشد و روزی کشف شود. اما نباید ترسید، خداوند در آیهْ شریفه سورهْ فصلت می‌فرماید: «... أَلاَّ تَخافُوا...» نترسید. همین دل‌داری حق نشان می‏دهد که مؤمن هم از گناه و کیفر در امان نیست. ابلیس مطابق روایات، ششصد هزار سال عبادت کرد و عاقبت راندهْ درگاه شد. "بین که او را نام چیست"، اشاره به این است که ابلیس در لغت به معنای نومید است. انسان عارف، در هیچ وضعیتی خود را ایمن نمی‏کند. مولانا می‏گوید: عیب دیگران را نگو تا عیب خودت آشکار نشود. هرکس که عیبی دارد، در حقیقت فدای هدایت دیگران شده است و او را نباید سرزنش کرد.

مضمون کلام مولانا گرفته از فرموده‏ى على (ع) است: «تا چه رسد به عیب جویى که برادرش را نکوهش کند و به آن چه بدان گرفتار است سرزنشش کند... اى بنده خدا، در گفتن عیب کسى که گناهى کرده است شتاب مکن، چه امید مى‏رود که آن گناه را بر او ببخشند و بر گناه خُردِ خویش ایمن مباش چه بود که تو را بر آن عذاب کنند. پس اگر از شما کسى عیب دیگرى را دانست بر زبان نراند، به خاطر عیبى که در خود مى‏داند. و شکرِ بر کنار ماندن از گناه، او را باز دارد از آن که دیگرى را که به گناه گرفتار است بیازارد.»[3] و نیز فرماید: «و پند گیرید از آن کسى که آن (تقوى) را تباه کرد و مبادا از شما پند گیرد آن کس که گردن در حلقه تقوى در آورد.»[4]

حکایتِ هندو که با یار خود جنگ مى‏کرد بر

کارى و خبر نداشت که او هم بد آن مبتلاست

عیب‌جویان گمراه‌ترند

 آبشخور داستان را مرحوم فروزانفر از مقالات شمس از زبان شمس تبریزی چنین آورده‏اند که:«...چنان که هندویی در نماز سخن گفت، آن هندوِ دیگر که هم در نماز بود می گوید: هی خاموش، در نماز سخن نباید گفتن...» نیز مشابه این داستان را در آثار پیش از مثنوی می توان یافت، ازجمله در عیون الاخبار ، اخبار الزّمان مسعودی، مجمع الامثال میدانی وعجایب نامه از آثار قرن ششم .[1]و کتابهاى دیگر است ولى مطمئناً مولانا در نظم این داستان به مقالات شمس توجه داشته است.

راکع و ساجد شدند: عبارت مقالات شمس چنین است: «هندویى در نماز سخن گفت. آن هندوى دیگر هم در نماز بود. مى‏گوید هى خاموش باش در نماز سخن نباید گفتن.»

مسکینى و درد: کنایت از خاضع شدن و زارى کردن.

جَستن: بر زبان آمدن.

از نیاز: در این‌جا یعنی از ضرورت؛ از روی ناچاری که باید مؤمن را متوجه اشتباه خود کند.

عیب بر خود خریدن: عیب را در خود دیدن.

عیبستان: کنایه از جان حیوانى و آن چه متعلق بدان است غیبستان: کنایت از روح و آن چه متعلّق بدان است که از عالم معنى است.

عیب کردن خویش را...: به عیب خود آگاه شدن موجب مى‏شود که در پى زدودن آن بر آید.

شکسته شدن: به رقّت آمدن، به تضرع افتادن.

ریش: به معنای زخم و جراحت و کنایه از نقاط ضعف و کمبود‏های معنوی است.

اِرحَموا: بر او رحمت آرید. برگرفته است از حدیث «الرِّجالُ عَلَى أربَعَةِ انواع»، که در پایان آن آمده است «وَ رَجُلٌ لا یَدرِى وَ یَدرِى أنَّهُ لا یَدرِى فَهُوَ عاجِزٌ فَارحَمُوه: آن که نمى‏داند و مى‏داند نمى‏داند ناتوان است بر او رحمت آرید.»[2]

 ( 3038) چهار نفر هندو به مسجدى وارد شده مشغول نماز شدند . ( 3039) هر کدام از آنها بیک نیت مخصوص تکبیر گفت و در نماز براز و نیاز پرداخت‏ . ( 3040) در این بین مؤذن وارد مسجد شد یکى از آنها گفت مؤذن وقت نماز نشده و تو اذان داده‏اى؟ . ( 3041) هندوى دیگرى گفت سخن گفتى و نمازت باطل شد . ( 3042) سومى بدومى گفت عمو باو چرا طعنه مى‏زنى خودت را بگو که حرف زدى‏ . ( 3043) چهارمى گفت الحمد للّه که من چون این سه نفر حرف نزدم تا نمازم باطل شود . ( 3044) نماز هر چهار نفر باین طریق باطل شد بلى عیب گویان خود بیشتر گمراه مى‏شوند . ( 3045) خوشا بحال آن کس که از مبدا عیب خود را دیده و هر کس از عیبى نام ببرد او در خود جستجو مى‏کند . ( 3046) براى اینکه چنین کسى یک نیمه‏اش از مبدأ عیب و نیم دیگرش از سرچشمه غیب است‏ . ( 3047) اگر در سر تو ده زخم هست باید خود مرهم بگذارى‏ . ( 3048) عیب کردن هر زخم دواى او است چه وقتى عیب کردى و دل شکسته شدى مورد رحم خواهى بود .

خوشا به حال آن روحی که عیب خود را می‌بیند و هر کس سخن از عیبی می‏گوید، او عیب را در خود جست‌وجو می‏کند نه در دیگران. مولانا در این‌جا به طور کلی از انسان‌ها سخن می‏گوید که یک نیمهْ وجودشان خاکی و مادی و از عیبستان است و نیمهْ دیگر، روحانی و الهی و از غیبستان مولانا می‏گوید: درمان عیب‏های شخصیت این است که عیب آن را بیابی و بگویی؛ و این خود شکستن، باعث لطف و رحم حق یا بندگان حق می‏شود.

همهْ کائنات و موجودات متأثر از حقایق الهی‌اند

مَسجِد اهل قُبا: بعض مفسّران گویند آیه لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى اَلتَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ»[1] در باره مسجد قباست و بیشتر گویند در باره مسجد مدینه است.

کفو: به معنای نظیر، قرین ، برابر و همتا است ، و مقصود منافقانى است که به مسجد قبا نرفتند و برابر آن مسجد ضرار را ساختند. (مسجد قبا که جمادى بود منافقان را که کفو مؤمنان نبودند نپذیرفت).

حَیف: به معنای ظلم، ستم، جور است.

امیر داد: کنایه از رسول اکرم (ص) است که دستور داد مسجد منافقان را آتش زدند.

حقایق: به معنای وجود حقیقی کائنات در علم الهی و گفته‏اند حقیقتى که دیگر حقیقتها از آن پدید آمده، ظاهراً آن چه گوهر موجودات از آن پدید آمده.

اصل اصلها:

          پس به صورت آدمى فرع جهان             وز صفت اصل جهان این را بدان‏

          ظاهرش را پشّه‏اى آرد به چرخ             باطنش باشد مُحیط هفت چرخ‏

3767- 3766 / د /4

گور او: چنان که در حدیث است «القُبرُ لَرَوضَةٌ مِن رِیاضِ الجَنَّةِ أَو حُفرَةٌ مِن حُفَرِ النّار.»[2]

مسجد کُن: همان سازندگان مسجد ضرار یا به طور کلی کسانی هستند که در راه نفاق گام بر می‌دارند.

 ( 3031) مسجد اهل قبا که جماد بود چیزى را که هم شأن و کفو او نبود بنزدیکى خود راه نداد. ( 3032) در جمادات چنین ستمى پیش رفت نکرد و پادشاه عدل به آن ناکفو آتش زد. ( 3033) پس حقایق که اصل اصول است بدان که در آن جا فرق‏ها هست و قلب و نقد با هم فاصله‏ها دارند. ( 3034) نه حیاتشان مثل هم و نه مرگشان بهم شبیه است‏. ( 3035) و نه گورشان مثل یکدیگر است حال دیگر از تفاوت و فرق جهان دیگر آنها چه بگویم که چیست‏. ( 3036) تو اى مرد کار خود را بمحک بزن تا مسجد اهل ضرار نسازى‏ . ( 3037) شاید به آن مسجد سازها شماتت کردى و وقتى نظر انداختى خود از آنها بودى‏ .

مولانا در مثنوی، بارها سنگ‌ها و موجودات بی‌جان را متأثر از حقایق الهی شمرده است.مسجد قبا به ظاهر جماد بود و روح و ادراک نداشت، اما مسجد منافقان را در برابر خود نپذیرفت. مولانا می‏‏گوید: وقتی که جمادات خلاف حق را نمی‌پذیرند، به این دلیل است که در علم الهی، فرق‌ها و فصل‏هایی بین کائنات بوده و به جماد نیز تلقین و تعلیم شده است. در عالم غیب یا عالم معنا حیات و ممات هم معنای دیگری دارد یا به گونهْ دیگری است. مولانا می‏‏گوید: وقتی کار در جمادات چنین باشد، در انسانها چگونه خواهد بود. مسلّم است که انسانها را در گوهر تفاوتهاست. سالک را باید که پیوسته مراقب خود باشد و کار خود را نیک بسنجد مبادا آن چه از او سر مى‏زند براى هوى بود نه براى خدا. خاصه آن که از کار دیگران عیب گیرد و عیب خود نبیند. اگر هر کسی نیک و بد وجود خویش را با کمک محک و مرشد بشناسد، به راه نفاق نمی‏‏افتد.